بررسی اثرات رقابت‌های درون‌گروهی بر توسعة محلی (مورد مطالعه: شهر زرنق در استان آذربایجان شرقی)

مقدمه و بیان مسأله

گفتمان و فراروایت «توسعه» به‌مرور اقتدار هژمونیکِ معرفت‌شناختی ناظر بر خود را از دست داده است. اگرچه هنوز پیش‌فرض توسعه (توسعه‌یافتگی)، سیاست­گذاری و برنامه­ریزی برای رسیدن به آن، هستة مقوم هر نظام اجتماعی را برمی‌سازد و جریان­ها و نیروهای مختلف اقتصادی، سیاسی و اجتماعی را در راه رسیدن به توسعه بسیج می­کند، باید اضافه کرد اجماع گذشته دربارة الگوی تک­ساحتی توسعه به‌تدریج تضعیف شده است و آواهای مختلفی در این گفتمان طنین­‌انداز شده‌اند. انگارة پیشین توسعه و تقلیل­گرایی حاکم بر آن، تمام دغدغة خود را بر رشد اقتصادی و انباشت سرمایه و ثروت قرار داده بود و توسعه­یافتگی را با تحقق این اهداف «این­همان» فرض می­کرد. هدف، دگرگونی ساحت­های مختلف اجتماعی براساس اصل نوسازی و زدودن و محو بارقه­های فرهنگ بومی و محلی بود؛ اما سپری‌شدن زمان و برملاشدن سیاست­های ناظر بر صنعت توسعه سبب ایجاد پرسش­هایی شد. اگرچه این سؤالات و دغدغه‌های پسین، ریشه در پروژه­های نوسازانه داشت، نقد گفتمان مسلطِ توسعه به اصلی­ترین راهبرد آنها بدل گشته بود. بنابراین، فهم کلی و یکپارچه­ساز از پیشرفت و توسعه به‌تدریج جای خود را به دیدگاه­های زیاد و متنوعی داد که در تباین با آن، توسعه را به‌مثابة همزیستی فرهنگی، واگرایی­های مقوم اجتماعی، تحمل تفاوت­ها، پاسداشت و احترام به ارزش­های محلی و نه حذف آنها می‌‍فهمید. بدین­ترتیب، با یک چرخش معرفت­شناسانه نسبت به فهم­ از توسعه روبه‌رو هستیم که خود را در مفاهیم جدیدی متبلور می­کند. محیط­زیست­گرایی، توسعة محلی، توسعة فرهنگی و ... فقط بخشی از این فهم جدید به توسعه هستند.

توسعة محلی هم­اکنون بخش مهمی از مباحث جاری دربارة توسعه را به خود اختصاص داده است و از آن به‌عنوان بدیل رویکردهای کلان­محور توسعه یاد می­شود. این شکل از توسعه در تباین با عاملیت کلان­ و جریان­های یکپارچه‌ساز و همگن­کننده­ قرار دارد؛ مشارکت و تعامل سازندة مردمی را برای توسعه پیشنهاد می­کند؛ به تجویز توسعه از پایین می‌پردازد و سودای بهره­گیری از پتانسیل­ها و ظرفیت­های مقبول اجتماع محلی را در سر می­پروراند. برداشت­های مختلفی از توسعة محلی^[1]، ارائه و مصداق­های گوناگونی برای آن برشمرده شده است. تا مدت زیادی این تصور حاکم بود که برای توسعه­یافتگی شکلی از همگونی و همگرایی فرهنگی و اجتماعی اجتناب­ناپذیر است. به این دلیل، بیشتر سیاست­ها و برنامه­ها برای تحقق همین ایده به اجرا درمی‌آمد؛ اما با گذشت زمان معلوم شد بسیاری از تفاوت­ها و ناهمسانی­های اجتماعی غیرقابل حذف هستند و باید بر موجودیت آن، گردن نهاد و آنها را پذیرفت و نظام برنامه­ریزی را باتوجه‌به همین تفاوت­ها سازماندهی کرد. جغرافیا، زبان، قومیت و تجربه­های مختلف زیسته، برسازندة شکلی از وحدت و انسجام اجتماعی است که با وجود برخی شباهت­ها آنها را باید براساس الگوهای «تفاوت» بررسی کرد و فهمید. با وجود جریان بسیار قدرتمندی که با درنوردیدن فضاهای اجتماعی، «اجتماع»‌ها را به پیوست یک نیروی فرامکانی درمی­آورد و تحت جامعة جهانی و براساس الگو­های ویژة فرهنگی و اقتصادی صورت‌بندی می­کند، جریانی مخالف نیز در کار است که الگوهای خاص اجتماعی و فرهنگی خود را به وجود می­آورد و حیات جمعی را براساس الگویی خودبسنده به انتظام می‌کشد. برایند این نیروهای اجتماعیِ همسان و واگرا، مفهومی به نام توسعة محلی را امکان­پذیر و دفاع از آن را موجه می‌کند. در همین راستا آنچه منطقة مطالعه‌شده را از مناطق دیگر متمایز کرده است و ضرورت توجه به توسعة محلی را برجسته می­کند، وجود منابع طبیعی و انسانی غنی و همچنین توجه‌نکردن به دارایی‌ها و داشته‌های اجتماع مطالعه‌شده است که به مواردی ذیل می‌توان اشاره کرد؛ عدم توجه کافی به تنها اثر باستانی منطقه یعنی «تپه دوزده باغیر^[2]» که با تخریب و حفاری‌های غیرقانونی حتی پس از ثبت ملی مواجه شده است؛ کشاورزی مکانیکی و سنتی با وجود قنات و چشمه­های آب و زمین­های حاصلخیز و همچنین تغییر کاربری آنها به مسکونی؛ از بین رفتن مراتع چهارگانه در اثر زمین‌خواری و تبدیل آنها به زمین­های کشاورزی؛ استفاده از نیروی کار غالباً غیربومی با وجود بیش از 40 کارگاه و کارخانه در شهرک صنعتی؛ وجود کشمکش­های عینی بین آحاد مختلف اجتماع محلی و پایین‌بودن اعتماد و سرمایة اجتماعی؛ نبود صندوق­ها و اعتبارات خرد برای اقشار ضعیف به‌خصوص زنان سرپرست خانوار؛ توجه‌نکردن به مشاغل غالب و سنتی در رابطه با قالی‌بافی و وجود مشکلات عدیدة دیگر. در این‌باره فقط با رویکرد دارایی‌محور توسعة محلی می­توان گام­هایی را در جهت کاهش فقر، توسعه، حفظ و گسترش دادوستدهای محلی، اشتغال­زایی و درآمدزایی، بهبود سلامت جسمی، روحی، روانی و عاطفی، ارتقای مشارکت گسترده، توزیع قدرت، مدارا و برابری، همکاری و به‌طور کلی ایجاد تغییرات مثبت برداشت.

در پژوهش حاضر، رابطة بین رقابت و همکاری با توسعة محلی مطالعه می‌شود. رقابت و برخی کشمکش­ها و ستیزهای اجتماعی در فضای اجتماعی به پیامدهایی منجر می­شود که ممکن است توسعه­ای یا ضدتوسعه­ای تلقی شود. باتوجه‌به اینکه هر «اجتماع»ی دارایی­ها و سرمایه­های خاص خود را دارد و جریان تحولات اجتماعی براساس همین «بود»ها و «داشته»­ها رقم خواهد خورد؛ بنابراین، داشتن تصور هنجارین نسبت به بحثی مانند توسعة محلی ممکن است گمراه­کننده باشد. یکی از تصورات هنجارین و ارزش­گذار این است که با شناسایی برخی ظرفیت­ها و مشارکت بیشتر مردم محلی می‌توان توسعة محلی را رقم زد که ظرفیت و پتانسیل مخرب این رویکرد نظری و سیاست­های ناظر بر آن را آشکار می­کند. اگر پیش­فرض این باشد که فضای اجتماعی، فضایی است که در آن انواع مختلف هنجارهای اجتماعی و جریان­­ها و نیروهای متعارض آن مانند انواع ستیزها، رقابت (مصالحه‌جویانه یا تخاصم‌آمیز)، تعارض و تضاد، همکاری، اعتماد و عدم اعتماد، مشارکت و مشارکت­گریزی، تفاخر و حسادت و ... - که آنها را باید تنها بخشی از عوامل برسازندة هر نظام اجتماعی دانست - در کنار هم، شکلی از زیست اجتماعی را به وجود می­آورد، وضعیتی ایجاد می‌شود که دانش نظری از پیش موجود به تنهایی قادر به تحلیل این پیچیدگی­ها نخواهد بود؛ بلکه واقعیت اجتماعی در جریان تعین­پذیریش چنان پیچیدگی را در خود بازتاب خواهد داد که تنها جرح و تعدیل همان دانش تئوریک (در اینجا توسعة محلی) توصیف و تبیین واقع­­گرایانه و واقع­بینانه­ای از مورد تجربی به دست خواهد داد. بر این اساس، پژوهش حاضر با اشراف بر این ظرایف، درصدد است تأثیر رقابت­ و همکاری را بر توسعة محلی بررسی کند. گفتنی است بعد دوم دایکاتومی و دوگانة پژوهش حاضر، یعنی همکاری در قالب شاخص سرمایة اجتماعی آورده شده که مفهومی جامع­تر و کامل­تر است.

چارچوب مفهومی

توسعة محلی در بسیاری از رشته­های دانشگاهی مانند جامعه‌شناسی، اقتصاد، علوم سیاسی، برنامه‌ریزی، کار اجتماعی و حتی معماری ریشه دارد (Green & Haines, 2003:2 & Phillips & Pittman, 2009: 4) که در طی چند دهة اخیر به‌عنوان رشتة دلخواه دانشگاهیان و کارگزاران شکل گرفته است. با این حال، تعاریف متفاوتی از آن ارائه شده است (Phillips & Pittman, 2009: 5) و هنوز یک نظریة سیستماتیک در واژگان علوم اجتماعی نیست.

فیلیپس و پیتمان (2009)، توسعة محلی را به‌مثابه فرایند^[3] و پیامد^[4] تعریف می­کنند؛ به‌طوری‌که بیشتر کارگزاران، توسعة محلی را به‌مثابه پیامد^[5] (نتیجه یا خروجی) - پیشرفت فیزیکی، اجتماعی و اقتصادی در اجتماع محلی - در نظر می­گیرند و دانشگاهیان، توسعة محلی را به‌عنوان فرایند - توانایی اجتماع محلی برای عمل دسته جمعی و افزایش توانایی برای انجام کارها - می­دانند.

در تعریفی دیگر، توسعة محلی متد و روش کارکردن با مردم است، به‌خصوص آنهایی که در مناطق محروم زندگی می­کنند. به‌عبارتی، تمام تلاش توسعة محلی، کمک به مردم عادی در راستای برآورده‌کردن نیازهای روزمره و رسیدن به سطحی از رفاه و آسایش انسانی است (Vargas, 2000: 3). آنیانو^[6] توسعة محلی را گروهی از افراد تعریف می‌کند که در مکان­های مختلفی پخش شده­اند؛ اما می­توانند در رابطة نزدیک با یکدیگر باشند و به‌صورت هماهنگ اقدام به عملی کنند (Okoji, 2013: 2)

با مرور ادبیات مربوط به توسعة محلی، تعاریف متفاوت و متنوع دیگری نیز مشاهده می‌شود که به موارد ذیل اشاره می‌شود؛ توسعة محلی به‌مثابه ظرفیت‌سازی در سطح محلی (Vargas, 2000: 4)، فرایند تسهیل­گر (Warren, 1968: 2)، استراتژی مداخله در جوامع روستایی (Mequanent, 1998: 2)، تلاش دولت و مردم برای رفع مشکلات اجتماع محلی (Bolnick, 1976: 4; Mayo, 1958: 2; Okoji, 2013: 2 & Tinker, 1961: 3)، تلاش آگاهانه برای افزایش مسئولیت افراد اجتماع محلی (Behzad & Ahmad, 2012: 5)، همکاری ذی‌نفعان مختلف در اجتماع محلی (Eversole, 2014: 2)، متکی‌بودن اجتماع محلی بر تعامل بین مردم و عمل جمعی (Flora & Flora, 1993: 3)، توانمندکردن افراد اجتماع محلی (Christenson & Robinson, 1989: 4)، تلاش برای بهبود کشاورزی و ارتقای استانداردهای بهداشتی (Matthews & Holland, 1965: 2)، فرایند سازماندهی اجتماع محلی (Toussaint, 1968: 2)، فرایند طراحی‌شده برای ایجاد شرایط پیشرفت اقتصادی و اجتماعی (Lotz, 1967: 3) ازجمله مهم‌ترین و تکرارنشدنی‌ترین حرکت‌های اقتصادی و اجتماعی دوران مدرن (Francis, 1969: 2)، بازتابی از توانایی مردم محلی برای بسیج و مدیریت منابع در دسترس برای رفع نیازهای اجتماع محلی (W. A. Amir Zal et al., 2014: 5)، مقوم پیوندهای اجتماعی میان اعضای اجتماع محلی (Schiele et al., 2005: 2). در برخی منابع نیز توسعة محلی با واژگانی مانند نوسازی (مدرنیزاسیون)، شهرنشینی، صنعتی‌شدن (Simpkins, 1977: 3)، بهبود و ترقی (Harris & Johnson, 1975: 4) مترادف در نظر گرفته­اند.

در زیرمجموعة بحث توسعة محلی از دو رویکرد نام برده می‌شود؛ رویکرد توسعة نیاز­مبنا^[7] و توسعة محلی دارایی‌مبنا^[8]. رویکرد نخست که به رویکرد سنتی یا متعارف نیز معروف است با تمرکز بر نیازها، کاستی­ها و مشکلات یک اجتماع محلی آغاز می­شود. در بسیاری از نواحی کم‌درآمد، ذکر مشکلات آسان است مانند خانه­های خالی و متروک، فروشگاه­های تعطیل‌شده، مکان­های پر از آشغال و موارد بی‌شمار دیگر. با تمرکز بر مشکلات، ساکنان اجتماع محلی به تمرکز بر کمبودهای اجتماع محلی تمایل دارند که این امر در طول زمان به ناامیدی و شکست منجر می‌شود. به همین دلیل، استراتژی نیاز(Phillips & Pittman,2009:40)مبنا فقط بقا را تضمین می‌کند و از آنجا که انرژی تمام اجتماع محلی را استفاده نمی‌کند، هرگز به تغییر جدی یا توسعة محلی منجر نخواهد شد (1993: 6‌ Kretzmann et al.,). در مقابل رویکرد نخست، رویکرد دارایی­مبنا است که بر شناسایی و اعمال نفوذ دارایی اجتماع محلی برای منافع اجتماع محلی متمرکز است. دارایی­ها در این رویکرد به دارایی­های فیزیکی مانند ساختمان­ها، تجهیزات یا فقط عوامل اقتصادی محدود نیست (W. A. Amir Zal, 2014: 2)؛ بلکه مهارت­های محلی، شبکه­های اجتماعی، سازمان‌ها و افراد کلیدی و هرچیزی را شامل می‌شود که ممکن است در به دست آوردن اهداف اجتماع محلی مفید باشد (Eversole, 2014:28). ایدۀ اصلی در این رویکرد، ظرفیت­سازی در یک اجتماع محلی و قدرتمندکردن دارایی‌های آن است (Phillips & Pittman, 2009:39). به‌عبارتی، توسعة دارایی­مبنا اشاره می‌کند به تمرکز بر سرمایه­ها و دارایی‌های اجتماع محلی به‌عنوان سکوی پرتابی برای تغییرات به‌جای ضعف­ها و کمبودها می‌توان توجه کرد. آنچه در این رویکرد اهمیت دارد این است که اجتماع محلی را باید عرصه­ای از میدان کنش اجتماعی در نظر گرفت که نیروهایی مانند اعتماد، انسجام، مشارکت، روابط اجتماعی و به‌طور کلی سرمایة اجتماعی دارد و همچنین پتانسل‌ها، نیروها و عواملی متعارضی (حداقل در ظاهر امر) مانند تعارضات، کشمکش‌ها و رقابت‌ها دارد که به‌عنوان موتور محرکه توسعه در اجتماع محلی نقش مهمی ایفا می‌کنند.

در رشته­های انسان‌شناسی، روان‌شناسی اجتماعی، روان‌شناسی آموزشی، اقتصاد، مدیریت و جامعه‌شناسی به مقولة رقابت^[9] توجه شده است. باتوجه‌به آنچه گفته شد، پارادایم­های چندگانه­ای دربارة رقابت مشاهده می‌شود. درواقع در مطالعات دربارة رقابت، با وجود ترمینولوژی یکسان، از معانی متفاوتی استفاده می­کنند (Trapido, 2008: 29). در جامعه‌شناسی از زمان هورتون کولی^[10] به بعد، جامعه‌شناسان به این واقعیت توجه کرده­اند که تعقیب هدف­های صعب‌الوصولی که دیگران نیز در تعقیب آن هستند، ممکن است بدون آگاهی دیگران یا در صورت آگاهی آنان، بدون کشمکش انجام شود. کولی در مقالة خود به نام رقابت فردی نوشت «رقابت لزوماً یک هم­چشمی خصمانه نیست و حتی چیزی نیست که فرد رقیب همواره به آن آگاهی داشته باشد...؛ بلکه شایستگی برای اجرای وظیفه­ای اجتماعی است که انسان را سبقت‌جو و رقابت‌گر می­کند؛ درحالی‌که خود ممکن است متوجه این امر باشد یا نباشد، اگر هم متوجه باشد ممکن است هوشیارانه از در مخالفت با دیگران درآید یا درنیاید».

تحت‌تأثیر شدید نظریه­های زیست‌شناسی و اقتصادی اواخر قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم، پارک و بورگس^[11] رقابت را «که امری ناهوشیارانه و غیرشخصی تلقی می­شد» سنگ بنای رشتة بوم‌شناسی انسانی قرار دادند. آنها رقابت را «شکل اصلی، عمومی و بنیادی» کنش متقابل توصیف می‌کردند و می­افزودند رقابت «به معنی دقیق، کنش متقابلی بدون برخورد اجتماعی است» و وظیفه و نقش رقابت را ایجاد «یک نظام اجتماعی غیرشخصی» توصیف می­کردند که «در آن هر فرد درحالی‌که در پی نفع خویش است، در فضای رقابتی به‌وجودآمده، دیگری را وسیلة رسیدن به اهداف خود قرار می‌دهد»؛ اما این امر با این بیان مشخص می­شد که «در جامعة انسانی، رقابت همیشه با سایر فرایندهای کنش متقابلی آمیخته است» و «رقابت میان آدمیان... تا حد بسیار زیادی به هم‌چشمی و ستیزه‌جویی تبدیل شده است» که اموری هوشیارانه و شخصی انگاشته می­شوند (گولد و کولب، 1392: 448).

به کاربرد مفهوم رقابت از دیدگاه جورج زیمل^[12] و تورشتاین وبلن^[13] نیز می‌توان پرداخت که برداشت این دو شخص از مفهوم رقابت، متفاوت و تا حدودی در تقابل همدیگر قرار می­گیرد؛ به‌طوری‌که وبلن می­گفت حرمت نفس، همان بازتاب حرمتی است که دیگران برای انسان قائل می‌شوند. درنتیجه، شخص اگر به‌دلیل موفق‌نشدن در کوشش‌های رقابت‌آمیز مورد پسند جامعه، چنین حرمتی را به دست نیاورد، از فقدان حرمت‌نفس رنج خواهد برد. پس انگیزة تلاش وقف‌ناپذیر در یک فرهنگ رقابت­آمیز در هراس از دست‌دادن حرمت‌نفس ریشه دارد. در یک فرهنگ رقابتی که انسان­ها ارزش خود را در مقایسه با ارزش دیگران می‌سنجند، هر کس پیوسته در تکاپوی آن است که از همسایگانش پیشی گیرد و تب‌وتاب چشم و هم‌چشمی، همگان را فرا می­گیرد. به نظر وبلن، مفاهیم ساده‌انگارانه انگیزش بشری که اقتصاد کلاسیک برپایة آنها استوار است، نمی­تواند سرچشمه­های کنش انسانی را در تمدن پولی نوین تبیین کند. آنچه انسان امروزی را به جنبش وا می­دارد، دلبستگی او به پس‌انداز و دادوستد نیست؛ بلکه میل به پیشی‌گرفتن از دیگران او را به تکاپو وا می­دارد. مصرف نمادین، تن‌آسایی نمادین و نمایش نمادهای بلندپایگی، وسایلی هستند که انسان­ها می‌کوشند با آنها در چشم همسایگانشان برتر جلوه کنند و در ضمن برای خودشان نیز ارزش بیشتری قایل شوند (وبلن، 1392: 225-98).

نظر زیمل دربارة مفهوم رقابت با نظر وبلن متفاوت است؛ به‌طوری‌که زیمل، رقابت را فرم متمدنانه ستیزه می‌دانست که برای تمایز جوامع پیشرفته و عقب‌مانده ضروری است او بیان می­کند «اگر اصلاً ستیزه­ای نبود، آنگاه چگونه نوع پیشرفته­تر می­توانست در برابر انواع عقب‌مانده­تر انتخاب شود»؛ بنابراین، زیمل، وجود جهان عاری از ستیزه و رقابت یا به‌عبارتی «جهان در صلح و کامل» را امکان‌پذیر و به نفع پیشرفت و توسعه جوامع نمی‌دانست. آنچه ازنظر زیمل دربارة رقابت بسیار خاص است، فقط این نیست که این سطح عالی ستیزه آسیب کمتری به شرکت‌کنندگان می­رساند؛ بلکه برای مردم دیگری که حتی در مواجة دو رقیب یا بیشتر به‌طور مستقیم درگیر نیستند نیز فواید آشکاری به همراه می­آورد. عموم مردم از رقابت بهره می­برند؛ زیرا این فرم ستیزه به کیفیت بهتر و قیمت پایین­تر اجناس و خدماتی می‌انجامد که در بازار در دسترس قرار می­گیرند. بنابراین، زیمل این تأثیر مثبت را بر کسانی که خارج از صف هستند در تعریفش از رقابت می‌گنجاند فرمی از ستیزه فقط در صورتی- ازنظر زیمل- رقابت محسوب می­شود که سودی برای همه داشته باشد و خیر عموم را ترویج کند.

زیمل در ادامه به تأثیر اجتماعی‌کنندة رقابت اشاره می­کند که عملاً افراد درحال رقابت را آموزش می­دهد؛ بنابراین، جامعه به عملکرد رقابت وابسته است. ازاین­رو او معتقد است حکومت­ها وظیفه دارند مانع رقابت نشوند و حتی از آن محافظت کنند و با غیرقانونی‌کردن ابزار و اعمال خاصی رقابت را خالص کنند (هله، 1393: 138-133).

گفتنی است رقابت از دیدگاه وبلن، بیشتر بر «اصول فردگرایی» استوار است؛ به‌طوری‌که او رقابت را عملی شخصی برای مصرف بیشتر و در نتیجه جلب احترام و عزت‌نفس بیشتر می‌دانست که انگیزة شخصی فرد رقابت‌کننده را نشان می‌دهد و بنابراین هماهنگی آن با منافع عمومی اجتماعی دشوار است. در مقابل، زیمل، رقابت را به‌مثابه نوعی اجتماعی‌شدن و شیوه­ای برای رسیدن به وحدت و به‌مثابه نیرویی انسجام‌دهنده (به‌عنوان فرم اجتماعی) در نظر می‌گرفت (زیمل، 1393: 20-19). به‌عبارتی او معتقد بود جامعه بدون رقابت نمی­تواند وجود داشته باشد و توسعه یابد (Helle, 2008: 6).

 مطالعات تجربی متعددی با فرض اثرگذاری رقابت بر گونه‌های رفتار انسانی انجام شده است که یافته‌های درخور توجهی دارند. مورتون گلدمن و همکاران^[14] (1977) در پژوهشی با عنوان رقابت و همکاری درون­گروهی و برون‌گروهی نتیجه گرفتند در شرایطی که وابستگی متقابل اعضای گروه بالاست، میزان همکاری درون‌گروهی آنها نیز بالاست؛ درحالی‌که وقتی وابستگی متقابل اعضای گروه پایین است به‌جای همکاری، رقابت­های درون‌گروهی آنها بیشتر است. به‌عبارتی میزان همکاری یا رقابت بین اعضای گروه به میزان وابستگی آنها به یکدیگر بستگی دارد. عملکرد خوب نیز برای گروه زمانی اتفاق می­افتد که همکاری بین­گروهی به‌جای رقابت بین­گروهی حکم‌فرما باشد؛ ازاین­رو وقتی گروه­ها شروع به رقابت با یکدیگر می­کنند، اهمیت نسبی انگیزه درون­گروهی کمتر می­شود. نتایج مطالعة ماریو ویتچن و همکاران^[15] (2013) با عنوان دو طرف رقابت: رقابت باعث ایجاد تلاش و تأثیر بر رقابت درون­گروهی در مقابل رقابت بین­گروهی می­شود نشان می‌دهد رقابت به‌شدت بر تلاش فردی هر دو عملکرد فردی و گروهی تأثیر می­گذارد؛ به‌خصوص در محیط کاری این تلاش­ها باعث رفاه افراد می‌شود. تان و بوله^[16] (2007) در مقالة خود با عنوان رقابت‌های گروهی و بازی کالاهای عمومی به‌طور تجربی اثر رقابت­های بین­گروهی بر همکاری درون­گروهی را بررسی کردند که نتایج نشان می‌دهد رقابت­های بین­گروهی، افزایش انگیزه­های همکاری درون­گروهی را سبب می‌شود. جانسون و همکاران^[17] (1981) در مطالعة خود در شمال آمریکا با عنوان اثرات ساختارهای اهداف تعاونی، رقابتی و فردی در پیشرفت و موفقیت دریافتند الف) همکاری به‌طور درخور توجهی مؤثرتر از رقابت­ است. ب) همکاری یا رقابت بین­گروهی از رقابت­های بین فردی برتر^[18] است. تلاش­های رقابتی در مقابل تلاش­های تعاونی و حل مشکل، عنوان پژوهشی است که تلاش­های رقابتی با تلاش­های تعاونی در حل مشکلات با یکدیگر را مقایسه می‌کند (Qin, 1995:3). این پژوهش در راستای حل‌وفصل این مناقشه است که آیا این رقابت است که باعث افزایش کیفیت افراد در حل مشکلات می­شود یا همکاری. بر این اساس، 43 مطالعة انجام‌شده در سال‌های 1929 تا 1993 بررسی شد که نتایج آنها نشان داد تلاش­های مشترک و همکارانه در حل مشکلات بهتر از تلاش­های رقابتی بوده است. اوکوجی او^[19] مطالعه­ای با عنوان تأثیر برنامه‌های توسعة محلی شرکت‌های چندملیتی نفت بر توانمندسازی اقتصادی – اجتماعی زنان در نیجریه با روش پیمایشی انجام داد و نتیجه گرفت شرکت­های چندملیتی نفت اصول توسعة محلی را به‌دلیل دخالت‌ندادن اجتماعات محلی میزبان در امر شناسایی، برنامه‌ریزی و اجرای پروژه­ها در برنامه‌های مداخله‌ای خود رعایت نمی­کنند. بهزاد و احمد^[20] (2012) در مقاله‌ای با عنوان نقش اجتماع محلی در توسعة محلی: افزایش اعتماد به نفس از طریق تحصیلات دریافتند آموزش‌دادن، توانمندکردن و درگیرکردن افراد اجتماع محلی در کارهای جمعی باعث افزایش اعتماد به نفس آنها می­شود و در­نتیجه برای رسیدن به توسعة اجتماعی و اقتصادی ضروری است. نویسندگان نیز عنوان می­کنند توسعة محلی به معنای کار با مردم است نه کار برای آنها و آموزش وسیله­ای است که اذهان و اعمال مردم را برای رسیدن به توسعة اجتماعی و اقتصادی تغییر می‌دهد.

در ایران نیز مطالعات همسو با این ادبیات، فراوان هستند. حسن‌زاده (1387) در مطالعه­ای با عنوان رویکرد اجتماع محور به کیفیت زندگی اجتماعات محلی، کیفیت زندگی اجتماعات محلی را به‌صورت تحلیل ثانویه و با روش طولی - مقایسه­ای در فاصلة سال‌های 65 تا 85 بررسی کرده است و نتیجه گرفت برنامه­های توسعه با رویکرد اجتماع‌محور به‌دلیل برخورداری از ظرفیت سازمانی بالاتر قادر هستند در حوزه‌های مختلف برنامه­ریزی ازجمله برای ارتقای کیفیت زندگی به کار گرفته شوند. او بیان کرد پیچیدگی و تنوع مسائل اجتماعات محلی ایجاب می­کند برنامه­های توسعه همراه با مشارکت فعال ساکنان محلی صورت گیرد. مطوف و رحیمی (1387) در مقاله‌ای با عنوان توسعه دارایی­مبنا رهیافتی موثر در حل معضلات سکونتی محلات شهری، ابعاد مختلف رویکرد دارایی­مبنا را بررسی کردند که در پی بازشناسی ظرفیت‌های موجود در سطوح پایین­تر برنامه­ریزی شهری به وجود آمده‌اند. نویسندگان نتیجه می­گیرند که استفاده از دارایی­های محلی و توجه ویژه به امکانات موجود در کنار شناسایی کمبودها و نیازها، پیشبرد اهداف طرح‌های توسعة شهری را با موفقیت بیشتری همراه خواهد کرد. همچنین در مقاله­ای با عنوان نقش سرمایة اجتماعی در توسعة پایدار محلی (مورد مطالعه: محله نارمک تهران) که با رویکرد تحلیلی - کمی و با استفاده از مطالعات اسنادی، میدانی و پیمایشی انجام شده است، نویسندگان بدین نتیجه رسیدند که میان مؤلفه­های سرمایة اجتماعی و توسعة پایدار محلی رابطة مثبت و معناداری وجود دارد (احدنژاد روشتی و همکاران، 1393: 12).

به‌منظور جمع­بندی مطالب ارائه‌شده، می­توان گفت مطالعات خارجی به سه دسته تقسیم می‌شود؛ نخست، مطالعاتی که در مقایسه بین دوگانه رقابت / همکاری با توسعه، صرفاً بر همکاری (Johnson et al., 1981: 7) یا رقابت (Wittchen et al., 2013: 10) به‌عنوان عامل توسعه‌آفرین تأکید می­ورزند. دوم، مطالعاتی که تمایز و تفکیکی بین رقابت / همکاری درون‌گروهی و برون‌گروهی قائل هستند؛ به‌طوری‌که برخی همکاری درون‌گروهی (Goldman et al., 1977: 4) و برخی رقابت بین گروهی (Tan & Bolle, 2007: 6) را باعث عملکرد بهتر فردی و گروهی تلقی می‌کنند؛ این درحالی است که موارد مطالعه‌شده در حوزة شهری صورت گرفته است و به مناطق روستایی توجهی نشده است. همچنین، کمتر مطالعه­ای است که نقش عوامل جامعه‌پذیری مانند خانواده، رسانه، گروه مرجع و همسالان را در ارتباط بین رقابت / همکاری با توسعة محلی مطالعه کرده باشد. در مقایسه با مطالعات خارجی، مطالعات داخلی، بیشتر رویکرد توسعة اجتماع‌محور در قالب دو رویکرد نیازمحور و دارایی‌محور (مطوف و رحیمی، 1387: 4)، توسعه به‌مثابه مشارکت (حسن‌زاده، 1387: 5) و همچنین رابطة توسعة محلی و سرمایة اجتماعی (احدنژاد روشتی و همکاران، 1393: 3) را بررسی می‌کند. علاوه بر انتقاداتی که در مطالعات خارجی ذکر شد و در اینجا نیز مصداق دارد، گفتنی است در مطالعات داخلی، بیشتر توسعة محلی را با توسعة محله‌محور^[21] یکسان می­انگارند؛ درحالی­که محله صرفاً به یک جغرافیای خاصی اشاره دارد؛ اما اجتماع محلی به تعامل اجتماعی مربوط است که ممکن است مکان‌محور باشد یا نباشد. مطالعه­ای نیز درخصوص بررسی نقش و تأثیر کشمکش به‌طور عام و رقابت به‌طور خاص دربارة توسعة محلی انجام نشده است.

به‌طور کلی براساس نظریه‌های موجود و یافته‌های تجربی بیشتر پژوهش‌های مربوطه، باید فرض کنیم رابطة مستقیمی بین رقابت و توسعة محلی وجود دارد و مؤلفه­های سرمایة اجتماعی مانند اعتماد، انسجام، مشارکت و روابط اجتماعی در تقابل با رابطة مذکور، به‌مثابه متغیرهای واسط و میانجی نقش ایفا می­کنند. بین خود مؤلفه­های سرمایة اجتماعی رابطة دو طرفه برقرار است.

نمودار 1- الگوی مفهومی پژوهش

روش‌شناسی

مطالعة حاضر به روش پیمایش انجام شده است. پیمایش، روشی برای به دست آوردن اطلاعاتی دربارة دیدگاه­ها، باورها، نظرات، کنش­ها یا مشخصات گروهی از اعضای یک جامعة آماری است (ببی، 1385: 530). ابزار گردآوری اطلاعات، پرسش‌نامة محقق‌ساخته با استناد به مقیاس‌های موجود بوده است. برای بررسی اعتبار پرسش‌نامه نیز از نظر نخبگان و اساتید استفاده شده است. پس از توزیع نمونة مقدماتی (30 نفر)، پایایی و روایی پرسش‌نامه، آزمون و برای تعیین پایایی پرسش‌نامه از ضریب آلفای کرونباخ استفاده شد. ضریب محاسبه‌شده برای متغیرهای پژوهش در جدول 1 نشان داده شده است.

جدول 1- ضرایب روایی شاخص‌‌‌ها (آلفای کرونباخ)

باتوجه‌به داده­های آماری سایت مرکز آمار جامعة آماری افراد بالای 18 سال ساکن شهر زرنق، 3285 نفر بوده است که حجم نمونه باتوجه‌به فرمول کوکران، 345 نفر محاسبه شد و برای کاهش خطا این میزان به 370 نفر افزایش یافته است. روش نمونه‌گیری از نوع احتمالی و با استفاده از انتخاب تصادفی ساده صورت گرفته است.

تعریف مفهومی متغیرها

رقابت: موقعیت اجتماعی است که در آن، عملکرد بهتر شخصی نسبت به عملکرد شخص دیگر باعث پیروزی او بر دیگران می‌شود (Mulvey & Ribbens, 1999: 653) یا به‌عبارتی رقابت، عملی است در راستای اهدافی که افراد آن را در صورتی به دست می­آورند که دیگران بدان دست نیافته باشند (Peng & Hsieh, 2012: 1). به‌عبارت دیگر، رقابت، تلاشی برای به دست آوردن اهداف یا پاداشی است که تنها یک یا تعداد اندکی از اعضای گروه می­تواند با عملکرد بهتر نسبت به دیگران آن را به دست آورند (Johnson, 2016: 4). برای سنجش رقابت در میان افراد اجتماع محلی آن را به سه بخش رقابت در تمایزخواهی، تفاخر و ثروت‌اندوزی تقسیم کرده و گویه­های مرتبط در جدول 2 آورده شده است.

توسعة محلی: متد و روش کارکردن با مردم است، به‌خصوص آنهایی که در مناطق محروم زندگی می­کنند. به‌عبارتی، تمام تلاش توسعة محلی، کمک به مردم عادی در راستای برآورده‌کردن نیازهای روزمره و رسیدن به سطحی از رفاه و آسایش انسانی است (Vargas, 2000: 3). آنیانو^[22]، توسعة محلی را گروهی از افراد تعریف می­کند که با وجود اینکه در مکان­های مختلفی پخش شده­اند، در رابطة نزدیک با یکدیگر هستند و به‌صورت هماهنگ عمل می‌کنند (Okoji, 2013: 2). متغیر توسعة محلی، متغیری در سطح کلان است و برای اندازه­گیری آن به ترتیب از دو شاخص رضایت از زندگی و کیفیت زندگی استفاده شده است.

اعتماد: اعتماد در متن کنش­های انسان نمود می‌یابد، به‌خصوص در آن دسته از کنش­ها که جهت­گیری معطوف به آینده دارند و آن، نوعی رابطة کیفی است که به تعبیر کلمن، «قدرت عمل‌کردن را تسهیل می­کند» (کلمن، 1390: 298).

انسجام: مفهوم انسجام اجتماعی در سطح جامعه به پیوندها و همگرایی یک جامعه و درواقع به پیوندها و روابطی اشاره دارد که اعضای یک جامعه یا گروه را به یکدیگر مرتبط می­کند (چلبی، 1372: 19).

مشارکت: به آن دسته از فعالیت­های ارادی دلالت دارد که با آن، اعضای یک جامعه در امور شهر، محله، روستا به‌طور مستقیم یا غیرمستقیم در شکل‌دادن حیات اجتماعی مشارکت دارند (محسنی تبریزی، 1375: 56).

روابط اجتماعی: از لحاظ لغوی، رابطه به هر نوع وابستگی میان دو یا چند چیز گفته می­شود و نیز تأثیر و نفوذی که آنها بر یکدیگر دارند (شعاری‌نژاد، 1391: 345). در حوزة جامعه‌شناسی، اصطلاح رابطة اجتماعی برای ترسیم شرایطی به کار می­رود که دو یا چند نفر در رفتاری مشارکت دارند که در چارچوب آن، هریک از آنان رفتار دیگری را به‌طور معناداری به حساب می­آورند و درنتیجه، رفتار مذکور بر همین اساس جهت‌گیری می­شود (وبر، 1393: 34).

برای پاسخ‌گویی به سؤالات پژوهش، از آمار توصیفی (فراوانی و درصد)، آزمون همبستگی و رگرسیون چندمتغیره استفاده شده است.

یافته‌ها

براساس داده‌های به‌دست‌آمده، دامنة سنی پاسخ‌گویان بدین‌ترتیب بوده است؛ 81 نفر از آنها بین 18 تا 24 سال، 126 نفر بین 25 تا 34 سال، 80 نفر بین 35 تا 44 سال، 44 نفر بین 45 تا 54 سال، 36 نفر بین 55 تا 64 سال و 3 نفر بالای 65 سال قرار داشتند. ازنظر توزیع پاسخ‌گویان برحسب جنس نشان می­دهد 287 نفر از آنها را مردان و 83 نفر را زنان تشکیل می­دهند. ازنظر وضعیت تأهل، 239 نفر متأهل، 102 نفر مجرد و 29 نفر جزء سایرین (مطلقه، فوت همسر و ...) بودند. ازنظر سطح تحصیلات، 36 نفر سطح تحیلات ابتدایی، 64 نفر زیر دیپلم، 144 نفر لیسانس، 48 نفر فوق لیسانس و 18 نفر سطح تحصیلات دکتری داشتند.

جدول 2- تعریف عملیاتی متغیرها

1-               رقابت و توسعة محلی

متغیرهای مستقل و وابسته، هر دو در سطح خرد سنجیده شده­اند؛ به‌طوری‌که مفهوم توسعة محلی به‌دلیل ابعاد کلان و انتزاعیش به دو مقولة کیفیت زندگی، متشکل از چهار بعد سلامت فیزیکی، سلامت روانی، روابط اجتماعی و سلامت محیط و رضایت از زندگی تقسیم شد. متغیر رقابت پس از مطالعات اکتشافی در میدان مطالعه‌شده، در سه دستة رقابت در تمایزخواهی، تفاخر و ثروت­اندوزی و سرمایة اجتماعی در ابعادی مانند اعتماد، انسجام، مشارکت و روابط اجتماعی جای گرفته است. همة گویه‌ها با استفاده از طیف لیکرت سنجیده شده و با آماره­های همبستگی پیرسون و تحلیل رگرسیون تجزیه و تحلیل شده است.

دربارة فرضیة نخست پژوهش مبنی بر «وجود رابطة معنی­دار بین رقابت­ و توسعة محلی»، نتایج آزمون همبستگی پیرسون که در جدول 2 ارائه شده است، نشان می‌دهد رابطة معنی­داری بین رقابت و توسعة محلی وجود دارد. مقدار ضریب همبستگی، 106/0 و سطح معنی­داری، 042/0 است که نشان‌دهندة همبستگی مستقیم بین دو متغیر است؛ یعنی هرچه رقابت بیشتر باشد، میزان توسعه‌یافتگی محلی نیز بالاتر است.

جدول 3- نتایج آزمون همبستگی پیرسون

دگرگونی هر اجتماعی مرهون همکاری و رقابت بین نیروهای مختلف اجتماعی است. در باب همکاری بسیار سخن گفته شده است؛ اما شاید بیش از آن، این رقابت است که در اشکال مختلف بر کمیت و کیفیت مناسبات بین فردی و اجتماعی تأثیر می‌گذارد؛ به‌طوری‌که زیمل بیان می‌کند جامعه به عملکرد رقابت وابسته است و بدون رقابت، جامعه­ای نمی‌تواند وجود داشته باشد و توسعه یابد؛ زیرا رقابت به‌عنوان فرم متمدنانه و غیرمستقیم ستیزه، از طریق آموزش‌دادن و اجتماعی‌کردن افراد جامعه، خیر عموم را فراهم می­کند. ازهمین­رو او از حکومت­ها می­خواهد مانع رقابت نشوند و از آن نیز محافظت کنند تا بتواند هر حمله‌ای را تاب بیاورد و بقا یابد و همچنین با غیرقانونی‌کردن ابزار و اعمال خاصی برای خالص‌شدن آن بکوشند.

2-        رقابت و توسعة محلی با واسطة سرمایة اجتماعی

این فرضیه به دنبال این است که رقابت با ایجاد هریک از مؤلفه­های سرمایة اجتماعی بر توسعة محلی تأثیر دارد. بنابراین با استفاده از تحلیل رگرسیونی و تحلیل مسیر، تأثیر رقابت بر توسعة محلی با حضور متغیرهایی مانند اعتماد، انسجام، مشارکت و روابط اجتماعی (به‌عنوان متغیرهای واسط) بیان شده است.

فرض اصلی پژوهشگران این بوده است که بین رقابت و توسعة محلی با واسطة مؤلفه­های سرمایة اجتماعی رابطه وجود دارد؛ به‌طوری­که رقابت­گرایی بیشتر با میانجی­گری انسجام، مشارکت، اعتماد و روابط اجتماعی توسعة محلی بالاتری را رقم می­زند؛ اما نتایج تحلیل رگرسیونی و تحلیل مسیر که در جدول شماره 3 و نیز شکل­های 4-1 آورده شده است نشان می‌دهد همة اشکال سرمایة اجتماعی (اعتماد، انسجام، مشارکت و روابطه اجتماعی) به‌عنوان متغیرهای مستقل (نه به‌عنوان متغیرهای واسط) عمل کرده و به‌طور مستقیم و همسو با متغیر رقابت بر توسعة محلی تأثیرگذار بوده است.

جدول 4- پیشبینی توسعة محلی براساس متغیرهای رقابت و سرمایة اجتماعی و معنی­داری آن

شکل­های 4-1- ترسیم رابطة بین رقابت با توسعة محلی به واسطة اشکال سرمایة اجتماعی

تحلیل مسیر روابط مؤلفه‌‌ها

نمودار 2- تحلیل مسیر روابط مؤلفه­ها

نمودار مذکور، رابطة بین همة متغیرهای پژوهش اعم از مستقل، واسط و وابسته را به‌صورت یکجا نشان می­دهد؛ بر این اساس، بین رقابت­گرایی و تمایزخواهی­های مردمی با سطح توسعة عینی و ذهنی در مناطق مطالعه‌شده ارتباط مستقیم وجود داشته است. به‌طوری‌که هرچه میزان رقابت‌گرایی مردمی بالاتر بوده است، به همان میزان توسعة محلی افزایش یافته است؛ اما این رابطه با حضور متغیرهای واسطی مانند اعتماد، انسجام، مشارکت و روابط اجتماعی ناپدید می­شود. بدین معنا که متغیرهای واسط، خود نیز به‌عنوان متغیرهای مستقل، ارتباط مستقیم با توسعة محلی دارند؛ اما در تقابل با رقابت‌گرایی عمل کرده­اند.

همچنین در بین متغیرهای پژوهش، متغیر روابط اجتماعی با 394/0 و رقابت­گرایی با 189/0- به ترتیب بیشترین تأثیر مستقیم و غیرمستقیم بر متغیر وابسته را داشته­اند.

جدول 5- میزان تأثیر مستقیم و غیرمستقیم و کل متغیرهای مستقل بر متغیر وابسته (توسعة محلی)

همچنین در بررسی تأثیر رقابت ­/ همکاری بر توسعة محلی، نقش انسجام، اعتماد، مشارکت و روابط اجتماعی در توسعة محلی سنجیده می‌شود. بر این اساس، متغیرهای مذکور به‌عنوان متغیرهای مستقل در نظر گرفته می‌شوند تا میزان تأثیرشان بر توسعة محلی  بررسی شود.

جدول 6 - تبیین تغییرات توسعة محلی براساس رقابت­گرایی، اعتماد، مشارکت و روابط اجتماعی و معنی­داری آن