تحلیلی جامعه‌شناختی بر خرافه‌گرایی دینی در عصر مرشد شاهان صفوی

باورهای دینی مؤثر بر شیوع خرافات

اعتقاد به معصوم‌بودن شاه

با توجه به سابقۀ مذهبی مردم ایران در طول تاریخ، یکی از اعتقادات رایجی که همواره توسط حکومت‌ها‌ تقویت شده است، اعتقاد به مقدس‌‎بودن پادشاه و ارتباط او با خداوند است. گاهی این اعتقادات تا حدی بوده است که شاه را نمایندۀ خدا بر زمین می‌‎دانستند. در دورۀ صفویه نیز با توجه به سوء‌استفاده از اعتقادات مذهبی و همچنین مذهب امامی، این دیدگاه وجود داشته است. شاردن آورده است:

«(ایرانیان) بر این پندار عجیب‌اند که فرمان شاه مافوق امور طبیعى است. بدین معنى که اگر شاه به پدرى فرمان دهد که پسرش را به دست خود بکشد یا به پسرى بگوید پدرش را به قتل برساند، باید بى‌درنگ فرمانش اجرا شود؛ اما ازسوى دیگر مردم بر این اعتقادند که فرمان خدا مافوق حکم پادشاه است و اگر شاه فرمانى خلاف دین داد، سر برتافتن واجب مى‌شود. به سخن دیگر براى پاسدارى قانون و حکم خدا هر شکنجه و خطر را باید شکیبا بود» (شاردن، 1375: 3/1155).

در طول دورۀ صفویه، یکی از دوره‌هایی که بیشترین میزان اعتقاد به تقدس شاه وجود داشته است، زمان حکومت شاه اسماعیل، بنیان‌گذار سلسلۀ صفوی است. مردم برای نشان‌دادن اعتقاد خود به شاه، لحظه‌ای درنگ نمی‌کردند. یکی از عجیب‌ترین مصادیق اطاعت محض از شاه، دستور به خوردن گوشت شیبک خان، بعد از شکست‌دادن ازبکان بوده است که در بیشتر منابع به آن اشاره شده است:

«شاه اسماعیل دستور داد قورچیان کثیرالاخلاص و ملازمان کثیرالاختصاص گوشت بدن شیبک خان را که به خاک و خون آغشته بود، چون درندگان پاره‌پاره بکنند و بخورند و آنان نیز برای خوردن گوشت انسان مرده چنان ازدحام کردند که بر روی یکدیگر شمشیر می‌کشیدند و چند کس مجروح و زخمی گشتند و گروهی که دور بودند و دسترسی به جسد مردۀ شیبک خان نداشتند، برای اجرای فرمان شاه اسماعیل از کسانی که نزدیک آن جسد بودند پاره‌ای از گوشت او را به مبلغی کلی می‌خریدند و می‌خوردند» (خواندمیر، 1370: 71).

گزارش برخی سفرنامه‌ها‌ نشان می‌دهد جایگاه شاه به‌ویژه شاه اسماعیل در اذهان مردم فراتر از جایگاه پیامبر (ص) و ائمه (ع) بوده است و جایگاه خدایی داشته است:

«این صوفی، (شاه اسماعیل) مورد پرستش مردمش است و همچون خداوند در نظرشان است و خصوصاً اینکه سربازانش به عشق او بدون اینکه زرهی بر تن کنند، به میدان جنگ می‌روند و به این امیدوار هستند که مرشد و آقایشان از آنها حمایت خواهد کرد. آنها تمنی شهادت به‌خاطر او را دارند و سینه‌چاک و هراسان به پیش می‌تازند. در حالی که نام او را به جای نام خدا بر زبان دارند، وقتی که یکی از آنها بر زمین می‌افتد، نام شیخ را بر زبان می‌آورد و این دو معنی دارد: یکی اینکه معنی خدا برای آنها دارد و دوم اینکه او را به‌عنوان پیامبر خدا می‌پرستند. همان طوری که مسلمانان می‌گویند: «لا اله الا الله»، ایرانیان می‌گویند: «لا اله الا اسماعیل ولی الله» (باربارو، 1381: 456).

اعتقاد به قداست و نیروی شفابخشی شاه

خرافات مرتبط با طبابت و درمان بیماری‌ها‌ در این دوره بسیار رایج بوده است. یکی از این مصادیق که با اعتقاد به تقدیس پادشاهان همراه بوده است، باور به توانایی شاه در درمان بیماری‌ها‌ست. کمپفر معتقد است ایرانیان با اعتقاد به قداست شاه، شفای بیماران را در آب لگن دستشویی او می‌دانستند:

«برای آنکه علاج فوری حاصل شود، بیمار باید از آبی که به نحوی از این تشعشع (وجود شاه) نیرو گرفته باشد، بنوشد. خواه اینکه شاه این آب را برای شستن دست‌ها‌ی خود به کار برده باشد، خواه اینکه انگشت‌ها‌ی خود را در آن فرو کرده باشد و خواه اینکه آب به نحوی با وی تماس یافته باشد. این تصور چنان در مردم رسوخ یافته است که بسیاری از بیماران شفای خود را بیشتر در آب لگن دستشویی شاه می‌جویند تا در داروی داروخانه» (کمپفر، 1360: 15).

تعصب مذهبی و ضدیت با اهل سنت

تعصب مذهبی و تفرقه میان مسلمانان از گذشته تا امروز یکی از چالش‌ها‌ی مهم حکومت‌ها‌ بوده که در دورۀ صفویه نیز رواج زیادی داشته است. با توجه به اینکه قبل از به‌قدرت‌رسیدن صفویه و رسمی‌شدن تشیع، مذهب رایج کشور تسنن بوده است، شاه اسماعیل برای تثبیت حکومت خود کار سختی در پیش داشت. در نتیجه با زور شمشیر و خشونت، تشیع را رواج داد. همچنین او برای آن دسته از اهل سنت که شیعه نمی‌شدند، مجازات مرگ تعیین می‌کرد.

«آشکار است که برقراری تشیع در کشوری که حداقل به‌‌طور رسمی قسمت اعظم جمعیت آن سنی بودند، بدون بروز مخالفت یا بدون تعقیب و آزار کسانی که از قبول آن خودداری می‌ورزیدند، نبود. مجازات نافرمانی تا حد مرگ هم می‌رسید» (سیوری، 1372: 27).

برخی از مصادیق مطرح‌شده دربارۀ تعصب مذهبی، در ظاهر ارتباطی با خرافات ندارند؛ ولی با توجه به اینکه این تفکر زمینه‌ساز به‌وجودآمدن باورهای خرافی بوده‌اند، به آنها اشاره می‌شود. بیشترین حجم اینگونه باورها مربوط به دورۀ شاه اسماعیل اول بوده و در ابتدای صفویه رواج داشته است. با توجه به اینکه ایرانیان شیعه بودند و ترکان عثمانی، سنی‌مذهب به شمار می‌رفتند، همیشه بین این دو فرقه درگیری و نزاع بود. یکی از مصادیق این درگیری‌ها‌، تحقیرکردن یکدیگر با اطلاق القاب غیرموجه و گستاخانه بوده است.

«ایرانیان، هنگامى که به آب جارى و یک نهر مى‌رسند، میل به ادرارکردن مى‌کنند. به همین جهت ترک‌ها از سر استهزا و خفت به ایرانى‌ها «خرشاهى» اطلاق مى‌کنند؛ زیرا خر هنگام گذشتن از نهر به ادرار مى‌افتد؛ دربرابر، ایرانیان ترک‌ها را «سگ‌سنى» مى‌نامند؛ زیرا آنان مانند سگ کنار دیوار ادرار مى‌کنند» (اولئاریوس، 1363: 290).

البته به نظر می‌رسد اولئاریوس در فهم عنوان «خرشاهی» به علت شباهت نگارش لاتین «شاهی» و «شیعه» دچار اشتباه شده است و «خرشیعه» درست است؛ همان طور که در زبان عوام نیز رایج است. در همین زمینه راوندی در کتاب تاریخ اجتماعی ایران به نقل از عبدالرحمن جامی، شاعر قرن نهم هجری، آورده است:

«اى مُغبچه از مِهـر بده جامِ مـی‌ام

 که آمد ز نزاع سنـى و شیـعه قیـم

گویند که جامیا! چـه مذهـب دارى؟

صد شکر که سگ‌سنى و خرشیعه نیم»

 (راوندی، 1354: 8/597).

اعتقاد به ظهور امام زمان (عج) و نیابت پادشاه از جانب ایشان

در همۀ ادیان اعتقاد به ظهور منجی وجود دارد. در دین اسلام نیز شیعیان به ظهور امام زمان (عج) ایمان دارند. در دورۀ صفویه نیز پادشاهان با ادعای نیابت از امام زمان (عج)، سعی می‌کردند برای خود مقبولیت اجتماعی به وجود آورند.

یکی از نظریاتی که در این دوره رواج یافت، اعتقاد به ظهور امام زمان (عج) بعد از حکومت صفویه یا به عبارتی متصل‌شدن حکومت صفویه به ظهور امام زمان (عج) است. براساس این نظریه، خواص و عوام برای زمینه‌سازی ظهور، به ساختن اصطبل برای اسب ایشان بسنده کردند. شاردن گزارش می‌دهد:

«در اصفهان و در دو شهر دیگر ایران ]سبزوار و قم[، طویلۀ اسبان را مخصوص امام حضرت مهدی (عج) نگه می‌دارند تا در لحظۀ ظهور حضرت آماده باشند» (شاردن، 1375: 3/1279).

صرف نظر از ساخت اصطبل، خرافات مرتبط با ظهور امام زمان (عج) و ارتباط شاه با ایشان، کار را به جایی رساند که شاه طهماسب اول خواهر خود را مجرد نگاه داشته بود تا به عقد امام دربیاورد.

«گفته شده است، طهماسب خواهر خود، سلطانم، را شوهر نداده و او را گذاشته بود تا در وقت ظهور به عقد امام زمان دربیاورد. این همان خانمی است که محتشم در وقت درگذشت او، وی را ستود و اشاره به تجرد وی هم کرد:

هـمـای آشیـان سلـطنـت شـهزاده ســلطانم

مه خورشیـد پـرتو مـه چــه رایـات سلطانی

مهین بانو که بر تخت تجرد داشت چون مریم

ببر تشریف لم‌یمسسـنی از بـس پاکـدامانی»

 (جعفریان، 1391: 53).

اخباری‌گری

یکی از راه‌ها‌ی تقویت باور اتصال حکومت صفویه به ظهور امام زمان (عج)، اخباری‌گری بود. اخباریان به اخبار و حدیث اکتفا می‌کردند و به اجتهاد اعتقادی نداشتند. آنها احادیث را به صحیح و ضعیف تقسیم می‌‎کردند و هیچ حدیثی را رد نمی‌کردند. درنتیجه بدین‌ وسیله سعی داشتند باور اتصال حکومت صفویه به ظهور امام زمان (عج) را در اذهان عوام تثبیت و مستند کنند و با ارائۀ تفاسیر مغرضانه از احادیث و روایات به‌جامانده از پیامبر (ص) و ائمه (ع) که البته بعضی از آنها مستند و معتبر نبود، برای مشروعیت‌دادن به حکومت و تصمیمات آن تلاش می‌کردند.

«این قبیل تطبیق‌ها‌ کار عالمان اخباری بود که چندان در بند صحت و سقم احادیث نبودند و زمانی که گرایش اخباری آنها نیرومند شد، از اینکه مدعی شوند همۀ اخبار درست است، ابایی نداشتند؛ بنابراین یک بار دیگر جریان اخباری تلاش کرد تا ابزاری برای توجیه سلطنت صفوی شود که ازنظر فقها، اساس و پایه‌ای نمی‌توانست داشته باشد» (جعفریان، 1391: 12-11).

خواب و رؤیا و کارکردهای آن

تعبیر خواب ریشه در اعتقادات دینی مسلمانان دارد. حتی در قرآن اشاراتی به رؤیای صادقه شده است؛ ولی در دورۀ صفویه اعتبار تعبیر خواب به جایی رسید که در تصمیم‌ها‌ی مملکتی نیز تأثیرگذار بود. از نکات مهم دربارۀ خواب و رؤیا در دورۀ صفویه، کارکرد مذهبی و دینی آن است. از مصادیق خواب و رؤیا، دستوردادن حضرت علی (ع) به شیخ حیدر است که حضرت ضمن بشارت ظهور صفویان، نوع پوشش و کلاه آنان را نیز به فرمان خود تعیین می‌کنند:

«سلطان حیدر شبی در خواب دید که از برابر نور پاک شهریار عالم و وصی رسول و ابن عم سید ابرار، حیدر کرار نمودار گردید و آن حضرت فرمود: ای فرزند وقت آن شد که از صلب تو فرزند ما خروج کند و کاف کفر را از روی عالم براندازد. اما می‌باید از برای صوفیان و مریدان خود تاجی سازی از سقرلاط سرخ و آن حضرت مقراض در دست داشت و برید تاج را و دوازده ترک قرار داده. چون بیدار گردید آن روش را در خاطر داشت. برید تاجی و مقرر کرد که هر کدام از صوفیان یک تاج ساخته بر سر بگذارند و تاج حیدری نام نهادند و مریدان چون همه تاج بر سر نهادند، به عرف ترکی قزلباش از آن گفته شد» (بی‌نام، 1350: 30).

مناسبت‌های دینی

با توجه به مسلمان‌بودن مردم ایران، در کنار تقویم شمسی، تقویم قمری اهمیت ویژه‌ای داشت. تا جایی که بیشتر مناسبت‌ها‌ براساس تقویم قمری انجام می‌شد و حکومت تلاش ویژه در پاسداشت این ایام انجام می‌داد؛ البته به مرور زمان انجام این رسوم نیز با اعتقادات خرافی آمیخته شد و رفته‌رفته از ارزش‌ها‌ی اولیه فاصله گرفت. بسیاری از آداب و رسوم برگرفته از مناسبت‌ها‌ی دینی، به وضوح در جامعۀ امروز دیده می‌شود.

محرم و صفر یکی از مهم‌ترین مناسبت‌ها‌ی تقویم قمری است که هر ساله در ایران با مراسم و اعتقادات خاصی برگزار شده است. این مراسم معمولاً از اول محرم آغاز می‌شده و تا روز عاشورا ادامه داشته است. عمدۀ گزارش‌ها‌ی باقی‌مانده از خرافات رایج دربارۀ محرم، به مراسم روز عاشورا اشاره دارد. فیگوئرا گزارش می‌دهد:

«کسانی در مراکز تجمع مردم گودالی می‌کنند و تمام بدن برهنه خود را تا گردن در خاک فرومی‌کنند. به طوری که جز سرشان بیرون نمی‌ماند. ایشان رفیقی دارند که از حاضران یا رهگذران برای آنها صدقه جمع می‌کنند. آنها پیش از فرورفتن در گودال در سبدی به اندازۀ قامتشان فرومی‌روند و در تنگ سبد را کاملاً به گردن می‌چسبانند. پس از آنکه با سبد در گودال فرورفتند، قسمت‌ها‌ی خالی بیرون سبد را تا زیر ریششان از خاک پر می‌کنند و در هنگام عصر به کمک یکی از همدستان خود از سبد خارج می‌شوند و شب را به خوردن و استراحت می‌گذرانند. صبح فردا پیش از روشن‌شدن هوا به سبد باز می‌گردند و تا آخرین روز عزاداری کار خود را انجام می‌دهند» (فیگوئروا، 1363: 313-312).

یکی از اعتقاداتی که در این دوره رواج یافت، ریختن خون به روش‌های مختلف برای امام حسین (ع) بود. با این هدف که این خون‌ها‌ موجب تسکین دردهای اهل بیت شود. این باور تا به امروز نیز ادامه داشته است و افراد زیادی در روز عاشورا قمه می‌زنند. در کتاب «نمایش در عصر صفوی» آمده است:

«قمه‌زنان روز عاشورا و روز بیست و یکم رمضان، لباس سفیدی به نشانۀ کفن بر تن می‌کردند و موی سر را از ته می‌تراشیدند. پیش از طلوع آفتاب با قمه و شمشیری که در دست داشتند، بر فرق سر می‌کوفتند. گاهی افرادی بودند که برای کنترل ضربات قمه، چوبدستی را مقابل قمه و شمشیر می‌گرفتند و حایلی بین قمه و سر ایجاد می‌کردند. اگر کسی براثر ضربات کشته می‌شد، او را شهید می‌نامیدند و بنا به اعتقاد قزلباشان، در آن دنیا با امام حسین (ع) محشور می‌شدند. پس از پایان مراسم، سرشان را می‌شستند و با دستمال می‌بستند و لباس‌ها‌ی سفید خون‌آلود را در مکان خاصی دفن می‌کردند» (آژند، 1358: 444-441).

از دیگر خرافاتی که در زمینۀ تعصب و جمود فکری شیعیان دربارۀ اهل سنت وجود داشته است، برگزاری مراسم عمرکُشان است. بنا به گزارش تاریخ در روز نهم ربیع‌الاول عمر‌بن‌خطاب، خلیفۀ دوم اهل سنت، توسط ابولؤلؤ کشته شده است. در این روز برخی شیعیان به یمن این اتفاق، شادی و پایکوبی می‌کردند. ذکر این نکته ضروری است که دربارۀ تاریخ این واقعه منبع مستند و دقیقی وجود ندارد؛ ولی میان عوام روز نهم ربیع‌الاول مشهور است. این مراسم در جامعۀ امروز ایران نیز رواج دارد و با نام «عیدالزهرا» و «روضۀ عمر» شناخته می‌شود. سفرنامۀ کارری گزارشی در این زمینه آورده است:

«روز چهارشنبه از طرفداران على (ع) کار عجیبى سر زد. در تمام محلات شهر آدمکى پر از کاه ساختند و مدتى آن را در معرض تماشا گذاشتند و سپس پشت خرى نشاندند و در محله گرداندند. مردم آدمک را عمر و ابن‌مرجانه مى‌نامیدند. بسیار خشمگین بودند تا حدى که عمر یا ابن‌مرجانه را با خر یکجا آتش زدند. این اقدام نشانۀ کینه‌ورزى ایرانیان نسبت به غاصبان حق و قاتلان پسران پیامبر اسلام مى‌باشد. سوزاندن خر بى‌گناه، فرداى آن ‌روز مایۀ تأثر و در عین حال خندۀ شدید سفیر، پرالى و من شده بود» (کارری، 1348: 126).

مناصب و اقشار دینی

روحانیت یکی از مهم‌ترین ارکان ساختار اجرایی و دینی حکومت صفویه و دربار است. بعد از روی‌‎کارآمدن حکومت صفویه و رسمی‌شدن مذهب تشیع، روحانیون شیعه از لبنان و دیگر مناطق به ایران آمدند و در مقابل، اهل سنت متعصب به عثمانی رفتند. نقطۀ مشترک پادشاهان صفوی با علما و روحانیان، اشاعۀ فرهنگ تشیع بوده است. در این میان روحانیت نقش مهمی در مشروعیت‌بخشی به حکومت ایفا کرد. با گذشت زمان روحانیان با عناوین ملاباشی، صدر و شیخ‌الاسلام به ساختار سیاسی حکومت صفویه و دربار راه یافتند. از مهم‌ترین این علما، شیخ بهایی، مجلسی پدر و پسر و محقق کرکی هستند. بعضی از این روحانیان نیز در لوای دین و مذهب موجب گسترش برخی خرافات شدند که در نتیجۀ آن مبانی دین اسلام میان عوام متزلزل شد. گزارش شاردن مشخص می‌کند برخی روحانیان و بزرگان در بیشتر مصادیق خرافات در دورۀ صفویه فعالیت داشتند که این اتفاق ممکن است بهترین توجیه برای مردم عوام دربارۀ اعتقادات و باورهای خرافی‌شان باشد.

«عالمان دین براطلاق غیب‌گویى، پیشگویى، رمالى، ساحرى، جادوگرى و دعانویسى را تأیید مى‌کنند و آن را فنى درخور اعتنا مى‌شمارند؛ خود نیز به آنها آشنایى دارند و گاه در یک یا چند رشتۀ آن فعالیت مى‌کنند. دیگر دانشوران نیز با اینکه به خوارمایگى این خرافات و اباطیل به خوبى آگاهند، به گونه‌اى شیفتۀ آنها مى‌باشند» (شاردن، 1375: 3/1032).

اقلیت‌های دینی

یکی از ویژگی‌ها‌ی ایران دورۀ صفویه هم‌زیستی مسالمت‌آمیز ارامنۀ مسیحی و بانیان بوداپرست با ایرانیان مسلمان است. حضور اقلیت‌ها‌ی مختلف با اعتقادات متفاوت، زمینۀ آشنایی ایرانیان با جنبه‌ها‌ی مثبت و منفی فرهنگ‌ها‌ی مختلف را فراهم کرد. مشاهداتی دربارۀ خرافات رایج میان اقلیت‌ها‌ ثبت شده است که ممکن است به مرور زمان به فرهنگ ایرانیان راه یافته باشد و برعکس؛ برای نمونه برگزاری مراسم روز عید نوئل مسیحیان با رسوم و اعتقادات خرافی همراه بوده است:

«روى زاینده‌رود چوب‌بستى درست مى‌کنند و با فرش‌هاى متعدد آن را مى‌پوشانند و به صورت کلیساى کوچکى درمى‌آورند. روز نوئل، قبل از طلوع آفتاب، همۀ کشیش‌ها و کارکنان کلیسا و ارامنۀ اطراف اصفهان، با لباس فاخر و نو و پرچم‌ها و صلیب‌ها در آنجا گرد مى‌آیند. نخست صلیب بزرگ را سه بار در آب فرومى‌برند. سپس مقدارى روغن مقدس به رودخانه مى‌ریزند؛ البته همۀ این کارها با ذکر ادعیه‌اى همراه است. آنگاه نوبت به کودکان نوزاد مى‌رسد. کشیش یک‌یک آنها را روى دو دست خود مى‌گیرد و در حالى که دعاى مخصوص غسل تعمید را بر زبان خود جارى مى‌سازد، آنها را در آب سرد رودخانه فرومى‌برد» (کارری، 1348: 105).

از دیگر خرافات رایج میان ارامنه، مربوط به اعتقادات آنها دربارۀ قبرستان و خاک‌سپاری است. گسترۀ این خرافات از خاک‌سپاری و آداب آن تا شفایافتن بیمار بر سر قبر مرده را در بر می‌گیرد.

«اگر یک ارمنی خودکشی می‌کرد، جسد او را از درب خانه بیرون نمی‌بردند بلکه دیوار را سوراخ کرده و جسد را از سوراخ بیرون برده و بدون تشریفات دفن می‌کردند» (تاورنیه، 1336: 445).

در کنار این مسیحیان، بانیان هندو نیز در اصفهان سکونت داشتند که بنا به گزارش‌ها‌، اعتقادات خرافی داشتند. آداب خاک‌سپاری بانیان بنا به گزارش دلاواله عبارت بوده است از:

«یکی دیگر از آداب مذهبی هندیان، سوزاندن اجساد مردگان بوده است. چنانکه برای سوزاندن جسد افراد توانگر هیزم بیشتری مصرف می‌شود. هندوها به این تشریفات به اندازه‌ای اهمیت می‌دهند که در اصفهان که چوب کم و گران است، بعضی از بازماندگان یک هندی متوفا برای سرنوشت ناهنجار او به سختی می‌گریستند؛ زیرا برای سوزاندن جسدش بیش از شش یا هفت بار شتر چوب مصرف نشده بود؛ در حالی که فقط نیم بار شتر چوب کافی است تا جسدی خاکستر شود» (دلاواله، 1380: 74).

تقدیرگرایی

در جامعۀ سنتی، انسان تابع نیروهای مادی و غیرمادی است که قدرت تأثیرگذاری را از او سلب کرده‌اند. انسان تقدیرگرا محصول طبیعی چنین وضعیتی است؛ وضعیتی که در آن فرد احساس می‌کند بر محیط خود کنترل ندارد و قادر نیست کاری برای تغییردادن موقعیتش انجام دهد (شجاعی، 1388). یکی از مصادیق تفکر جبرگرایانه در این دوره، تقدیرگرایی است. با توجه به اینکه سرنوشت انسان از قبل مقدر شده است، هر گونه تلاش برای تغییردادن و بهبود آن نه تنها خوب نیست بلکه ایستادن دربرابر حکم خدا تلقی می‌شود. تسلیم‌بودن دربرابر تقدیر و سرنوشت، به حدی رواج یافت که مقابله با حوادث و بلایا به نوعی مقابله با خواست خداوند تلقی می‌شد. ضیافت شاه سلطان حسین در عمارت چهل‌ستون یکی از نمونه‌ها‌ی بارز تقدیرگرایی در این دوره است:

«زمانی که مشغول صرف شام بودند، یکی از ستون‌ها‌ی عمارت آتش گرفته و حتی به قسمتی از سقف هم سرایت کرد. در این موقعیت شاه به کسی اجازۀ خاموش‌نمودن آتش را نداد. توجیه شاه از ممانعتش این بود که چون اراده و مشیت خداوند به این تعلق بگیرد که این تالار بسوزد، نباید بر خواست خداوند پیشی گرفت» (کروسینسکی، 1363: 92-91).

مرگ و خاک‌سپاری

اعتقادات و باورهای خرافی از ابتدای تولد تا لحظۀ مرگ در زندگی مردم رواج داشته است؛ البته براساس گزارش‌ها‌ی موجود، بعد از مرگ نیز ادامه داشته و در مراسم خاک‌سپاری نمود یافته است. بعد از مرگ شاه عباس، با توجه به خرافات رایج دربارۀ خاک‌سپاری شاه، چند تابوت درست کردند و به‌صورت همزمان به تشییع جنازه پرداختند تا مکان دقیق خاک‌سپاری مشخص نباشد و خانوادۀ شاه از طلسم در امان باشند. هنوز هم دربارۀ مکان قبر شاه عباس، اختلاف نظر وجود دارد.

«ایرانیان براطلاق دربارۀ جسد و آرامگاه پادشاهان خود به اوهام و خرافات عجیبى پایبندند و بر این باورند که چون ممکن است ارواح خبیثه با افسون و جادو در آن نفوذ کنند و عزایم و طلسماتشان مایۀ شوربختى و پراکندگى و آشفته‌حالى فرزندان و بستگانشان گردد، گور آنان را مخفى مى‌دارند. بدین سان که چندین تابوت مشابه درست مى‌کنند و هریک را به شهرى مى‌فرستند و همه را با تشریفات یکسان به خاک مى‌سپارند تا آرامگاه واقعى بر همگان معلوم نگردد اما راست این است که اگر کسى بخواهد بر محل واقعى دفن جسد آگاه گردد، با اندک پى‌گیرى و خرجى، نه بسیار زیاد، به مقصود مى‌رسد» (شاردن، 1375: 5/1663).

تفکر به مرگ و دنیای بعد از آن، همیشه همراه با ترس و دلهره بوده است. هرچند تا حدودی کیفیت این اتفاق در قرآن و احادیث و کتب دینی دیگر ادیان مشخص شده است، در جامعه‌ای که دچار جمود فکری شده است، چارۀ کار در راه‌ها‌ی دیگری جستجو می‌شود.

«قبل از اینکه جنازه را در گور قرار ‌دهند، نعش را در کنار دهانۀ گور مى‌گذارند. مردى روحانى کمى قرآن مجید تلاوت مى‌کند. سپس یک بار سر مرده را اندکى بالا مى‌برد و دوباره بر زمین مى‌گذارد. بعد جنازه را بدون تابوت در گور مى‌نهند و صورت او را به طرف راست، یعنى مغرب قرار مى‌دهند؛ زیرا مى‌گویند اولین روز، یعنى رستاخیز از سمت خاور مى‌دمد. سپس روحانى مقدارى خاک در دست مى‌گیرد و در حالى که مختصرى قرآن مى‌خواند خاک را بر نعش درون گور مى‌ریزد. هفت قدم از قبر دور مى‌شود و دوباره بازمى‌گردد. مجدداً قرآن می‌‎خواند و بعد به اتفاق دیگران محل را ترک مى‌کند. اینکه مرده را باید با شتاب دفن و سوراخ‌هاى بدنش را پر و گور را گود حفر کرد، از این جهت است که ایرانى‌ها معتقدند وقتى که روحانى مزبور هفت قدم از قبر بازگشت، دو فرشته به نام‌هاى نکیر و منکر به‌سوى مرده در قبر مى‌آیند. آنها هیچ‌چیز کثیف و آلوده‌اى نباید بیابند. سپس روح مرده به بدن وى بازمى‌گردد و نیمى از آن را دوباره زنده مى‌کند، به طورى که مرده مى‌تواند بلند شود و بنشیند. در این وقت دو فرشتۀ یادشده تمام اعضاى بدن مرده را آزمایش مى‌کنند که چگونه رفتارى در دنیا داشته است و از او سؤالاتی دربارۀ خدا و پیامبر و امامان می‌پرسند» (اولئاریوس، 1363: 335).

نتیجه

براساس مبانی نظری جامعه‌شناسی خرافات، جامعه‌شناسان رویکردهای مختلفی در این حوزه ارائه می‌دهند. یکی از این رویکردها نشان‌دهندۀ وجودنداشتن خرافات و باورهای غلط است و دیگری بیان‌کنندۀ رویکرد بی‌طرفانه و بدون معیار مشخص نسبت به خرافات است. دیدگاه سومی نیز مطرح می‌شود که به دنبال شناخت خرافات و ازبین‌بردن آن است. برخی جامعه‌شناسان معتقدند در کنار ارزش‌ها‌، هنجارها، آداب و رسوم و باورهای منطقی، اعتقادات و رفتارهای غیرمنطقی وجود دارند. وظیفۀ جامعه‌شناس شناخت اینگونه باورها و ارائۀ راه حل برای ازبین‌بردن آنهاست. وقتی این باورهای غلط در حوزۀ دین نمود پیدا کند، شناسایی و تفکیک سره از ناسره و حق از باطل دشوار می‌شود. یکی از راه‌های شناخت و تحلیل خرافات موجود در جامعه، بررسی تاریخی و تکوینی روند باورها و رفتارهای خرافی است.

با رسمی‌شدن مذهب تشیع در اوایل سلسلۀ صفویه، در ساختار اجتماعی، تحولی بنیادین به وجود آمد. پیوند آداب و رسوم با اعتقادات دینی حکومت و مردم، موجب تثبیت و پذیرش آنها در فرهنگ جامعه شد. اخلاق و آداب و رسوم مردم هر سرزمینی با تأثیرگرفتن از اخلاق و آداب حاکم شکل می‌گیرد که پادشاه نیز آن را تأیید می‌کند؛ به عبارت دیگر رهبران یک جامعه، ازنظر مردمان و حاکمان آن جامعه، الگوهای شایسته‌ای هستند. در دورۀ صفویه هم، با توجه به غالب‌بودن ارزش‌های مذهبی و دینی در جامعه و نزدیکی سیاست و مذهب، شاه فردی مقدس و معصوم شناخته می‌شد و اطاعت‌کردن از او به‌منزلۀ عمل به دستورات دینی بود؛ در نتیجه دین در این دوره ابزاری برای اعمال‌قدرت‌کردن شاه و دربار بود. ترویج برخی خرافات در قالب دین، موجبات ایجاد سستی در مبانی تشیع را فراهم آورد. شاه قادر بود حرام را حلال کند و مقام و منزلت او جای تردید برای مقاومت‌کردن دربرابر دستورات او باقی نمی‌گذاشت و در موارد بسیاری هم که فرامین شاه غیرعقلانی به نظر می‌رسید، مردم آنها را توجیه می‌کردند. با مطالعۀ اعتقادات و افکار ثبت‌شده در دورۀ شاه اسماعیل مشخص می‌شود برجسته‌ترین ویژگی این دوره تعصب شدید نسبت به مبانی تشیع امامیه است که با گسترش آن، توهین و تحقیر اهل سنت توسط شیعیان نیز افزایش یافت. نظریۀ اتصال حکومت صفویه به ظهور امام زمان (عج) نیز از دیگر خرافات رایج در جامعۀ اخباری‌گرای این دوره بوده است. ظهور و بروز این خرافات در آیین‌ها و مراسم مذهبی به وفور مشاهده می‌شود. در یک جمع‌بندی باید گفت اعتقادات و باورهای دینی در دورۀ صفویه به نحوی با خرافات آمیخته شد که تشخیص خرافه از غیر آن برای عوام به‌راحتی ممکن نبود. در این میان یکی از مهم‌ترین عوامل رواج خرافات در دین، شاه و درباریان بوده‌اند. در دورۀ صفویه، ارائۀ تعاریف مغرضانه از مقام و منزلت شاه موجب شد باور قداست و معصوم‌بودن شاه میان مردم عامه و حتی دربار به وجود بیاید. در نتیجۀ بروز و ظهور این اعتقادات و البته پیوند جدایی‌ناپذیر دین و سیاست، جایگاه شاه جایگاهی صرفاً سیاسی نبود بلکه جنبۀ دینی شاه موجب تقویت پایه‌های حکومت صفویه شد. در مسیر شکل‌گیری اعتقادات و باورهای جامعه دربارۀ قداست شاه، بسیاری از تصمیمات غلط و نابه‌جا و حتی غیرشرعی، با توجیه دینی انجام می‌گرفت. در نتیجه مخالفت با تصمیمات شاه و سرباززدن از اجرای آنها به نوعی ایستادن دربرابر حکم خدا و البته گناه تلقی می‌شد. تثبیت جایگاه شاه با پیش‌فرض الهی‌بودن حکومت و نیابت امام زمان (عج) و البته ادعای سروری شاهان صفوی - که اسناد متقنی برای اثبات آن موجود نیست - موجب شد شاه و دربار هیچ محدودیتی در تصمیم‌گیری‌ها و اقدامات خود، پیش رو نداشته باشند و بدون هیچ مقاومتی سیاست‌های خود را اجرا کنند.

صفویان قدرت سیاسى خویش را با کمک قزلباشان و صوفیان به دست آوردند و تا ده‌ها سال بعد، تنها پایگاه مستحکم آنها همین گروه بودند. قزلباشان و رهبران آنها، پس از تشکیل دولت صفوى به سرعت به‌ نیرویی سیاسى و نظامى تبدیل شدند و میراث فکرى چندانى از خود به جای نگذاشتند؛ بنابراین بعد از به‌سلطنت‌رسیدن شاه اسماعیل، متصدی مقامات اصلی دولتی شدند و سررشتۀ امور را به دست گرفتند. یکی از دلایل شیوع خرافات در حوزۀ دین و به‌ویژه مذهب تشیع، نفوذ قزلباش‌ها در ساختار حکومت صفویه بود که بیشتر در تعصب مذهبی و ضدیت با اهل سنت نمود یافت. در دورۀ صفویه اقلیت‌های غیرمسلمان زیادی در ایران حضور داشتند که هر کدام فرهنگ‌های متفاوتی داشتند. آنها با زندگی‌کردن در ایران در کنار فرهنگ‌پذیری از ایرانیان، بخشی از اعتقادات و باورهای خود را به فرهنگ ایران اضافه کردند. ارامنۀ مسیحی، بانیان هندی، یهودیان و زرتشتیان بیشترین اقلیت‌های ساکن در ایران بوده‌اند که با توجه به سیاست‌های اقتصادی و اهداف تجاری، حضور آنها در دورۀ شاه عباس اول و شهر اصفهان به حداکثر رسید. به‌طور کلی این نتیجه گرفته می‌شود که سوءاستفاده از اعتقادات و باورهای دینی در این دوره، ابزاری برای گسترش خرافات بود؛ تا جایی که بسیاری معتقدند دین و خرافات رابطۀ علت و معلولی با هم دارند. در صورتی که در آیات و روایات بسیاری به تعقل توصیه شده و باورهای خرافی و توجیهات خرافه‌گرایانه نفی شده است.