ارزیابی نیازهای جوانان و اولویت‌های سیاستی مرتبط با آنان در شهر یزد با به کارگیری الگوی اهمیت - عملکرد

مقدمه و بیان مسأله

با توسعة روند جهانی­شدن و قابلیت ادغام­پذیری مرزهای جغرافیایی، اقتصادی و فرهنگی همراه با رشد فناوری­های نوین ارتباطی و اطلاعاتی، مسائل پیچیده و چالش­آفرین جوانان نیز به پدیده­ای عام جهانی تبدیل شده است (نادری و همکاران، 1389: 181). وجود مسائلی مانند بیکاری، فقر، افزایش رقابت برای یافتن فرصت­های شغلی، بلاتکلیفی و تردید دربارة آینده، بی‌اعتمادی، سردرگمی و ... در بیشتر کشورهای جهان امکانِ اندیشیدن مناسب درخصوص واقعیات زندگی جوانان امروز را پدید آورده است (شیانی و محمدی، 1386: 12).

جوانان، سرمایه­های انسانی اصلی برای اهداف توسعة ملی در کشورهای موسوم به جوامع درحال توسعه هستند و درعین­حال از بزرگ‌ترین چالش­های پیشِ روی جوامع مذکور در جریان رشد و گذار به توسعه­یافتگی محسوب می­شوند (قاضی­نژاد، 1392: 50). در بستر گذار ساختار سنی، مرحله­ای از تحولات جمعیتی آغار می­شود که مشخصة بارز آن، افزایش تعداد و درصد درخور توجه جمعیت جوانان است. این مرحله، تورم جوانی جمعیت^[1] نامیده می­شود. برخی پژوهشگران، تورم جوانی جمعیت را وضعیتی تعریف کرده‌اند که در آن بیش از 20% جمعیت در گروه سنی 15 تا 24 سال قرار دارند. در مقابل، جمعیت­هایی با کمتر از 15% جمعیت جوان، جمعیت­های با کمبود جوانی^[2] تعریف می­شوند (Westley & Choe, 2002: 57). شاخص کلیدی بیان‌کنندة تورم جوانی جمعیت، افزایش درخور توجه تعداد و سهم جوانان از کل جمعیت است. اندازه و طول مدت تورم جوانی به زمانبندی، سرعت کاهش باروری و همچنین جریانات مهاجرتی بستگی دارد (عباسی‌شوازی و همکاران، 1392: 7).

تجربة انتقال جمعیتی در نیمة دوم قرن بیستم و به‌ویژه دهه­های پایانی قرن گذشته به ظهور انبوه جمعیت جوان در کشورهای درحال گذار منجر شد و مطالعات زیادی دربارة جمعیت­شناسی جوانان انجام دادند (برای مثال Rindfuss, 1991; Westley & Choe, 2002 & Xenos & Kabamalan, 1998). ظهور حجم وسیعی از جمعیت جوان، اعم از دختر و پسر و حضور ملموس آنان در جامعه، به دنبال افزایش میزان باروری در مقاطع زمانی قبل، در زمان حاضر اینگونه کشورها را با مسئلة جدی و خطیر تأمین نیازهای گوناگون آنان به‌ویژه مشکل انتقال­های اساسی گروه سنی 29-15 سال به‌عنوان گروه هدف اصلی در حوزة سیاست و رفاه اجتماعی مواجه کرده است (قاضی­نژاد، 1392: 1).

در سال­های اخیر، کشور ایران نیز با پدیدة تورم جوانی جمعیت مواجه بود و در زمان حاضر نزدیک به یک­سوم جمعیت کشور را جوانان 29-15 سال تشکیل می­دهند. افزایش در تعداد و سهم جمعیت جوان، پدیده­ای منحصر به فرد در تاریخ اجتماعی و جمعیتی ایران محسوب می­شود. همچنین، تغییرات جمعیتی جوانان با تغییرات در ترکیب اجتماعی و فرهنگی همراه بوده است (یاراحمدی­خراسانی، 1394). به‌عبارتی در بستر مُدرنیته و توسعه، تغییرات در تعداد جوانان با تغییرات در ترکیب اجتماعی آنها همراه بوده است. جوانان در زمان حاضر نسبت به نسل گذشته، بیشتر مجرد و تحصیل‌کرده هستند، به­طور وسیعی در معرض رسانه­ها و فناوری­های نوین ارتباطات و اطلاعات قرار گرفته­اند و به‌عنوان نیرو و قدرت تغییردهندة جهان امروز و کنشگران اصلی عرصة توسعه و تغییرات اجتماعی محسوب می­شوند؛ بنابراین جوانان، آیندة کشور را می‌سازند و علاوه بر این جزء اصلی زمان حال و جامعة کنونی هستند (عباسی­شوازی و همکاران، 1392: 1 و صادقی و همکاران، 1394).

بررسی روند تحولات جمعیت جوانان 15 تا 29 سال نشان می­دهد از سال 1355 تا 1385 تعداد جوانان با سرعت چشمگیری افزایش یافته و از 5/8 (25% کل جمعیت) به 25 میلیون نفر (4/35% کل جمعیت) رسیده است. از سال 1385 به بعد، از تعداد جوانان کشور به‌تدریج کاسته شده است و در سال 1390 تعداد آنها به 23 میلیون نفر (5/31% کل جمعیت) رسیده که در سال 1390 حدود یک­سوم را جمعیت جوان تشکیل داده است. توزیع استانی جمعیت جوانان نشان می­دهد حدود 4/1% از جمعیت جوانان کشور در استان یزد (337475 نفر) ساکن هستند. سهم جمعیت جوانان از کل جمعیت برای استان یزد 4/31% است (نتایج سرشماری عمومی نفوس و مسکن، 1390). شهر یزد به‌عنوان مرکز استان، سهم عمده­ای از جمعیت استان (582682 نفر) را در خود جای داده است و بر مبنای سرشماری سال 1390، حدود 23/54% از جمعیت استان در این شهر ساکن هستند و 25/31% از جمیت شهر یزد را نیز جوانان 29-15 ساله تشکیل می­دهند.

بدین­ترتیب، دگرگونی­های پدیدآمده در چند دهة اخیر به‌‌طور چشمگیری بر شکل­گیری و تشدید مشکلات اجتماعی جوانان تأثیر گذاشته است و در پی این تغییرات، جوانان در بیشتر زمینه­های زندگی با نیازها و چالش­های مختلفی روبه‌رو هستند. تغییرات در شاخص­های ازدواج، طلاق، اشتغال و بیکاری، سلامت، افزایش نقش و اهمیت جوانان در جریانات مهاجرتی و ... از پیامدهای تغییرات ساخت سنی در چند دهة اخیر بوده است. با در نظر گرفتن ترکیب جمعیتی جوان کشور و نقش آنان به‌عنوان نیرو محرکه و پویای جامعه و افرادی که بالنده، پرتحرک، بانشاط و امیدوارتر نسبت به آینده در همه کشورها به‌خصوص کشور ما به حساب می­آیند، توجه به مشکلات جوانان، دل­مشغولی­ها و مسائل آنان و آنچه از دیدگاه روان‌شناسی، نیاز^[3] نامیده می­شود مهم است. نیاز شامل فاصله­ای است که بین وضع موجود و وضع مطلوب وجود دارد (پورشافعی، 1390: 25)؛ به‌عبارتی، فاصلة بین آنچه هست و آنچه باید باشد نشان‌دهندة نیاز است (Sandhu, 1994).

ازاین‌رو، فراوانی جمعیت و افزایش نقش جوانان در عرصه­های فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی، سیاسی، علمی و فناوری توجه زیادی از پژوهشگران و برنامه­ریزان را به خود جلب کرده است؛ در نتیجه، اهتمام همه­جانبه به امور جوانان به‌عنوان امر فرابخشی و ملی، بیش از هر چیز به درک نیازها و مسائل آنها نیازمند است. بررسی مسائل جوانان به‌دلیل نقش به‌سزای آنها در پیشرفت جامعه ضرورت دارد. جوانان عصر جدید، الگوهای اصلی و تأثیرگذار در جامعه هستند؛ اما این جوانان همواره در معرض چالش‌ها و آسیب‌های بزرگی قرار دارند. با گسترش انقلاب صنعتی و گسترش دامنة نیازمندی‌ها، محرومیت‌های ناشی از ممکن‌نبودن برآورده‌شدن خواسته‌ها و نیازهای زندگی جوانان، بروز و ظهور عصیان، تبهکاری، سرگردانی، دزدی و انحرافات جنسی و دیگر آسیب‌های اجتماعی را دامن زده است (فتحی و فدوی، 1391: 122). آسیب‌های اجتماعی، بخش درخور توجهی از امور و سرمایه‌ها را به خود اختصاص داده‌اند و در بیشتر جوامع وجود دارند و تأثیرات خود را می‌گذارند؛ اما آنچه جوامع مختلف را در این‌باره از هم متفاوت می‌کند، نوع نگرش این جوامع به علل به وجود آورندة آسیب‌ها و راهکارهای اصلاح و بهبود آن است. در حقیقت توجه به این آسیب‌ها به پیشگیری و درمان آنها منجر شده است و بخش مهمی از آسیب‌های اجتماعی را کاهش می‌دهد (امیری و همکاران، 1391: 121). بنابراین، افزایش نگرانی‌های عمومی دربارة مسائل مختلف اجتماعی جوانان، شناخت علمی و دقیق مسائل اجتماعی آنان را ضروری می‌کند که به‌دلیل افزایش روزافزون خسارات و صدمات واردشده بر پیکر جامعه از ناحیة اینگونه مسائل و همچنین روزبه‌روز دشوارترشدن مقابله با آن است.

باتوجه‌به موارد بالا، جوان‌بودن جمعیت کشور ما و متنوع‌بودن نیازهای آنها، جامعه را با انبوهی از خواسته­ها و نیازها روبه‌رو کرده است. این نیازها با تأثیر از زمینه­های اجتماعی و فرهنگی و خانوادگی به شکل­های گوناگون آشکار می­شوند و پیامدهای متعددی دربردارند و سازندگی جامعه را در عرصه­های گوناگون تحت­الشعاع قرار می­دهند و روند پیشرفت و سلامت نظام اجتماعی را با مخاطره روبه‌رو می‌کنند. در پژوهش حاضر، نیازهای جوانان شهر یزد و اولویت و اهمیت این نیازها بررسی و تعیین می‌شوند.

مبانی نظری

نیاز در لغت به معنای احتیاج، ضرورت و فقدان است. فن‌هرمان[4] (1831)، نیاز را «احساس یک کمبود همراه با کوشش برای برطرف‌کردن آن» می­دانست (رفیع­پور، 1364: 14). برخی نیاز را «کششی برای جبران ناهماهنگی روحی و دستیابی به تعادل روانی» می‌دانند و به تعبیر هنری مورای^[5] (1938)، نیاز، حالتی از نبود تعادل است که به موجب آن، افراد، کمبودی را احساس می‌کنند و درست به همین دلیل از وضع موجود رضایت ندارند؛ ازاین‌رو در تلاشند تا «اندیشه و عمل را به‌منظور ایجاد وضع مطلوب تغییر دهند». همچنین ازنظر راجر کافمن و انگلیش^[6] (1979)، نیاز در قلمرویی وجود دارد که در آن بین موقعیت موجود و موقعیت مطلوب فاصله وجود دارد.

موضوع تشخیص و اولویت‌بندی نیازها از زمینه‌هایی است که در مطالعات نیازسنجی اجتماعی در طول چندین دهة گذشته و در حوزه‌های موضوعی مختلف مطالعه شده است. نیازسنجی، بخشی از فرایند برنامه‌ریزی و ابزار مناسبی است که به روشن‌شدن مسائل و یافتن راهکارهای مناسب برای آنها کمک می‌کند؛ به‌گونه‌ای که با روشن‌شدن معضلات، منابع به‌منظور اجرای راه حل مناسب و کارآمد به خدمت گرفته می‌شود (Altschuld & Kumar, 2010: 1 & Thompson, 2014: 4301). نتایج به‌دست‌آمده از نیازسنجی‌های اجتماعی، هرگونه تصمیم‌گیری بعدی ازجمله درزمینة طراحی، اجرا و ارزیابی پروژه‌ها و برنامه‌هایی را هدایت و جهت‌دهی می‌کند که به دستیابی به اهداف مطلوب منجر می‌شود (Watkins et al., 2012 & Wikipedia, 2016).

صاحب‌نظران، دسته‌بندی گسترده و متنوعی از نیازها را ارائه کرده‌اند. شاید یکی از مهم­ترین تقسیم­بندی نیازها را بتوان به آبراهام مازلو^[7] (1954) متعلق دانست. مازلو، نیازها را به ترتیبی که بایستی ارضا شوند به‌صورت سلسله مراتب زیر می‌دانست:

• نیازهای جسمانی^[8]: آن دسته نیازهایی ابتدایی است که تأمین و ارضای آنها برای حفظ بقای انسان ضرورت دارد مانند آب، غذا و ....
• نیاز به ایمنی^[9]: این نیازها در سطح دوم قرار می‌گیرند. تجلی نیاز به ایمنی در جامعة امروز در تمایلاتی مانند میل به داشتن شغل دائمی، داشتن حساب پس­انداز، استفاده از خدمات بیمه­ای و ... مشاهده می­شود.
• نیاز به عشق و محبت^[10]: در سومین سطح از نیازها، نیاز به عشق و محبت جای می‌گیرد. به نظر مازلو در عشق چیزی فراتر از میل جنسی وجود دارد و حتی احساس تعلق، پیوستگی و روابط اجتماعی را دربرمی‌گیرد. در جامعة امروز رشد سریع انجمن­ها و گروه­های حساس از پاسخ‌گویی به نیاز مذکور ناشی می­شود.
• نیاز به تأیید و احترام^[11]: از نظر مازلو، همة افراد به جز بیماران روانی به برخورداری از عزت‌نفس، احترام به خود یا احترام به دیگران تمایل دارند. انواع نیاز به قدرت، پیشرفت و مقام در این سطح طبقه‌بندی می‌شود.
• نیاز به خودشکوفایی^[12]: در سلسله مراتب مازلو، نیاز به خودشکوفایی در بالاترین سطح از نیازها قرار دارد. زمانی که تمام نیازهای سطوح پایین، میانی و بالایی برآورده شوند، انسان به مرحلة خودشکوفایی می‌رسد. اگر همة نیازها ارضا شوند، بازهم بیشتر (اگر نه همیشه) انتظار می‌رود بی­قراری و نارضایتی تازه­ای برای فرد به وجود آید؛ مگر آنکه فرد به انجام کاری مشغول باشد که برای شخص مناسب است. مازلو این نیاز را نیاز به خودشکوفایی می­داند (رفیع‌پور، 1382: 272 و سلطانی و همکاران، 1395: 151).

در مقابلِ مازلو، آلدرفر^[13] معتقد است «نیازهای افراد، سلسله مراتبی نیست؛ زیرا آدم‌ها دوست دارند اگر کسی می‌خواهد گرسنگی آنها را برطرف کند، باید به احترام آنها هم فکر کند» (مقیمی، 1390: 78). درواقع نظریة آلدرفر (1969) تکمیل‌کنندة نظریة مازلو است؛ اما در نظریة آلدرفر به‌طور هم‌زمان به نیازها می‌توان پاسخ داد. آلدرفر سه دسته نیاز با عناوین وجودی^[14]، ارتباطی^[15] و رشد^[16] تشخیص می‌دهد. نیازهاى وجودی که آلدرفر برمی‌شمارد درواقع همان نیاز فیزیولوژیکى و امنیتى در نظریة مازلو هستند. نیازهاى ارتباطی، همان نیازهای اجتماعى و احترام در سلسله مراتب مازلو هستند و نیاز رشد، معادل نیاز به خودشکوفایى است که در نظریة مازلو مطرح شده است (Alderfer, 1969:149). مطابق نظریة آلدرفر «یک شخص می‌تواند به‌صورت ارادی از پایین سلسله مراتب نیازها حرکت کند و به بالاترین سطح برسد؛ به‌شرطی که برای دستیابی به نیازهای ناکام‌ماندة خود تلاش کند» (هرسی و بلانچارد، 1389: 111 و هزارجریبی و همکاران، 1393: 76).

کرونباخ^[17] (1963)، نیازها را در پنج دسته طبقه­بندی کرده است؛ نیاز به محبت، پذیرفته‌شدن از طرف مقامات بالاتر، تأییدشدن از طرف همگان، استقلال و وابسته‌نبودن و احترام به نفس. ماری^[18] نیز فهرست نیازهای انسانی را بدون تقدم و تأخر آنها در 20 نوع نیاز طبقه­بندی می­کند (اسماعیلی و ربیعی، 1387: 107).

تامپسون (Thompson 2014: 4300 & Thompson et al., 2009: 136) برمبنای مطالعات قبلی (Van Bilzen, 2007 & Bradshaw, 1972)، نیازها را به چهار دسته طبقه­بندی کرده است:

• نیازهای هنجاری: متخصصان، پژوهشگران و دانشمندان اجتماعی آن را در یک شرایط خاص و باتوجه‌به ارزیابی از وضعیت فرد نیاز تعریف می‌کنند. درواقع یک معیار تخصصی با وضعیت واقعی فرد مقایسه می‌شود.
• نیازهای احساس شده: نیازی است که خواستة فرد است یا فرد، آن نیاز را احساس می‌کند.
• نیازهای بیان‌شده (مورد تقاضا): نوعی از نیاز احساس شده‌ای است که فرد آنها را تقاضا می‌کند.
• نیازهای مقایسه­ای: در مقایسه با نمونة مشابه معنا می‌دهد؛ چنانچه افرادی با ویژگی‌های مشابه وجود داشته باشند ولی تعدادی از آنها از ارائة خدمات معینی محروم باشند، جمعیتی که خدمات به آنها ارائه نشده است در وضعیت چنین نیازی قرار می‌گیرند.

برخی دیگر در طبقه­بندی نیازها از نیازهای احساس­شده (نیازهایی که فرد از آنها آگاهی دارد و به دو دسته نیازهای پنهان و آشکار تقسیم می‌شود. نیازهای پنهان یعنی فرد آنها را احساس کرده است؛ اما تأمین آنها را غیرممکن می­داند و نیازهای آشکار یعنی فرد آنها را احساس کرده است و دستیابی به آنها را ممکن می­­داند) و نیازهای احساس‌نشده (یعنی زمانی که مردم وضع موجود را مطلوب می‌دانند و برای تغییر آن تلاشی نمی­کنند) صحبت به میان می­آورند (معیدفر، 1388: 29؛ نیازی و گنجی، 1392: 40).

ماکس نیف^[19] (1992) دو نوع دسته‌بندی کلی برای نیازهای انسان ارائه می‌دهد. او دسته‌بندی‌های خود را ارزشی^[20] و وجودی^[21] می‌نامد. او مانند مازلو این نیازها را به ترتیب از نیازهای جسمی به روانی برشمرده است؛ اما در برآورده‌شدن آنها لزوماً به ترتیب سلسله مراتبی قائل نیست. معیشت^[22]، حفاظت^[23]، عاطفه^[24]، ادراک^[25]، مشارکت^[26]، فراغت^[27]، خلاقیت^[28]، هویت^[29] و آزادی^[30] نیازهایی هستند که او در ذیل دسته‌بندی ارزشی از نیازها آنها را برمی‌شمارد. نیف، نیازهای وجودی را به نیازهای مربوط به بودن^[31]، داشتن^[32]، انجام‌دادن^[33] و تعامل‌داشتن^[34] تقسیم می‌کند. مقصود نیف از ارائة این دو دسته‌بندی، نشان‌دادن دو بعد کلی نیازهای انسان است. هر کدام از نیازهای ارزشی در عرصه‌های گوناگون نیازهای وجودی بروز پیدا می‌کنند (هزارجریبی و همکاران، 1393: 77).

پژوهش حاضر از الگوهای گوناگون نیازسنجی مانند الگوی هدف‌محور براساس رویکردهای رشد و نیازهای هنجاری و الگوی مسئله‌محور براساس نظر جوانان و نیازهایی که بیان کردند به‌منظور نیازسنجی استفاده کرده است؛ ازاین‌رو گفتنی است این پژوهش، رویکردی ترکیبی در نیازسنجی دارد. این الگو عموماً اعتبار و اهمیت بیشتری دارد؛ زیرا نیازهای به‌دست‌آمده، بیشتر از ابعاد و جوانب گوناگون بررسی و سنجیده شده‌اند. در حقیقت استفاده از پرسش‌نامه، مشاهده و مصاحبة شفاهی از بهترین و کارآمدترین شیوه‌های نیازسنجی هستند.

پیشینة تجربی

در مرور سیستماتیک بر مطالعات و پژوهش‌های انجام‌شده در حوزة جوانان که عباسی‌شوازی و همکارانش (1394) انجام دادند، نتایج نشان داد در380 اثر علمی بررسی‌شده، بیشترین مطالعات به حوزة آسیب‌ها، انحرافات و مسائل اجتماعی جوانان اختصاص داشته است و حوزه‌هایی ازجمله تحصیلات و اشتغال جوانان، اوقات فراغت، ازدواج و تشکیل خانواده، مشارکت اجتماعی، هویت، رفتارهای پرخطر، اینترنت، روابط بین نسلی، روابط دوستی دختر و پسر قبل از ازدواج، مهاجرت و جابجایی و ... کندوکاو و بررسی شدند. کمترین مطالعات درخصوص سنجش آمال، آرزو و نیازهای جوانان به‌ویژه در ارتباط با مسائل آینده است. در ادامه برخی از مطالعات انجام‌گرفته در ابعاد مختلف حوزة جوانان ارائه می‌شود.

اشتغال یکی از موضوعات بررسی‌شده در حوزة جوانان است. قویدل و بهاری (1391) در پژوهشی عوامل مؤثر بر عرضة نیروی کار جوانان در دورة زمانی 1385-1350 شناسایی کردند. نتایج نشان داد در گروه 19-15 سال، متغیر دستمزد، کمترین اثر را بر این گروه سنی دارد. در گروه سنی 24-20 سال، متغیر نسبت دانش­آموختگان دانشگاهی برای مردان و زنان مثبت است. در ضمن، ضریب تولید ناخالص داخلی سرانه برای زنان کمتر از مردان است؛ اما با افزایش سن و «حرکت از گروه سنی 24-20 سال به سمت 29-25 سال»، اثر درآمد سرانه برای زنان بیشتر شده است. در گروه 25-29 سال، ضریب متغیر نسبت دانش‌آموختگان دانشگاهی برای مردان بیشتر از زنان است. وضعیت تأهل برای زنان این گروه سنی علامت منفی دارد که نشان می­دهد زنان این گروه سنی فراغت و فرزندداری را جانشین کار می­کنند و با متأهل‌شدن، کمتر وارد بازار کار می­شوند. در پژوهش دیگری، حامد (1388)، نگرش جوانان 26-18 سالة شهر کرمانشاه نسبت به کار و عوامل اجتماعی مؤثر بر آن را بررسی کرد. نتایج نشان داد عوامل اجتماعی با نگرش به کار مرتبط است؛ به‌گونه­ای‌که میزان رضایت از خانواده و زندگی و نیز نگرش به مردم و آیندة شهر با نوع نگرش به کار رابطه دارد. یافته­های پژوهش نشان‌دهندة این نکته است که بحران ارزش­ها موجب می­شود فرایند جامعه‌پذیری به‌درستی انجام نشود و جوانان به‌عنوان ماحصل این فرایند قادر به درونی‌کردن نگرش مثبت به کار نباشند. در مطالعه‌ای دیگر هرندی و همکاران (1386)، اشتغال جوانان و چالش­های آن را بررسی کردند. نتایج به‌دست‌آمده از این پژوهش نشان می­دهد نبود تعامل بین مؤسسات آموزشی و بازار کار، نبود فرصت­های شغلی کافی و نابرابری فرصت­های شغلی برای زنان و مردان، ضعف برنامه­های حمایت از خوداشتغالی، سازمان‌یافته‌نبودن بازار کار کشور و کمرنگ‌بودن نقش مؤسسات کاریابی و مؤسسات محل تحصیل در این بازار ازجمله مهم­ترین موانع گذر موفق جوانان محسوب می‌شوند.

از دیگر موضوعات بررسی‌شده در حوزة جوانان، ازدواج و تشکیل خانواده است. در پژوهشی مقدس­جعفری و یعقوبی‌چوبری (1386) نشان دادند بین وضعیت اشتغال، نوع شغل، میزان تحصیلات جوانان و نیز بالابودن هزینة ازدواج، مهریه، جهیزیه، افزایش سطح توقعات زوج‌ها و خانواده­ها، داشتن برادر و خواهر بزرگتر مجرد، حمایت‌نکردن مؤسسات دولتی، تردید در تصمیم­گیری و وضعیت مسکن با بالارفتن سن ازدواج جوانان رابطة معنی­داری وجود دارد. در پژوهشی ریضا و عیسی^[35] (2003) مطرح می‌کنند افزایش سن ازدواج در اروپای شمال غربی به کشورهای مدیترانه­ای اسپانیا و ایتالیا گسترش یافته است. همچنین، تغییرات شرایط زندگی مانند ناتمام‌ماندن تحصیلات، تولد فرزند، صرف مستقیم هزینه­های مادی برای پرورش فرزند، تمایل به باروری را کاهش داده و در نتیجه، ازدواج و تشکیل خانواده را به تعویق انداخته است. اینجلیس و گرین^­گلاس^[36] (1989) در پژوهشی با عنوان انگیزة ازدواج در میان زنان و مردان، نشان دادند در دهة 90 موانع ازدواج برای جوانان عبارت بود از: نداشتن شغل، مشکل مسکن، مشکل در زندگی با دیگران، کم‌شدن آزادی بعد از ازدواج، تعارض بین شغل و ازدواج و نگرش به ازدواج به‌عنوان یک قمار پرخاطره.

موضوع مهاجرت نیز از دیگر زمینه‌های بررسی‌شده در حوزة جوانان است. در پژوهشی مقدس و شرفی (1388)، عوامل برانگیزندة گرایش به مهاجرت­های بین­المللی جوانان 30-18 سالة شهرهای شیراز و ارسنجان را بررسی کردند. نتایج نشان می‌دهد گرایش به مهاجرت در بین پاسخ‌گویان مرد، مجرد، درآمد پایین، تحصیلات لیسانس، سن 25-22 و افراد ساکن در شیراز بیش از گروه‌های مقابل آنهاست. نتایج به‌دست‌آمده نشان می‌دهد در جامعه­ای مثل ایران، عوامل اجتماعی - فرهنگی و آموزشی مانند عوامل اقتصادی، شاید بیشتر بر تمایلات و انگیزه‌های افراد نفوذ دارند. همچنین، ذکایی (1385) پژوهشی با عنوان جوانان، جهانی‌شدن و مهاجرت­های بین­المللی در میان نخبگان جوان انجام داد. نتایج پژوهش کیفی انجام‌شده بیان‌کنندة تأثیر آشکار فرایندهای جهانی­شدن و ارزش‌های جهان وطنی بر گرایش­ها و ارزش‌های این گروه از جوانان است. به همان سان در سطح فردی تمایل به حفظ سلیقه­ها و سبک­های فردی زندگی و ارتقای مهارت­های حرفه­ای و تحصیلی و نیاز به اثبات توانایی­های فکری و حرفه­ای در انتخاب رفتارهای مهاجرتی محرک‌های مهمی محسوب می­شوند. طاهرخانی (1381) در پژوهشی نقش عوامل اقتصادی و غیراقتصادی در مهاجرت جوانان روستایی استان قزوین را مطالعه و بررسی کردند. نتایج نشان می­دهند اگرچه انگیزه‌های اقتصادی در مهاجرت جوانان روستایی نقش مهمی دارند، عوامل غیراقتصادی نیز اثرات مستقیم بر رفتار آنان می­گذارند. برای مثال، تسهیلات محلی، رضایت از محل سکونت، رفاه اجتماعی، استانداردهای زندگی، نیاز به پیشرفت، زندگی بهتر و هدف­های ارزشی به‌طور معناداری انگیزة مهاجرت جوانان روستایی استان قزوین را افزایش داده‌اند.

آسیب‌های اجتماعی در بین جوانان ازجمله موضوعاتی است که پژوهشگران بررسی می‌کنند. فتحی و فدوی (1391)، تحلیلی بر آسیب­های اجتماعی جوانان طی سال­های 87-1378 و عوامل مؤثر بر آن انجام دادند. یافته­های پژوهش نشان داد ورود به زندان در سال‌های 87-1378 در مردان بیشتر از زنان بوده است و بیشرین ورودی را گروه سنی 39-30 سال تشکیل داده‌اند. بیشترین نوع آسیب، حمل مواد مخدر بوده است؛ به­طوری‌که اعتیاد، رتبة دوم و سرقت در رتبة سوم قرار دارد و سطح تحصیلات بیشتر آنها پایین­تر از دیپلم بوده است. نتایج نشان می‌دهد در سال‌های مطالعه‌شده یکی از علل افزایش آسیب­های اجتماعی در میان مردان، مشکلات اقتصادی، فقر، بیکاری و مشکلات درون خانواده و ... است که درجامعه وجود دارد و نیز تأثیری است که بر خانواده­ها و سرپرست خانوارها داشته­اند و در گروه سنی جوانان معمولاً افراد به‌دلیل افکار و احساس پوچی، نومیدی، احساس گناه، افسردگی، اعتیاد، احساس شکست، بحران­های حاد عاطفی، بیماری‌های شدید و نداشتن سعه صدری در کنار سایر عوامل اجتماعی باعث آسیب اجتماعی شده است. در مطالعة دیگر، بیابان‌گرد و جوادی (1383)، سلامت روان­شناختی نوجوانان و جوانان شهر تهران را بررسی کردند. نتایج تجزیه و تحلیل آنها نشان داد 3/29% افراد، بیمار یا مشکوک به بیمار روانی هستند؛ اختلال در کارکرد اجتماعی، شایع­ترین اختلال در بین پاسخ‌گویان بوده است؛ سلامت روانی مردان بیش از زنان و افراد مجرد بیش از متأهل بوده است؛ با افزایش سن از میزان سلامت روانی افراد کاسته شده است؛ دانش­آموزان، بیش‌ترین سلامت روانی و افراد بیکار و خانم­های خانه‌دار کمترین سلامت روانی را داشتند. دورنابوش و همکارانش (2001)، پژوهشی با عنوان روابط خانواده و مدرسه و پیوستگی آن با رفتارهای انحرافی جوانان در اجتماعات و گروه­های مختلف انجام داده­اند و به این نتیجه رسیده­اند که خانواده و مدرسه در کاهش انحراف جوانان از قبیل سیگارکشیدن، استفاده از الکل، استفاده از ماری جوانا، بزهکاری و دیگر رفتارهای انحرافی نقش مؤثری دارند.

بنابراین، بررسی مطالعات و پژوهش‌های انجام‌شده در حوزة جوانان نشان داد با وجود اینکه پژوهش‌های زیادی دربارة جوانان انجام شده است، شناخت دقیق علمی و همه‌جانبة ابعاد مختلف در حوزة جوانان ازجمله نیازها و مسائل آنان، ضرورت اساسی به‌لحاظ علمی و سیاست‌گذاری دارد.

روش و داده­های پژوهش

روش پژوهش حاضر توصیفی - پیمایشی^[37] و پژوهش از نظر نوع، کاربردی^[38] است؛ ضمن اینکه به‌لحاظ معیار زمان، مقطعی و به‌لحاظ معیار وسعت، پهنانگر است.

شهر یزد به­عنوان میدان پژوهش این پیمایش، مرکز استان یزد و بزرگ‌ترین شهر آن محسوب می­شود. منطقة یزد یکی از سرزمین­های باستانی اقوام ایرانی و دارای میراث درخشان از تمدن و فرهنگ کهن با قدمت سه هزار سال است. این شهر در طول چند دهة گذشته سهم عمده­ای از جمعیت مهاجران شهری و روستایی داخل و خارج از استان را پذیرفته و براساس نتایج سرشماری 1390 با جمعیت ۵۸۲,۶۸۲ نفر به تنهایی حدود نیمی از کل جمعیت استان را در خود جای داده است.

سازمان ملل متحد در تعریف جوانان، محدودة سنی 15 تا 24 سال را در نظر گرفته است؛ اما براساس تعریف وزارت ورزش و جوانان، محدوده سنی 29-15 سال، سنین جوانی قلمداد شده است (عباسی‌شوازی و همکاران، 1394: 4). مقالة حاضر نیز بر مبنای تعریف دوم، محدوده سنی 29-15 سال را به‌عنوان دورة جوانی مبنای تحلیل قرار داد است. جامعة هدف در این پژوهش شامل تمامی جوانان با سنین 29-15 سالة عضو خانوارهای معمولی ساکن در شهر یزد است. تعداد این جوانان در سرشماری 1390 برابر 182094 نفر است که 46717 نفر از آنها در گروه سنی 19-15 سال، 64719 در گروه سنی 24-20 سال و 70658 نفر در گروه سنی 29-25 سال قرار دارند.

حجم نمونه با استفاده از جدول کرجسی و مورگان^[39] (1970)، 400 نفر تعیین شد و نمونه­ها با استفاده از روش نمونه‌گیری خوشه­ای و با ابزار پرسش‌نامة محقق­ساخته گردآوری شد که تعیین روایی محتوی و ظاهری پرسش‌نامه با استفاده از تأیید خبرگان امر صورت گرفت.

به‌منظور بررسی نیازها و مشکلات جوانان، 35 آیتم از نیازها و اولویت­های جوانان در قالب 4 بُعد کلی اقتصادی (7 آیتم)، اجتماعی (6 آیتم)، آموزشی - فرهنگی و هنری (9 آیتم) و تفریحی - ورزشی (13 آیتم) تدوین شد. پاسخ‌دهندگان هریک از موارد را از نظر اهمیت و میزان رضایت از عملکرد ارزش­گذاری کردند. برای اندازه­گیری مؤلفه­ها از پاسخ‌گویان خواسته شد میزان اهمیت هرکدام از نیازها را در یک مقیاس 0 تا 10 نمره­گذاری کنند. همچنین در پرسش جداگانه­ای خواسته شد رضایت پاسخ‌گویان از اجرای سیاست­های رفاهی در هریک از ­آیتم­ها را در مقیاس 0 تا 10 نمره­گذاری کنند.

تعیین آیتم‌های مربوط به هریک از ابعاد و حوزه‌های نیاز جوانان با نظرخواهی از تعدادی صاحب‌نظران و متخصصان صورت گرفت. برمبنای به‌کارگیری این معیار تخصصی، نیازهایی نظیر اشتغال، مسکن، درآمد و ... در حوزة نیازهای اقتصادی و نیازهایی نظیر افزایش وجود امنیت اجتماعی، سلامت روانی و اجتماعی، وجود برنامه‌های مشارکت جوانان و ... در حوزة نیازهای اجتماعی گروه‌بندی شدند. همچنین، نیازهایی نظیر نیاز به وجود کتابخانه، وجود کلاس‌های آموزشی، کانون‌های فرهنگی - هنری و ... در حوزة نیازهای آموزشی، فرهنگی و هنری و نیاز به پارک و تفریحگاه، استخر و ... جزء نیازهای تفریحی و ورزشی گروه‌بندی شدند. به‌منظور ارزیابی شیوة به کار گرفته شده برای گروه‌بندی حوزه‌های نیاز نیز به‌طور هم‌زمان از یک تحلیل عامل اکتشافی استفاده شد که نتایجی هماهنگ با گروه‌بندی استفاده‌شده نشان داد.

داده‌های پژوهش براساس آماره‌های توصیفی و جداول توافقی تحلیل شد. از الگوی تحلیل اهمیت - عملکرد^[40] نیز استفاده شد.

تجزیه و تحلیل اهمیت - عملکرد (IPA) یکی از روش‌های تحلیل شکاف است. تحلیل اهمیت - عملکرد، ابزار مؤثری برای ارزیابی موقعیت رقابتی سازمان، شناسایی فرصت­های پیشرفت، طراحی استراتژی­ها و ارائة خدمت هدفمند است (Lucas, 2005). این تکنیک امکان مقایسة هم‌زمان اهمیت ویژگی­های مختلف یک شاخص و عملکرد مربوط به آن ویژگی­ها را فراهم و براساس این مقایسه، نقاط قوت و ضعف آن را مشخص می‌کند. بدین‌ترتیب، عواملی شناسایی می­شوند که برای جامعة هدف اهمیت بیشتری دارند (ضیایی و عباسپور، 1390: 83).

الگوی IPA به‌لحاظ مفهومی، چندشاخصه است. به‌منظور کاربرد این الگو باید شاخص­هایی تحلیل شوند که قرار است مشخص شوند. درواقع، اثربخشی این الگو به‌طور شدید به شاخص­ها یا مؤلفه­های تحلیلی آن وابسته است؛ بنابراین در هر حیطه­ای، نخستین گام در بهره­گیری از الگوی IPA، شناسایی مؤلفه­ها در آن زمینه است (فتحی­واجارگاه و همکاران،1390: 58).

در الگوی IPA، داده­های مربوط به میزان اهمیت و سطح عملکرد هریک از آنها با استفاده از پرسش‌نامه جمع­آوری می‌شود. برای این منظور از پاسخ‌گویان دربارة هر مؤلفه دو سؤال میزان اهمیت مؤلفة مدنظر و سطح عملکرد در آن مؤلفه پرسیده می­شود.

هر مؤلفه­ در دو بُعد اهمیت و عملکرد سنجیده می‌شود. داده­های مربوط به سطح اهمیت و عملکرد شاخص­ها روی یک شبکة دو بُعدی نمایش داده می­شوند که در آن، محور X نشان‌دهندة بُعد اهمیت و محور Y نشان‌دهندة بُعد عملکرد است. این شبکة دو بُعدی، ماتریس اهمیت - عملکرد نامیده می­شود. ماتریس اهمیت – عملکرد، چهار ناحیه (یا چارک) دارد و در هر چارک، راهبرد خاصی قرار گرفته است که به فرایند تصمیم­گیری کمک می‌کند. از این ماتریس به‌منظور شناخت درجه اولویت شاخص­ها برای بهبود استفاده می­شود (خلیفه و رضوی، 1391: 39).

جدول 1 از دو محور تشکیل شده است که محور X نشان‌دهندة اهمیت فرایندهای قابل بهبود و محور Y نشان‌دهندة میزان رضایت از عملکرد هریک از این فرایندها است. تحلیل‌هایی براساس محل قرارگرفتن در هریک از این مناطق انجام می‌شود که به شرح زیر است:

ناحیه 1: فرایندهای موجود در این ناحیه، اهمیت زیاد و عملکرد مناسبی دارند. فرایندهای موجود در این ناحیه برای بهبود در اولویت دوم قرار دارند.

ناحیه 2: فرایندهای موجود در این ناحیه اهمیت زیادی دارند؛ اما عملکرد آنها پایین است. این فرایندها در اولویت اول پروژه‌های بهبود قرار دارند و به توجه بیشتر نیازمند هستند.

ناحیه 3: فرایندهای موجود در این ناحیه، اهمیت کم و عملکرد پایینی دارند و نیاز به بهبود در این ناحیه در زمان حاضر وجود ندارد.

ناحیه 4: فرایندهای موجود در این ناحیه درزمینة خلق ارزش اهمیت کمی دارند؛ اما عملکرد آنها بالا است.

جدول 1- الگوی تحلیل اهمیت-عملکرد

یافته­های پژوهش

جدول 2، خلاصه توصیفی از مشخصه­های جمعیتی نمونة مطالعه‌شده را نمایش می­دهد. باتوجه‌به جدول، نیمی از پاسخ‌گویان مرد و نیمی دیگر زن هستند. 25% از پاسخ‌گویان در گروه سنی 19-15 سال، 2/32% گروه سنی 24-20 سال و 8/42% در گروه سنی 29-25 سال قرار دارند. 5/64% از پاسخ‌گویان مجرد و 0/35% متأهل بوده­اند. همچنین، 8/56% از پاسخ‌گویان، تحصیلات دانشگاهی و 3/17% تحصیلات دیپلم داشته‌اند. ازنظر وضعیت اشتغال، 3/50% از پاسخ‌گویان، شاغل و 49% بیکار بوده­اند. نزدیک به 80% از پاسخ‌گویان، محل اقامت و محل تولد آنها شهر یزد بوده است و بومی شهر یزد محسوب می‌شوند.

جدول 2- خلاصه توصیفی از مشخصه­های جمعیتی نمونة مطالعه‌شده شهر یزد، 1395

همان‌گونه‌که ذکر شد، در این پژوهش به‌منظور اولویت‌بندی نیازهای جوانان، پرسش‌نامة ارزیابی اهمیت - عملکرد فرایندهای قابل بهبود طراحی شد و جوانان 29-15 سال آن را تکمیل کردند و در نهایت اولویت‌بندی نهایی با استفاده از ماتریس ارزیابی اهمیت - عملکرد مشخص شد.

نمودار 1، ماتریس ارزیابی اهمیت - عملکرد نیازهای جوانان را نشان می­دهد. این نمودار، نمای کلی از 35 مؤلفة سنجش‌شده در پرسش‌نامه را نمایش می­دهد و به‌دلیل نزدیکی مقادیر، میانگین بسیاری از مؤلفه­ها روی هم منطبق هستند. کمترین مقدار «اهمیت» در بین 35 مؤلفه، 73/5 (وجود مراکز بازی‌های کامپیوتری) و بیشترین مقدار آن 85/8 (امکان داشتن یک شغل خوب و باثبات) از مقدار 10 بوده است. میانگین «اهمیت» 29/7 است. کمترین مقدار «عملکرد» نیز در بین 35 مؤلفه با رقم 08/3 (وجود تورهای گردشگری (یزدگردی)) و بیشترین مقدار آن با رقم 22/6 (وجود کافی‌شاپ و رستوران) از مقدار 10 بوده است. میانگین «عملکرد» نیز 82/4 است.

نمودار 1- ماتریس ارزیابی اهمیت - عملکرد نیازهای جوانان- شهر یزد، 1395

باتوجه‌به تعداد زیاد مؤلفه­های اهمیت و عملکرد، ارائة آن در یک ماتریس، برازش کاملی از تمام مؤلفه­ها ندارد؛ بنابراین در ادامه، نیازهای جوانان در 4 بُعد اقتصادی، اجتماعی، آموزشی - فرهنگی و هنری و تفریحی - ورزشی در قالب جداول تحلیل و ماتریس ارزیابی اهمیت - عملکرد برای هر بُعد جداگانه ارائه می‌شود.

ماتریس نیازهای اقتصادی

اقتصاد از اصول اساسی و مسائل مهم زندگی انسان­هاست که در تمام ادوار و در همة اجتماعات نقش مهمی دارد و چرخ زندگی بشر به دور آن می­چرخد. اهمیت مسائل اقتصادی تنها به این دلیل نیست که تأمین آزادی، استقلال و حیات مادی مردم بدون آن امکان ندارد؛ بلکه به این دلیل نیز حائز اهمیت است که پیوند نزدیکی با مسائل زیربنایی جامعه حتی با مسائل اخلاقی دارد. اهمیت اقتصاد نیز در زندگی جوانان غیرقابل انکار نیست و درواقع نیازهای اقتصادی از مهم­ترین نیازهای جوانان محسوب می‌شود.

در این پژوهش به‌منظور اولویت­بندی نیازهای مهم جوانان در بُعد اقتصادی و عملکرد سازمان­ها و نهادهای مرتبط از 7 مؤلفه استفاده شد که در جدول 3 به آنها اشاره شده است. باتوجه‌به جدول در بین مؤلفه­های بُعد اقتصادی، امکان داشتن یک شغل خوب و باثبات، بیشترین میانگین اهمیت را از منظر جوانان داشته است؛ درحالی‌که عملکرد سازمان­ها در این بُعد چندان رضایت‌بخش نبوده و تفاضل میانگین اهمیت – عملکرد این مؤلفه 54/4 است. برای درک بهتر، مؤلفه­های بُعد اقتصادی در نمودار 2 براساس جدول الگوی تحلیل اهمیت – عملکرد تحلیل و تفسیر می‌شود.

جدول 3- ارزیابی اهمیت - عملکرد نیازهای اقتصادی جوانان- شهر یزد، 1395

همان­طورکه در بالا اشاره شد، نمودار 2، ماتریس ارزیابی اهمیت – عملکرد نیازهای اقتصادی جوانان را نشان می­دهد. در این ماتریس، 7 مؤلفه با کد مربوط به خود (جدول 3) قرارگرفته است.

نمودار 2- ماتریس ارزیابی اهمیت - عملکرد نیازهای اقتصادی جوانان- شهر یزد، 1395

امکان مسافرت بین شهری در ناحیة اول ماتریس قرار گرفته است. این ناحیه از ماتریس بیان‌کنندة اهمیت و رضایت زیاد است؛ بنابراین، استمرار وضع موجود در این زمینه مطلوب خواهد بود.

ناحیة دوم ماتریس، اهمیت زیاد مؤلفه و رضایت کم را نشان می­دهد که باید بر آن بیشتر تمرکز شود در بین مؤلفه‌های اقتصادی، امکان داشتن یک شغل خوب و باثبات، امکان کسب درآمد، امکان صاحب‌خانه‌شدن و تهیة منزل مسکونی و امکان خرید خودروی مناسب در ناحیة دوم قرار گرفته است که بیان می‌کند اهمیت این 4 مؤلفه برای جوانان در بُعد اقتصادی بوده است؛ درحالی‌که عملکرد دولت در اجرای سیاست­های رفاهی جوانان ضعیف بوده است و باید بر این موارد تمرکز بیشتری از سوی دستگاه­های مسئول سیاست­گذاری و برنامه­ریزی جوانان صورت گیرد.

ناحیة سوم از ماتریس، اهمیت و رضایت کم را نشان می‌دهد که بیان‌کنندة اولویت کمتر مؤلفه­های قرارگرفته در این ناحیه است. از بین مؤلفه­های اقتصادی، امکان مسافرت خارج از کشور در این ناحیه قرار گرفته است که اولویت کمتر این مؤلفه را از سایر مؤلفه­ها نشان می­دهد.

ماتریس نیازهای اجتماعی

انسان­ها از همان آغاز آفرینش پی بردند هوش، استعداد و توانمندی­های نهفتة درون هر فرد در فرایند زندگی اجتماعی و ارتباط میان افراد شکوفا می­شود و شکل می­گیرد. ازاین­رو، رشد و کمال و شکوفایی ابعاد وجودی انسان نیز تنها در پرتو زندگی اجتماعی و پذیرش مسئولیت­های اجتماعی امکان­پذیر است. نیازهای اجتماعی از ترجیهاتی ناشی می‌شوند که انسان آنها را از طریق تجربه، جامعه‌پذیری و رشد فرا می‌گیرد. بعد از اینکه انسان، نیازهای اجتماعی را کسب کرد، آنها را به‌صورت توانایی‌های هیجانی و رفتاری تجربه می‌کند که مشوق­های موقعیتی خاصی، آنها را فعال می‌کنند. نیازهای اجتماعی جوانان نیز در تعامل با جامعه شکل می­گیرد و ازآنجایی‌که مهم­ترین بُعد شخصیت آدمی، بُعد اجتماعی اوست، نیازهای اجتماعی نیز اهمیت فراوانی دارد که این نیازها در قشر جوان از اهمیت و اولویت بیشتری برخوردار است.

در این پژوهش به‌منظور ارزیابی نیازهای اجتماعی جوانان از 6 مؤلفه استفاده شده که در جدول 4 ارائه شده است. گسترش امنیت اجتماعی از نیازهای اجتماعی جوانان است که ازنظر آنها اهمیت فراوانی دارد؛ به‌گونه­ای­که میانگین اهمیت این مؤلفه 76/8 است. ازنظر عملکرد دستگاه­های اجرایی مسئول حوزة تأمین نیازهای اجتماعی در این زمینه، تفاوت اهمیت - عملکرد محاسبه شده است که این مقدار نشان می‌دهد تاحدی عملکرد در این مورد مناسب بوده است. در ادامه برای بررسی و تحلیل دقیق­تر مؤلفه­های بُعد اجتماعی، ماتریس اهمیت - عملکرد ارائه و تفسیر می‌شود.

جدول 4- ارزیابی اهمیت و عملکرد نیازهای اجتماعی جوانان- شهر یزد، 1395

نمودار 3، ماتریس ارزیابی اهمیت - عملکرد نیازهای اجتماعی جوانان را نشان می­دهد. در این ماتریس 6 مؤلفه با کد مربوط به خود (جدول 4) قرار گرفته‌اند.

نمودار 3- ماتریس ارزیابی اهمیت - عملکرد نیازهای اجتماعی جوانان- شهر یزد، 1395

در ناحیة 1 ماتریس، مؤلفه­های موجود، اهمیت زیاد و عملکرد مناسب دارند. در بُعد اجتماعی، نیازهای جوانان از قبیل امکان ادامه تحصیل بدون دغدغه، گسترش امنیت اجتماعی و وجود سرویس­های حمل و نقل عمومی ارزیابی شده‌اند که این سه مؤلفه­ در ناحیه 1 ماتریس قرار گرفته­اند؛ بنابراین گفتنی است باتوجه‌به اهمیت زیاد این مؤلفه­ها برای جوانان، عملکرد سازمان­ها و دستگاه­های اجرایی نیز مطلوب بوده است و با قرارگرفتن این مؤلفه­ها در این ناحیه از ماتریس رضایت امیدوارکننده­ای از سوی جوانان وجود دارد و این روند باید ادامه پیدا کند.

در ناحیة 2، مؤلفه­های موجود، اهمیت زیادی دارند؛ اما ارزیابی عملکردها در این مؤلفه­ها به تقویت جدی نیازمند است. فراهم‌بودن زمینة ازدواج، توسعه و افزایش سلامت روانی و اجتماعی و وجود برنامه­های مشارکت جوانان از دیگر نیازهای اجتماعی مطرح‌شده است که در ناحیة 2 ماتریس جای گرفته­اند. قرارگرفتن مؤلفه­ها در این ناحیه به این معناست که باتوجه‌به اهمیت فراوان این مؤلفه­ها، عملکرد مناسبی در این زمینه­ها وجود ندارد و رضایت کم است؛ بنابراین، باید عملکرد مناسب در این زمینه شکل گیرد و متمرکز شود. این مؤلفه­ها در اولویت اول پروژه‌های بهبود قرار دارند و به توجه بیشتری نیازمند هستند.

ماتریس نیازهای آموزشی - فرهنگی و هنری

نیاز در جامعة انسانی، بستر و مفهومی گسترده و چندوجهی دارد. از یکسو ابعادی مادی، عینی و انضمامی مانند نیاز به غذا، مسکن، سلامت و بهداشت را دربرمی‌گیرد و از سوی دیگر ناظر بر وجوهی نمادین، کیفی و معنایی است؛ مانند نیاز به آموزش، تربیت، تعلق، هنر، مطالعه و ... . نیازهای فرهنگی - هنری در حوزه‌های نیازهای نمادین و معنایی جای دارند. این نیازها در پرتوی تحولات اقتصادی و اجتماعی دگرگون می‌شوند و از حالت ساده و محدود به پیچیده و متنوع تحول می‌یابند. این تحول و دگرگونی نیازها در بین قشر جوان جمعیت، گاهی با شدت بیشتری ملاحظه می­شود که توجه بیشتری را می‌طلبد.

در این پژوهش برای ارزیابی اهمیت نیازهای آموزشی - فرهنگی و هنری از 9 مؤلفه­ استفاده شده است که مؤلفه­ها در جدول 5 ذکر شده‌اند. در بین مؤلفه­های این بُعد از نیازهای جوانان، شرایط مناسب استفاده از اینترنت (اینترنت پرسرعت) در اولویت نیازهای اجتماعی قرار گرفته است و تفاضل اهمیت و عملکرد نشان می­دهد تا حدی این نیاز برآورده شده است. درواقع امروزه، اطلاع­رسانى در بستر فناورى ارتباطات و اینترنت، سرعتى وصف­ناپذیر یافته و زمان و مکان را درنوردیده است و هیچ مانعى را بر سر راه خود بر نمى­تابد؛ بنابراین، نیاز به اینترنت به مهم­ترین نیاز آموزشی - فرهنگی و هنری جوانان تبدیل شده است. در ادامه، ماتریس اهمیت - عملکرد این بُعد از نیازها ارائه و تحلیل می‌شود.

جدول 5- ارزیابی اهمیت و عملکرد نیازهای آموزشی، فرهنگی و هنری جوانان- شهر یزد، 1395

نمودار 4، ماتریس ارزیابی اهمیت - عملکرد نیازهای آموزشی - فرهنگی و هنری جوانان را نشان می­دهد. در این ماتریس، 9 مؤلفه با کد مربوط به خود (جدول 5) قرار گرفته است.

شرایط مناسب استفاده از اینترنت، وجود کلاس­های آموزشی مختلف (زبان، کامپیوتر) و وجود کتابخانه­های عمومی ازجمله مؤلفه­های این بُعد بوده که در ناحیة اول ماتریس قرار گرفته است. قرارگرفتن مؤلفه­ها در این بُعد، اهمیت زیاد و در مقابل رضایت زیاد از عملکرد نهادهای اجرایی درزمینة این مؤلفه­ها را نشان می‌دهد؛ بنابراین، باید این عملکرد ادامه یابد.

در ناحیة 3، مؤلفه­های موجود، اهمیت و عملکرد پایینی دارند و به بهبود در زمان حاضر نیاز ندارد. وجود کانون­های فرهنگی جوانان، کلاس­های هنری (آموزش موسیقی، بازیگری، اجرا و ...)، سینما، کنسرت موسیقی و تئاتر و گالری‌های هنری در ناحیة سوم ماتریس قرار گرفته است. درواقع این مؤلفه‌ها باید در اولویت پایین‌تری قرار گیرند؛ زیرا اهمیت این مؤلفه‌ها از سوی جوانان احساس نشده است.

شرایط مناسب استفاده از فضای مجازی در ناحیة چهارم ماتریس اهمیت – عملکرد قرار گرفته است. قرارگرفتن مؤلفه‌ها در این ناحیه بیان می‌کند این مؤلفه‌ها اهمیت کمی دارند؛ اما عملکرد نهادها و دستگاه‌های اجرایی در این زمینه مناسب بوده است و ازنظر جوانان بیش از حد به این مؤلفه‌ها بها داده می­شود.

نمودار 4- ماتریس ارزیابی اهمیت - عملکرد نیازهای آموزشی- فرهنگی و هنری جوانان- شهر یزد،1395

ماتریس نیازهای تفریحی - ورزشی

اوقات‌فراغت، بخش جدایى‌ناپذیر زندگى امروزى است که نحوة گذراندن آن، هم ممکن است سلامت، رشد و کمالِ فرد را و هم کندی، انحراف و انحطاط آدمى را سبب شود. به‌خصوص در دورة نوجوانی و جوانی، اوقات‌فراغت اهمیت زیادى دارد؛ زیرا جوانان و نوجوانان از یکسو به برقرارى ارتباط با دیگران به‌ویژه همسالان تمایل دارند، از یکنواختى گریزان هستند و در کارها و امور زندگى خود تنوع مى‌خواهد و از سوى دیگر، هنوز به پختگى کامل نرسیده‌اند. به همین علت، غنی­سازی اوقات‌فراغت نوجوانان و جوانان مسئله مهمی است و نباید آن را به برنامه‌های محدودی خلاصه کرد.

در پژوهش حاضر برای سنجش اهمیت نیازهای تفریحی - ورزشی جوانان از 13 مؤلفه استفاده شد که در جدول 6 ارائه شده است. در بین نیازهای تفریحی – ورزشی، وجود پارک و تفریحگاه‌ها بیشترین میانگین اهمیت را در بین سایر مؤلفه‌ها داشته است که تفاضل اهمیت و عملکرد این مؤلفه نشان می‌دهد رضایت کمی در این زمینه وجود دارد و جوانان از عملکرد سازمان‌های مربوط راضی نیستند.

جدول 6- ارزیابی اهمیت و عملکرد نیازهای تفریحی- ورزشی جوانان- شهر یزد، 1395

نمودار 5، ماتریس ارزیابی اهمیت - عملکرد نیازهای تفریحی - ورزشی جوانان را نشان می­دهد. در این ماتریس، 13 مؤلفه با کد مربوط به خود (جدول 6) قرار گرفته است.

نمودار 5- ماتریس ارزیابی اهمیت - عملکرد نیازهای تفریحی - ورزشی جوانان- شهر یزد، 1395

اهمیت زیاد مؤلفه و رضایت زیاد عملکرد در ناحیة اول ماتریس مشاهده می­شود. در بین نیازهای تفریحی – ورزشی، وجود مراکز خرید و مجتمع‌های تجاری در این ناحیه قرار گرفته است. وجود سالن‌های ورزشی و استخر روی ماتریس روی خط میانگین بوده و بین ناحیة اول و دوم ماتریس است؛ بنابراین، عملکرد دربارة این دو مؤلفه باید به همین روال ادامه یابد و متمرکزتر شود.

وجود پارک و تفریحگاه،­ پارک­ها و بوستان­های اختصاصی بانوان در ناحیة دوم ماتریس قرار گرفته است که به معنی اهمیت زیاد مؤلفه و عملکرد کم و نارضایت‌بخش در این زمینه­ها است؛ در نتیجه باید عملکرد مطلوب در آن محقق شود.

مؤلفه‌های وجود موزه یا مکان‌های دیدنی، زمین‌های فوتبال و والیبال و ...، فضاهای مخصوص دوچرخه‌سواری، انجمن­های کوهنوردی، کویرنوردی و ...، پیست­های اسب‌سواری، موتورسواری و ماشین­سواری و تورهای گردشگری در ناحیة سوم ماتریس قرار گرفته­اند که اولویت پایین این مؤلفه­ها برای جوانان نسبت به سایر مؤلفه­های تفریحی – ورزشی را نشان می‌دهد.

وجود مراکز بازی‌های کامپیوتری، کافی‌شاپ و رستوران در ناحیة چهارم ماتریس قرار گرفته است. قرارگرفتن مؤلفه در این ناحیه، هدررفت منابع را نشان می‌دهد که باتوجه‌به اهمیت کم مؤلفه‌ها برای جوانان عملکرد نهادهای اجرایی بیش از اهمیت آنهاست.

تفاوت‌های سنی و جنسی در اولویت‌بندی نیازها

جدول 7، اهمیت سه دسته از نیازهای اقتصادی، اجتماعی و تفریحی - ورزشی جوانان را برحسب جنس و گروه‌های سنی به‌صورت مقایسه‌ای تحلیل کرده است. در دسته نیازهای اقتصادی جوانان، در بین دو جنس، تفاوت معناداری در ارزیابی از نیاز به «امکان کسب درآمد» و «توانایی تأمین مخارج زندگی» وجود دارد؛ به‌طوری‌که برای مردان در مقایسه با زنان این دو نیاز اقتصادی اهمیت بیشتری دارند (به ترتیب با میانگین اهمیت 92/8 و 86/8 برای مردان در مقایسه با 51/8 و 38/8 برای زنان). در سایر نیازهای اقتصادی تفاوت معناداری بین زنان و مردان وجود ندارد. در بین گروه‌های مختلف سنی نیز تفاوت معناداری در ارزیابی جوانان از نیازهای مختلف اقتصادی مشاهده نمی‌شود.

جدول 7- مقایسة اهمیت نیازهای جوانان برحسب جنس و گروه سنی- شهر یزد، 1395

^*معناداری در سطح 05/0                      ^**معناداری در سطح 01/0                      ^***معناداری در سطح 001/0

بخش دوم جدول 7، تفاوت‌های سنی و جنسی مرتبط با اهمیت نیازهای جوانان را بررسی می‌کند. براساس یافته‌های جدول، در بین پاسخ‌گویان دو جنس تفاوت معناداری ازنظر اهمیت نیازهای اجتماعی جوانان وجود ندارد؛ بااین‌حال، مقایسة دیدگاه پاسخ‌گویان برحسب گروه سنی بیان می‌کند بین نیازهای اجتماعی مؤلفة «فراهم‌بودن زمینة ازدواج» از دیدگاه جوانان واقع در گروه سنی 29-25 سال از بالاترین درجة اهمیت نسبت به دو گروه سنی دیگر برخوردار است (با میانگین اهمیت 34/8). اجرای پس آزمون توکی مشخص کرد تنها اختلاف میانگین‌ها بین دو گروه سنی 24-20 و 29-25 سال ازنظر آماری معنادار است (جدول نتایج آزمون در اینجا گزارش نشده است).

بخش آخر جدول 7، اولویت‌های تفریحی - ورزشی جوانان را برحسب سن و جنس مقایسه کرده است. براساس نتایج جدول، زنان به‌طور معناداری بیش از مردان به نیازمندی به «وجود پارک‌ها و بوستان‌های اختصاصی بانوان» اهمیت داده‌اند؛ به‌طوری‌که میانگین اهمیت این نیاز نزد زنان 91/7 و مردان 78/6 است؛ باوجوداین، نتایج جدول در اهمیت مؤلفه‌های نیازهای تفریحی - ورزشی در بین گروه‌های سنی تفاوت معناداری را منعکس نمی‌کند.

بحث و نتیجه‌

تغییر ساختار و شرایط زندگی اجتماعی با گذشت زمان موجب شده­ است به فراخور این تغییر و تحول، نحوة وقوع مباحث اجتماعی تغییر یابند. یکی از این مباحث مهم اجتماعی، ظهور تغییر و تحولات اساسی در نیازهای جوانان است؛ ازاین‌رو، پژوهش حاضر، نیازهای جوانان شهر یزد را بررسی و تعیین کرده است. برای این منظور، پیمایشی بین 400 نفر از جوانان شهر یزد (200 نفر دختر، 200 نفر پسر) انجام شد. در مجموع، 25% از پاسخ‌گویان در گروه سنی 19-15 سال، 2/32% در گروه سنی 24-20 سال و 8/42% در گروه سنی 29-25 سال قرار داشته­اند. 5/64% از پاسخ‌گویان مطالعه‌شده مجرد بوده‌اند. همچنین، ازنظر تحصیلات، 8/56% از پاسخ‌گویان تحصیلات دانشگاهی داشته‌اند و حدود نیمی از آنها شاغل بوده‌اند.

برای تحلیل و بررسی داده­ها از الگوی تحلیل اهمیت - عملکرد استفاده شد. تحلیل نیازهای جوانان با استفاده از این الگو در ماتریسی 4 ناحیه­ای انجام شد که هر ناحیه، میزان اهمیت مؤلفه و رضایت از عملکرد دستگاه­های اجرایی در آن مؤلفه را نشان داد. برای تحلیل بهتر، نیازهای جوانان در قالب 4 بُعد اقتصادی، اجتماعی، آموزشی - فرهنگی - هنری و تفریحی - ورزشی طبقه­بندی شدند و براساس الگوی تحلیل اهمیت - عملکرد تحلیل و تبیین شد.

ناحیة اول ماتریس، اهمیت و رضایت زیاد از عملکرد را نشان می­دهد که 10 نیاز جوانان در این قسمت جای گرفت؛ بنابراین، عملکرد دستگاه­های اجرایی و سیاست­گذاری باید به همین روال ادامه یابد. در ناحیة دوم که مهم­ترین ناحیه ازنظر اولویت­بندی است، اهمیت، زیاد و رضایت عملکرد، ضعیف بوده است و تمرکز روی مؤلفه­های این ناحیه احساس می‌شود. در این پژوهش، 10 مورد از نیازهای جوانان در این ناحیه قرار گرفت. نیازهای با اولویت کم در ناحیة سوم ماتریس قرار دارد که اهمیت، کم و رضایت از عملکرد نیز پایین است و 12 مؤلفه از نیازها در این ناحیه جای گرفت. در ناحیة چهارم، سه مؤلفه از نیازها قرار گرفت که بیان می‌کند وضعیت تأمین نیازها در این بخش ازنظر پاسخ‌گویان رضایت‌بخش بوده است.

باتوجه‌به مؤلفه­هایی که برای سنجش نیازها و مشکلات جوانان شهر یزد در پیمایش انجام‌شده در این پژوهش مطرح شد، نیازهای جوانان 29-15 سال اینگونه اولویت­بندی می‌شوند. گفتنی است اولویت­بندی براساس میانگین اهمیت و عملکرد و تفاضل آنها انجام می‌شود.

جدول 8- اولویت­بندی نیازهای جوانان براساس تفاضل میانگین اهمیت و عملکرد - شهر یزد، 1395