پیش‌بینی بهزیستی روانشناختی براساس مؤلفه‌های سرمایۀ روانشناختی و مؤلفه‌های نگرش معنوی

گروهی از روانشناسان به رهبری سلیگمن^[1] در بررسی یافته‌های پژوهشی خود در مکتب روانشناسی بیماری‌ گرا^[2]  به این نتیجه رسیدند که باوجود دستاوردهای چشمگیر در یافتن درمان‌های مؤثر برای بیماری‌ها در روانشناسی توجه کمی به رشد و خودشکوفایی افراد سالم شده است؛ درنتیجه سلیگمن و همکاران در جهت‌دهی دوباره به پژوهش‌های روانشناختی تصمیم گرفتند به افراد سالم برای بهره‌وری بیشتر در زندگی و شکوفایی قابلیت‌های انسانی بپردازند و بدین ترتیب بود که مکتب روانشناسی مثبت‌گرا^[3] ایجاد شد (معمارزاده، ختائی و عباس‌زاده منیّق، 1391). روانشناسی مثبت بر اقدام متهورانۀ علمی بر تبیین شادمانی و سلامت ذهنی و به‌صورت دقیق‌تر پیش‌بینی عوامل تأثیرگذار این حالت‌ها، تمرکز دارد (کار^[4]/19571385 ترجمۀ پاشا‌شریفی، نجفی‌زند و ثنایی). هدف روانشناسی مثبت‌گرا این است که به‌جای تأکید بر دوربودن از بدی و بیماری بر خوب ‌بودن و سلامتی تأکید شود و به‌ جای نقاط ضعف تمرکز بر نقاط قوت باشد (لوتانز، 2002). در سال 1998 سازمان بهداشت جهانی (WHO)^[5] سلامتی را این‌چنین تعریف کرد: «سلامتی عبارت است از رفاه کامل فیزیکی، روانی، معنوی و اجتماعی و نه فقط فقدان بیماری و ناتوانی» (مرعشی، 1387)؛ بنابراین یکی از موضوع‌هایی که در دهه‌های اخیر توجه بسیاری را به خود جلب کرده است، روانشناسی مثبت‌گرا است که بر توانمندی‌ها و داشته‌های فرد تأکید می‌‌کند و هدف روانشناسی را ارتقا سطح زندگی فرد و بالفعل‌کردن استعدادهایش می‌‌داند و به جنبه‌های مثبت زندگی بشر مانند بهزیستی و سلامتی و ... می‌‌پردازد (بهادری خسروشاهی، هاشمی نصرت‌آباد و باباپورخیرالدین، 1393).

ریف (1989) معتقد بود در پژوهش‌های پیشین،   نسبت به جنبه‌های مثبت کارکرد روانی غفلت شده و لازم است که در ادبیاتی دیگر این جنبه‌ها بیشتر مدّ نظر واقع شود و به دنبال آن مفهوم بهزیستی روانشناختی^[6] را در حیطۀ روانشناسی مثبت‌گرا مطرح کرد. بیسون (2008) معتقد است که بهزیستی شامل عوامل مثبت است، نه فقط فقدان عوامل منفی و مفهومی نسبتاً وسیع است که به شرایط زندگی خوب و رضایت‌بخش اشاره دارد و حالتی است که با سلامتی، شادی و موفقیت توصیف می‌‌شود. گورل (2009) معتقد است بهزیستی یعنی: توانایی مشارکت فعال در کار و تفریح، ایجاد روابط معنی‌دار با دیگران، تجربه‌کردن هیجان‌های مثبت، گسترش حس خودمختاری و هدف زندگی و تجربه‌کردن احساسات مثبت. و ازنظر دینر، اویشی و لوکاس (2003) بهزیستی به معنی ارزیابی شناختی و عاطفی افراد از زندگی است؛ یعنی آنچه افراد عادی آن را شادی، صلح، شکوفا‌شدن و رضایت از زندگی می‌‌دانند. کیز، شموتکین و ریف (2002) معتقدند بهزیستی روانشناختی دربرگیرندۀ ادراک تعامل با چالش‌های وجودی زندگی است.

بهزیستی روانشناختی، شامل چند مؤلفه مجزا است: 1- پذیرش خود: شامل ارزیابی‌های مثبت فرد از خود و زندگی گذشتۀ  فرد؛ 2- رشد شخصی: حس تداوم رشد و توسعۀ یک فرد؛ 3- زندگی هدفمند: اعتقاد به اینکه زندگی فرد هدفمند و معنی‌دار است؛ 4- روابط مثبت با دیگران: داشتن روابط با کیفیت با دیگران؛ 5- تسلط بر محیط: ظرفیت مدیریت مؤثر بر زندگی و جهان اطراف؛ 6- خود‌مختاری: احساس استقلال (ریف و کیز، 1995). لوتانز (2002) بر این اعتقاد است که بهزیستی روانشناختی در درجۀ اول متأثر از عوامل فردی است و در این میان بر نقش سرمایۀ روانشناختی^[7] تأکید می‌‌کند (به نقل از هاشمی نصرت‌آباد، باباپور خیرالدین و بهادری خسروشاهی، 1390).

سرمایۀ روانشناختی حالت روانشناختی مثبت است که با ویژگی‌های زیر مشخص می‌‌شود:
1- خودکارآمدی^[8]، به معنی داشتن اعتماد در انجام تلاش‌های لازم برای موفقیت در وظایف چالش‌برانگیز؛ 2- خوش‌بینی^[9]، یعنی دربارۀ موفقیت در حال و آینده، اسناد مثبت داشته باشد؛ 3- امید^[10]، یعنی در مسیر اهداف ثابت قدم بودن و درصورت لزوم برای رسیدن به اهداف و دستیابی به موفقیت، تغییر مسیردادن؛ 4- تاب آوری^[11]، یعنی وقتی فرد با مشکلات و سختی‌ها و یا حتی رویداد‌های مثبت، پیشرفت‌ها و مسئولیت بیشتر احاطه می‌‌شود، برای رسیدن به موفقیت، تلاشش را بیشتر کند (لوتانز 2011/1391 ترجمۀ رضایی‌منش، تقی‌زاده وکاهه).

علاوه‌بر سرمایۀ روانشناختی، تحقیقات نشان داده‌اند که بین معنویت^[12] و هوش معنوی^[13] با بهزیستی روانشناختی رابطه وجود دارد و به‌ طور‌کلی می‌‌توان گفت که هوش معنوی می‌‌تواند با بهزیستی روانشناختی همراه شود. در پژوهشی که آمرام (2005) انجام داده، هوش معنوی داشتن حس معنا و ماموریت در زندگی، حس تقدس در زندگی، قدردانی متعادل از ارزش‌های مادی و چشم‌اندازی برای بهبود جهان تعریف شده است. تحقیقات نشان داده‌اند مذهب و معنویت بر سلامت جسمانی و روانی افراد تأثیر دارد؛ تا جایی که سازمان بهداشت جهانی، بعد معنوی را یکی از ابعاد اصلی بهزیستی در کشورهای مختلف معرفی کرده است و نیازهای معنوی انسان یکی از اجزای زندگی سالم در نظر گرفته می‌‌شود و توجه‌نکردن به بعد معنوی و خود‌شناسی، می‌‌تواند مانع رشد و شکوفایی انسان‌ها شود و سلامت روان آنها را نیز به خطر بیندازد (شمس‌آبادی، 1395). بنجامین اسپاک^[14] (به نقل از محمدی بختیاری، 1388)در این زمینه می‌‌گوید: دلیل اصلی چهار برابر شدن میزان خودکشی در میان نوجوانان آمریکایی در بیست سال گذشته که به‌طورقطع نشانۀ بیماری جدی این جامعه است، فقدان عقاید معنوی است. انسان‌ها در سال‌های اخیر با وجود پیشرفت علم و تکنولوژی به زندگی خالی از معنا و هدف خویش که ناشی از مرتبط‌نبودن با معبود هستی است، پی برده‌اند و این احساس تهی‌بودن و پوچی سبب شده است به هر چیزی که رنگی از معنویت دارد، تکیه کنند و این تشنۀ معنویت‌بودن در دنیای امروزی تا حدی است که برخی معتقدند ما در آستانۀ رنسانسی معنوی قرار داریم (میرزاخانی، 1391).

از آنجایی که معنویت ازمنظر آموزه‌های ادیان یکتاپرست، تعاریف متعددی دارد، نمی‌توان تعریفی جهان ‌شمول از آن ارائه داد. با‌ وجوداین دربارۀ بعضی از این تعاریف توافق بیشتری وجود دارد. در نگاهی کلی می‌‌توان معنویت را ازجمله فضایل انسانی دانست که به زندگی انسان، معنا و هدف غایی می‌‌بخشد و سبب شیوه‌ای خاص از زندگی در دنیا و موجب پیوند میان فرد با خود، دیگران و کل جهان هستی می‌‌شود (گل‌پرور، جعفری و جوادیان، 1392). شولز (2002) معتقد است معنویت یعنی تجربۀ ارتباط معنی‌دار با خود هسته‌ای ما، انسان‌های دیگر، جهان و قدرت برتر که به‌صورت انعکاس‌ها، روایت‌ها و اقدامات ما ابراز می‌‌شود. درنهایت می‌‌توان این‌گونه بیان کرد که معنویت، فرایند رشدی است که هدفش رسیدن به تعالی و شناخت هرچه بیشتر خداوند و نزدیک‌شدن به اوست و زمینۀ نیازمند برای قرار‌گرفتن در این فرایند به‌صورت گرایش‌های بالقوه (مانند قوۀ تعقل) در وجود انسان نهاده شده و اولین مرحله پس از توجه به این گرایش‌ها دست‌یافتن به نگرش معنوی و در مرحلۀ بعد، عمل و رفتار براساس آن نگرش است (توانایی معنوی)؛ زیرا هرچقدر نگرش معنوی انسان، زیربنای اعتقادی و فکری قوی‌تری داشته باشد، رشد معنوی عمیق‌تری را تجربه می‌‌کند و این فرایند رشد معنوی نیز بر رفتار انسان نسبت به خودش و روابطش با انسان‌های دیگر تأثیر می‌‌گذارد و راه معنادادن به زندگی و یافتن هدف اصلی زندگی را به انسان نشان می‌‌دهد که این درواقع همان توانایی معنوی است که نتیجۀ نگرش معنوی محسوب می‌‌شود (شهیدی، فرج‌نیا، 1391).

در پژوهشی که شاکرمی، داورنیا و زهراکار (1393) با نام «عوامل پیش‌بین بهزیستی روانشناختی در دانشجویان» انجام داده‌اند، به این نتیجه رسیدند که متغیرهای سرمایۀ روانشناختی، سرمایۀ اجتماعی، سخت‌رویی روانشناختی و هوش معنوی، تغییرات بهزیستی روانشناختی را پیش‌بینی می‌‌کنند و همبستگی مثبت و معناداری با بهزیستی روانشناختی دارند و همچنین مؤمنی، کرمی و شهبازی‌راد (1391) در پژوهشی با نام «رابطۀ معنویت، تاب‌آوری و راهبردهای مقابله‌ای با بهزیستی روانشناختی دانشجویان» به این نتیجه رسیدند که متغیرهای معنویت، تاب‌آوری و راهبردهای مقابله‌ای مسئله‌مدار و هیجان‌مدار، بهزیستی روانشناختی را پیش‌بینی می‌‌کند. در پژوهشی دیگر با نام «رابطه امیدواری و تاب‌آوری با بهزیستی روانشناختی در دانشجویان» که بهادری خسروشاهی و هاشمی‌نصرت‌آباد (1390) انجام داده‌اند به این نتیجه رسیدند که امیدواری و تاب‌آوری قادرند، بهزیستی روانشناختی را در دانشجویان پیش‌بینی کنند. نجد، مصاحبی و آتش‌پور (1392) در پژوهشی با نام «پیش‌بینی بهزیستی روانشناختی ازطریق مؤلفه‌های خودکارآمدی، سرسختی روانشناختی و حمایت اجتماعی ادراک‌شده» چنین نتیجه گرفتند که خودکارآمدی و سرسختی روانشناختی و حمایت اجتماعی قادر به پیش‌بینی بهزیستی روانشناختی بودند. در پژوهش شریفی و سعیدی (1394) با نام «پیش‌بینی بهزیستی روانشناختی براساس جهت‌گیری زندگی و خوش‌بینی» این نتیجه به دست آمد که داشتن جهت‌گیری زندگی و خوش‌بین بودن، می‌‌تواند بر بهزیستی روانشناختی تأثیر بگذارد. بیرامی، موحدی، موحدی و کریمی‌نژاد (1395) در پژوهش خود با نام «اثربخشی آموزش معنویت بر ارتقای سرسختی و بهزیستی روانشناختی» به این نتیجه رسیدند که آموزش معنویت موجب ارتقای سرسختی و بهزیستی روانشناختی گروه آزمایش شده است. صدری دمیرچی، محمدی، فیاضی و افسر (1396) در پژوهشی با نام «بررسی رابطۀ بهزیستی روانشناختی با جهت‌گیری مذهبی و بخشش در دانشجویان» به این نتیجه رسیدند که بین بهزیستی روانشناختی با جهت‌گیری مذهبی و بخشش رابطۀ مثبت و معناداری وجود دارد.

این نکته حائز اهمیت است که در هر جامعه‌ای، دانشجویان قشر مهم و سرنوشت‌سازی هستند و توسعۀ جوامع تا حد زیادی به دانشجویان آن جامعه وابسته است؛ بنابراین در راستای ارتقای سلامت روان سرمایه‌های حیاتی یک جامعه، توجه به بهزیستی روانشناختی دانشجویان و عوامل مؤثر بر آن بسیار مهم است و این پژوهش درصدد آن است که این مؤلفه را براساس سرمایه‌های روانشناختی و نگرش معنوی پیش‌بینی کند که دراین‌صورت می‌‌توان با سرمایه‌گذاری بر سرمایه‌های روان‌شناختی (خودکارآمدی، تاب‌آوری، خوش‌بینی، امیدواری) و معنویت دانشجویان و برنامه‌ریزی آموزش و پرورش و نهادهای دینی در راستای ارتقای آنها سطح بهزیستی روانشناختی دانشجویان را افزایش داد و درنتیجه بهره‌وری جامعه را بالا برد. بهزیستی روانشناختی یکی از دغدغه‌های مهم انسان در جوامع بشری است؛ به‌نحوی‌که دولت و مردم برای تأمین آن، سالانه هزینه‌های زیادی را صرف می‌‌کنند و این پدیده بسیار مدّ نظر روانشناسی سلامت بوده و تبیین‌های متنوعی دربارۀ عوامل دخیل در آن ارائه شده است (بهادری خسروشاهی و همکاران، 1393) و با استفاده از نتایج همین پژوهش‌هاست که می‌‌توان عوامل مؤثر بر بهزیستی روانشناختی دانشجویان را شناخت و بر آنها سرمایه‌گذاری کرد و اگر چنین پژوهش‌هایی انجام نشود، نمی‌توان عوامل پیش‌بین و مؤثر بر بهزیستی روانشناختی را تشخیص داد و درنتیجه نمی‌توان در راستای ارتقای آن، اقدامات مؤثری انجام داد و چنانچه برای بالابردن و بهبود سطح بهزیستی روانشناختی و سلامت روان دانشجویان یک جامعه، برنامه‌ریزی نشود و کاری صورت نگیرد، بهره‌وری جامعه کاهش می‌‌یابد و جامعه رشد و توسعۀ لازم را نخواهد داشت. طی جستجوهای انجام‌شده در ماشین‌های جستجوی در دسترس، پژوهش‌هایی به این سه مؤلفه پرداخته‌اند و رابطۀ آنها را با مؤلفه‌های دیگر بررسی کرده‌اند؛ اما پژوهشی یافت نشد که دقیقاً به هر سه این مؤلفه با هم پرداخته باشد.

با توجه به آنچه گذشت، هدف اصلی این پژوهش پیش‌بینی بهزیستی روانشناختی براساس مؤلفه‌های سرمایۀ روانشناختی (خودکارآمدی، خوش‌بینی، تاب‌آوری و امیدواری) و مؤلفه‌های نگرش معنوی (توانایی معنوی و نگرش معنوی) در دانشجویان دختر دانشگاه قم در سال تحصیلی 96-1395 است؛ بنابراین فرضیه‌های پژوهش به شرح زیر مطرح شدند:

1- خودکارآمدی یکی از مؤلفه‌های سرمایۀ روانشناختی، بهزیستی روانشناختی را پیش‌بینی می‌‌کند.

2- امیدواری یکی از مؤلفه‌های سرمایۀ روانشناختی، بهزیستی روانشناختی را پیش‌بینی می‌‌کند.

3- تاب‌آوری یکی از مؤلفه‌های سرمایۀ روانشناختی، بهزیستی روانشناختی را پیش‌بینی می‌‌کند.

4- خوش‌بینی یکی از مؤلفه‌های سرمایۀ روانشناختی، بهزیستی روانشناختی را پیش‌بینی می‌‌کند.

5- نگرش معنوی یکی از مؤلفه‌های نگرش معنوی، بهزیستی روانشناختی را پیش‌بینی می‌‌کند.

6- توانایی معنوی یکی از مؤلفه‌های نگرش معنوی، بهزیستی روان‌شناختی را پیش‌بینی می‌‌کند.

روش

روش پژوهش، جامعه آماری و نمونه: با توجه به ماهیت و اهداف پژوهش از روش همبستگی استفاده شد.

جامعۀ آماری این پژوهش شامل تمامی دانشجویان دختر دانشگاه قم در سال 96-1395 است که براساس آمار دانشگاه 4505 نفر هستند.

حجم نمونه با استفاده از جدول مورگان، کرجسی و کهن[15]، 354 نفر به دست آمد که به تفکیک دانشکده‌ها به شرح زیر است. دانشکده ادبیات و علوم انسانی 9/22 درصد، دانشکده علوم پایه 1/22 درصد، دانشکده الهیات 9/16 درصد، دانشکده فنی و مهندسی 4/16 درصد، دانشکده مدیریت 4/12 درصد و دانشکده حقوق 3/9 درصد.

در این پژوهش برای تعیین نمونه از روش تصادفی طبقه‌ای مناسب با حجم استفاده شد، بدین‌گونه که از هر دانشکده نمونه‌ای مستقل متناسب با حجم آن دانشکده انتخاب شد و بدین ترتیب نسبت هریک از طبقه‌ها در نمونه برابر نسبت همان طبقه‌ها در جامعه است.

ابزار سنجش: برای این پژوهش از سه ابزار زیر استفاده شده است:

نسخۀ کوتاه (18 سؤالی) مقیاس بهزیستی روانشناختی ریف[16]: نسخۀ کوتاه (18 سؤالی) مقیاس بهزیستی روانشناختی ریف که آن را در سال 1989 طراحی و در سال 2002 تجدید نظر کرد. این نسخه، 6 عامل را در برمی‌گیرد. سؤال‌های 1، 4، 6، عامل تسلط بر محیط، سؤال‌های 9، 12، 18، عامل استقلال، سؤال‌های 3، 11، 13، عامل ارتباط مثبت با دیگران، سؤال‌های 7، 15، 17، عامل رشد شخصی، سؤال‌های 5، 14، 16، عامل هدفمندی در زندگی، سؤال‌های 2، 8، 10، عامل پذیرش خود را می‌‌سنجد. مجموع نمرات این6 عامل نمره کلی بهزیستی روانشناختی محاسبه می‌‌شود. این آزمون در پیوستاری 6 درجه‌ای از «کاملاً مخالفم» تا «کاملاً موافقم» (یک تا شش) پاسخ داده می‌‌شود که نمرۀ بالاتر نشانه بهزیستی روانشناختی بهتر است. از بین کل سؤالات، 10 سؤال به‌صورت مستقیم و 8 سؤال (سؤالات 3، 4، 5، 9، 10، 13، 16، 17) به‌صورت معکوس نمره‌گذاری می‌‌شود. همبستگی نسخۀ کوتاه مقیاس بهزیستی روانشناختی ریف با مقیاس اصلی از 7/0 تا 89/0 متغیر بوده است. همسانی درونی این مقیاس با استفاده از آلفای کرونباخ در 6 عامل پذیرش خود، تسلط محیطی، ارتباط مثبت با دیگران، داشتن هدف در زندگی، رشد شخصی و استقلال برابر با 51/0، 76/0، 75/0، 52/0، 73/0، 72/0 و برای کل مقیاس 71/0 به دست آمد. درمجموع نتایج نشان می‌‌دهد فرم 18 سؤالی مقیاس بهزیستی روانشناختی ریف برای سنجش بهزیستی روانشناختی در دختران و پسران در نمونۀ ایرانی، ابزاری مفید و کاربردی است (خانجانی، شهیدی، فتح‌آبادی، مظاهری و شکری، 1393). خانجانی و همکاران (1393) در پژوهش خود با نام ساختار عاملی و ویژگی‌های روان‌سنجی سیاهۀ روان‌درمانی مثبت‌نگر، میزان همسانی درونی فرم کوتاه مقیاس بهزیستی روانشناختی را با استفاده از ضریب آلفای کرونباخ، 78/0 به دست آوردند. همچنین در پژوهش حاضر میزان پایایی این پرسش‌نامه براساس آلفای کرونباخ 72/0 به دست آمد.

پرسش‌نامه سرمایۀ روانشناختی لوتانز PCQ[17] (2007):برای سنجش سرمایۀ روانشناختی از پرسش‌نامه سرمایۀ روانشناختی PCQ استفاده شد. این پرسش‌نامه از مقادیر استاندار شده که به‌طور وسیعی برای ساختارهایی که امید، تاب‌آوری، خوش‌بینی و خودکارآمدی را می‌‌سنجند، استفاده می‌‌شود و قابلیت اعتبار و پایایی این خرده مقیاس‌ها نیز اثبات شده است. این پرسش‌نامه شامل 24 سؤال 6 گزینه‌ای از نوع «لیکرت» است. در این پرسش‌نامه، نمره‌گذاری مربوط به پاسخ‌ها به‌صورت 1 برای «کاملاً مخالفم»، 2 برای «مخالفم»، 3 برای «تا حدودی مخالفم»، 4 برای «تا حدودی موافقم»، 5 برای «موافقم» و 6 برای «کاملاً موافقم» در نظر گرفته و سؤالات 13، 20، 23 به‌صورت معکوس نمره‌گذاری می‌‌شود. 6 سؤال اول پرسش‌نامه مربوط به خود‌کارآمدی (از سؤال 1 تا 6) 6 سؤال دوم مربوط به امیدواری (از سؤال 7 تا 12) 6 سؤال سوم مربوط به تاب‌آوری (ازسؤال 13 تا 18) 6 سؤال چهارم مربوط به خوش‌بینی (از سؤال 19 تا 24) است. برای به دست آوردن نمره سرمایۀ روانشناختی ابتدا نمره هر خرده‌مقیاس به‌صورت جداگانه به دست آمد و سپس مجموع آنها نمرۀ کل سرمایۀ روانشناختی محسوب شد. نتایج تحلیل عاملی تأییدی نشان‌دهندۀ این بود که این آزمون دارای عوامل و سازه‌های مدّ نظر سازندگان آزمون است. درحقیقت نتایج تحلیل عاملی روایی سازۀ آزمون را تأیید کردند. مدل شش‌عاملی برازش بهتری با داده‌‌ها دارد و با مدل نظری هم هماهنگی بیشتری دارد. نسبت خی دو این آزمون برابر با 6/24 است و آماره‌های CFI، RMSEA در این مدل به ترتیب 97/0 و 08/0 هستند (لوتانز و آوولیو[18]، 2007، به نقل از هاشمی نصرت‌آباد، باباپورخیرالدین و بهادری خسروشاهی، 1390). همچنین در پژوهش هاشمی نصرت‌آباد و همکاران (1390) میزان پایایی این پرسش‌نامه براساس آلفای کرونباخ 85/0 به دست آمد. در پژوهشی که فرخی و سبزی (1394) با نام «شادکامی و ادراک الگوهای ارتباطی خانواده: نقش واسطه‌ای سرمایۀ روانشناختی» انجام دادند، همبستگی درونی پرسش‌نامه سرمایۀ روانشناختی لوتانز را با استفاده از ضریب آلفای کرونباخ، 89/0 به دست آوردند و همچنین ضریب آلفای کرونباخ برای زیرمؤلفه خودکارآمدی، 84/0، امیدواری 86/0، تاب‌آوری 78/0 و برای زیرمؤلفۀ خوش‌بینی 83/0 به دست آمد. همچنین در پژوهش حاضر میزان پایایی این پرسش‌نامه براساس آلفای کرونباخ 82/0 به دست آمد.

پرسش‌نامه سنجش نگرش معنوی[19] (1391):در این پژوهش، پرسش‌نامۀ «سنجش نگرش معنوی» استفاده شد که شهیدی و فرج‌نیا (1391) با هدف سنجش سطح معنویت و رشد معنویت ساخته بودند و اعتباریابی کردند.

این پرسش‌نامه شامل 43 سؤال 5 گزینه‌ای از نوع «لیکرت» است. همسانی درونی پرسش‌نامه از‌طریق «آلفای کرونباخ» محاسبه و ضریب به‌دست‌آمده، برای کل آزمون 91/0 محاسبه شد. در این پرسش‌نامه نمره‌گذاری مربوط به پاسخ‌ها به‌صورت 4 برای «کاملاً موافقم»، 3 برای «موافقم»، 2 برای «تا حدودی موافقم»، 1 برای «مخالفم» و 0 برای «کاملاً مخالفم» در نظر گرفته شد، به‌جزء پاسخ‌های مربوط به سؤالات 5، 10، 15، 20، 25 که به‌صورت معکوس نمره‌گذاری شد.

دو مؤلّفه در سنجش معنویت شناسایی شد و با نام‌های «نگرش معنوی» و «توانایی معنوی» نام‌گذاری شد. مؤلّفه  اول دارای 24 سؤال و دربرگیرنده بعد شناختی نگرش معنوی شامل ایمان به خدا و درک حضور او، درک معنا و هدف زندگی، اعتماد به خدا، امید، توجه به خود و خـدا و باور به درستی اعمال مذهبی و بعد عاطفی نگرش معنوی، شامل احساس آرامش، ارتباط مثبت با خـدا، درک محبت و توجه خداست. مؤلفۀ دوم نیز دارای 19 سؤال بود و بعد رفتاری نگرش را دربر می گیرد که شامل رابطۀ خوب با دیگران، گذشت و بخشش، تلاش برای کمال و رسیدن به تعالی، توکل به خدا، خدمت به دیگران، مسئولیت‌پذیری و اعتماد به خود می‌‌شود. سؤالات 1-3-5-6-7-9-10-13-15-16-17-19-21-22-25-26-28-30-31-32-34-37-42-43 مؤلفه نگرش معنوی و سؤالات 2-4-8-11-12-14-18-20-23-24-27-29-33-35-36-38-39-40-41 مؤلفه توانایی معنوی را می‌‌سنجند (شهیدی و فرج‌نیا، 1391). همچنین در پژوهش حاضر میزان پایایی این پرسش‌نامه براساس آلفای کرونباخ 91/0 به دست آمد.

روش اجرا و تحلیل: برای اجرای پرسش‌نامه‌های پژوهش حاضر که شامل نمونۀ 354 نفر دانشجوی دختر دانشگاه قم بود، افراد نمونه به نسبت حجم دانشکده و به‌صورت تصادفی ساده (قرعه‌کشی از لیست اسامی) انتخاب و به پرسش‌نامه­های بهزیستی روانشناختی ریف، سرمایۀ روانشناختی لوتانز و سنجش نگرش معنوی شهیدی و فرج‌نیا پاسخ دادند. در اینجا تمایل به پاسخ‌دادن افراد منتخب و نیز تکمیل و بدون اشکال بودن پرسش‌نامه‌ها نیز لحاظ شد (افرادی که تمایل نداشتند، حذف و پرسش‌نامه‌های مخدوش کنار گذاشته شد) تا تعداد نیازمند پژوهش، پرسش‌نامۀ تکمیل‌شده صحیح فراهم شد. برای توصیف داده‌ها از شاخص‌های مرکزی و پراکندگی همچون میانگین و انحراف معیار و برای استنباط آماری برای تجزیه و تحلیل داده‌ها، روش همبستگی و رگرسیون چندگانه  در محیط نرم افزار spss استفاده شد.

یافته‌ها

ابتدا ویژگی‌های جمعیت‌شناختی بررسی شد. در این پژوهش، 1/66 درصد آزمودنی‌ها، کارشناس (234) و 9/33 درصد کارشناس ارشد (120) بودند. 9/22 درصد آزمودنی‌ها از دانشکدۀ علوم انسانی (81)، 1/22 درصد از دانشکدۀ علوم پایه (78)، 4/12 درصد از دانشکده مدیریت (44)، 9/16 درصد از دانشکده الهیات (60)، 4/16 درصد از دانشکده فنی مهندسی (58) و 3/9 درصد از دانشکده حقوق (33) بودند. در این پژوهش چون هدف پیش‌بینی یک متغیر ملاک با استفاده از چند متغیر پیش‌بین است، از روش تحلیل رگرسیون چندگانه استفاده شد و برای بررسی رابطۀ تمام متغیرهای پیش‌بین بر متغیر ملاک روش همزمان انتخاب شد؛ اما قبل از استفاده از این روش مفروضه‌های آن بررسی شد.

مطابق نتایج جدول (1)، متغیرهای پیش‌بین با متغیر ملاک رابطه دارند (میزان رابطه ترجیحاً باید بالای 3/0 باشد). همبستگی بین متغیرهای پیش‌بین نیز تقریباً مناسب بود (نباید بالای 7/0 باشد). مقادیر تحمل[20] برای متغیرهای پیش‌بین در دامنه 366/0 تا 852/0 است و عامل افزایش واریانس (VIF) در دامنۀ 528/1 تا 735/2 است که نشان داد، چند هم‌خطی وجود ندارد (تحمل نباید کوچک‌تر از 1/0 و عامل افزایش واریانس نباید بالای 10 باشد). آماره دوربین‌واتسون مطابق جدول (2) برابر 854/1 و در فاصلۀ 5/1 و 2/5 قرار دارد و بنابراین فرض نبودن همبستگی بین خطاها رد نشد. نتایج وجود هم‌خطی را نشان نداد. نمودار Normal P-P Plot نشان داد نقاط بر خط مورب مستقیم از انتهای سمت چپ تا بالای سمت راست قرار دارد و بنابراین انحراف زیادی از به‌هنجاری وجود ندارد. نمودار پراکندگی پس‌ماندهای استاندارد (باقیمانده‌ها)، توزیعی تقریبا مستطیل شکل داشت؛ بنابراین از این مفروضه تخطی صورت نگرفته است. همچنین داده‌های پرت در این نمودار دیده نشد؛ البته از طریق داده‌های ماهالانوبیس^[21] فقط دو داده پرت وجود داشت که با توجه به حجم بالای داده‌ها غیر معمول نیست. درضمن با توجه به اینکه فاصله کوک^[22] حداکثر 331/0 شده و کمتر از 1 است، تأثیر زیادی بر نتایج مدل کلی ندارد. نمودار توزیع نرمال‌بودن خطاها نیز رسم شد که نرمال بود. در ادامه ابتدا نتایج توصیفی و سپس نتایج استنباطی بررسی می‌‌شود.

جدول 1. نتایج آماره‌های توصیفی و ضرایب همبستگی بین بهزیستی روانشناختی با مؤلفه‌های سرمایۀ روانشناختی و مؤلفه‌های نگرش معنوی (354= n)

**  معناداری در سطح 01/0

طبق جدول (1)، بهزیستی روانشناختی با تمام متغیرهای پیش‌بین رابطۀ مستقیم و معنادار دارد

(01/0>P). و همچنین بین تمام متغیرهای پیش‌بین نیز، رابطۀ مستقیم و معنادار وجود دارد (01/0>P).

جدول 2. خلاصه مدل و تحلیل رگرسیون

طبق جدول (2)، ضریب همبستگی چندگانه برابر 665/0 و ضریب تعیین برابر با 442/0 است. به‌عبارتی 2/44 درصد از واریانس بهزیستی روانشناختی با مؤلفه‌های سرمایۀ روانشناختی و نگرش معنوی پیش‌بینی
می‌‌شود. همچنین مدل استفاده‌شده در پیش‌بینی بهزیستی روانشناختی  معنادار است و متغیرهای پیش‌بینی قادرند 442/0 از متغیر ملاک را تبیین کنند (001/0< p، 871/45=(347 و 6)F،‌442/0= R²).

جدول 3. ضرایب رگرسیون بهزیستی روانشناختی براساس مؤلفه‌های سرمایۀ روانشناختی و نگرش معنوی

داده‌های جدول (3) نشان می‌‌دهد:

فرضیه اول، چهارم و ششم پژوهش تأیید شد؛ بنابراین خودکارآمدی، خوش‌بینی و توانایی معنوی به‌طور معناداری می‌‌توانند بهزیستی روانشناختی را پیش‌بینی کنند.

فرضیه دوم، سوم و پنجم پژوهش تأیید نشد؛ بنابراین امیدواری، تاب‌آوری و نگرش معنوی نتوانستند، بهزیستی روانشناختی را به‌طور معناداری پیش‌بینی کنند.

همچنین براساس نتایج جدول (4)، بزرگ‌ترین مقدار بتا برای خودکارآمدی برابر 387/0 است. این مقادیر نشان می‌‌دهد که خودکارآمدی سهم یگانۀ قوی‌تری را در پیش‌بینی متغیر ملاک (بهزیستی روانشناختی) دارد. همچنین چون سطح معناداری خودکارآمدی، خوش‌بینی و توانایی معنوی کوچک‌تر از 5 درصد است (05/0P<)؛ بنابراین، خودکارآمدی، خوش‌بینی و توانایی معنوی بر متغیر ملاک تأثیر می‌‌گذارد و قدرت پیش‌بینی دارد؛ اما امیدواری، تاب‌آوری و نگرش معنوی با سطح معناداری بزرگتر از 5 درصد، نتوانستند بهزیستی روانشناختی را پیش‌بینی کنند. بنابراین، خودکارآمدی، خوش‌بینی و توانایی معنوی بر بهزیستی روانشناختی تأثیر معنادار دارد، به‌طوری‌که به‌ازای یک واحد تغییر در مؤلفه‌های خودکارآمدی، خوش‌بینی و توانایی معنوی، به‌ترتیب 387/0، 226/0 و 133/0 واحد تغییر در متغیر ملاک (بهزیستی روانشناختی) وجود داشت.

درضمن مجذور ضریب همبستگی تفکیکی نشان می‌‌دهد هر متغیر چه مقدار از واریانس کلی در متغیر ملاک را پیش‌بینی می‌‌کند. در این پژوهش هرکدام از مؤلفه‌های خودکارآمدی، خوش‌بینی و توانایی معنوی به تنهایی و به‌ترتیب، 7، 3 و 6/0 درصد از واریانس بهزیستی روانشناختی را پیش‌بینی می‌‌کنند.

بحث

نتایج پژوهش نشان می‌‌دهند خودکارآمدی، خوش‌بینی و توانایی معنوی به‌طور معناداری می‌‌توانند بهزیستی روانشناختی را پیش‌بینی کند؛ بدین‌گونه که هر چقدر خودکارآمدی و خوش‌بینی و توانایی معنوی افراد بالا رود، بهزیستی روانشناختی آنها نیز افزایش می‌‌یابد؛ اما امیدواری، تاب‌آوری و نگرش معنوی نتوانستند بهزیستی روانشناختی را به‌طور معناداری پیش‌بینی کند. این یافته‌ها با پژوهش شاکرمی و همکاران (1393) همخوانی دارد که بیان کردند، سرمایۀ روانشناختی و هوش معنوی قادر به پیش‌بینی بهزیستی روانشناختی است و همچنین با پژوهش نجد و همکاران (1392) و شریفی و سعیدی (1394) ازاین‌جهت که بهزیستی روانشناختی براساس خودکارآمدی و خوش‌بینی پیش‌بینی می‌‌شود، نیز همسویی دارد. بنابراین به نظر می‌‌رسد به آن دلیل که خودکارآمدی به داشتن اعتماد به توانایی‌های خود، خودمختاری و استقلال، باور به توانایی مقابله با مشکلات و قابلیت کنترل محیط اشاره دارد و به آن دلیل که بهزیستی روانشناختی نیز با عواملی همچون پذیرش خود، داشتن ارزیابی مثبت نسبت به توانمندی‌های خود، خودمختاری و رشد شخصی معنا پیدا می‌‌کند؛ بنابراین افزایش خودکارآمدی در افراد می‌‌تواند موجب رشد بهزیستی روانشناختی در آنها شود و از آنجایی که افراد خودکارآمد با این توانمندی‌هایی که دارا هستند، معمولا ً توانایی سازگاری و احساس رضایت‌مندی بیشتری را در زندگی تجربه می‌‌کنند؛ درنتیجه از میزان سلامت روانی و بهزیستی روانشناختی بالایی نیز برخوردار خواهند بود.

و در تبیین رابطۀ خوش‌بینی با بهزیستی روانشناختی چنین به نظر می‌‌رسد که افراد خوش‌بین به دلیل اینکه دید مثبتی نسبت به رویدادها و دنیای اطراف خود دارند، به نحو بهتری می‌‌توانند با مسائل سازگار شوند و آنها را حل کنند و درنتیجه نگاه خوش‌بینانه‌ای که به زندگی دارند، بیشتر بر جنبه‌های مثبت زندگی تأکید و هنگام مواجهه با مسائل به‌صورت هدفمند برای غلبه بر این مشکلات، برنامه‌ریزی و تلاش می‌‌کنند؛ درنتیجه این افراد، دارای رشد فردی مناسبی هستند و به نحو بهتری با مسائل کنار می‌‌آیند؛ به‌همین‌دلیل کمتر احتمال دارد که به اختلالات روانی مبتلا شوند و به آن دلیل که بهزیستی روانشناختی نیز به شرایط زندگی شاد و رضایت‌بخش، توانایی کنترل محیط و رشد شخصی اشاره دارد؛ بنابراین می‌‌توان گفت که این افراد، از سلامت روانی و بهزیستی روانشناختی بالاتری نیز برخوردارند و در ادامه این‌گونه بیان می‌‌شود که با پژوهش صدری دمیرچی و همکاران (1396) که بیان کردند، بهزیستی روانشناختی با جهت‌گیری مذهبی و بخشش رابطۀ مثبت و معناداری دارند، به آن دلیل که جهت‌گیری مذهبی مفهومی نزدیک به نگرش معنویست، همخوانی وجود دارد و همچنین با نتیجۀ پژوهش بیرامی و همکاران (1395) که اثربخشی آموزش معنویت بر ارتقای بهزیستی روانشناختی را تبیین کردند، نیز همسویی دارد؛ زیرا معنویتی که در پژوهش آنها بررسی می‌‌شود، بیشتر دربرگیرندۀ مباحثی همچون توبه، گذشت، مراقبه، نیایش، عبادات و مناسک است که به مفهوم توانایی معنوی -یکی از مؤلفه‌های پژوهش- نزدیک است و در بررسی پژوهش مؤمنی و همکاران (1391) که به این نتیجه رسیدند که متغیرهای معنویت، تاب‌آوری و راهبردهای مقابله‌ای می‌‌توانند بهزیستی روانشناختی را پیش‌بینی کنند، می‌‌توان چنین بیان کرد که این قسمت از نتیجۀ این پژوهش که بیان می‌‌کند، بهزیستی روانشناختی براساس معنویت پیش‌بینی می‌‌شود با پژوهش حاضر همخوانی دارد، به آن دلیل که معنویت بررسی‌شده در پژوهش مؤمنی نیز برای تجربیات معنوی است که به مفهوم توانایی معنوی مدّ نظر پژوهش حاضر نزدیک است؛ اما با بخش دیگر نتیجۀ این پژوهش که بیان می‌‌کند تاب‌آوری نیز قادر به پیش‌بینی بهزیستی روانشناختی است، همسویی ندارد. در تبیین رابطۀ معنویت با بهزیستی روانشناختی می‌‌توان این‌گونه گفت که در گذشته سلامتی را معادل نبود بیماری تعریف می‌‌کردند؛ اما این تعریفی کامل از سلامتی نبود، بعدها ابعاد دیگری را به تعریف سلامتی افزودند و با تکیه بر دیدگاهی مثبت، سلامتی را رفاه کامل فیزیکی، روانی و اجتماعی و نه‌تنها فقدان بیماری تعریف کردند؛ اما برخی همچنان به وجود خلأ معنوی اشاره کردند که آثار زیان‌باری بر سلامتی جسمی و روانی دارد و این موضوع سبب شد تا توجه بیشتری به بعد معنوی سلامتی جلب شود و درنهایت سازمان جهانی بهداشت، در سال 1998، سلامتی را این‌چنین تعریف کرد: «سلامتی عبارت است از رفاه کامل فیزیکی، روانی، معنوی و اجتماعی و نه تنها فقدان بیماری و ناتوانی». بنابراین، سلامتی کلی به هم پیوسته است که هر زمان که دچار اختلال شد، باید به تمامی درمان شود و باید به بعد روحی و معنوی سلامتی و نقش آن در حفظ و ارتقای سلامتی توجه جدی شود و بسیاری از صاحب‌نظران معتقدند که معنویت و دین از مهم‌ترین عوامل تعیین‌کنندۀ سلامتی هستند و حتی می‌‌توان با اتکا به معنویت، به سلامتی و بهزیستی دست یافت (مرعشی، 1387). و همچنین انجام اعمال و عبادات دینی مثل نماز، دعا و راز و نیاز با خداوندی که انسان معتقد است در هر حالی وجود دارد و تکیه‌گاه او خواهد بود و از همه نسبت به او مهربان‌تر است، موجب رسیدن به آرامش روانی می‌‌شود؛ همان‌طور که در آیۀ 28 سورۀ رعد آمده: «الا بذکرالله تطمئن القلوب، آگاه باشید که با یاد خدا، قلب‌ها آرام می‌‌گیرد» و به نظر می‌‌رسد که این‌گونه افراد معمولاً مشکلات و شرایط سخت زندگی خود را به امتحان الهی نسبت می‌‌دهند و هنگام مشکلات به خداوند پناه می‌‌برند و همین اطمینان و تکیه به خداوندی که قادر مطلق است، موجب می‌‌شود که این افراد با آرامش و به دور از اضطراب و نگرانی مشکلات را پشت سر بگذارند. بنابراین معنویت به‌طورکلی از طریق فراهم‌کردن چارچوبی برای تفسیر تجارب زندگی، معنا و هدف‌دادن به زندگی و همچنین ایجاد حس آرامش ناشی از ارتباط با نیرویی متعالی، موجب ارتقای بهزیستی روانشناختی افراد می‌‌شود.

بنابراین با توجه به توضیحات گفته‌شده و اینکه معنویت بر سلامت جسمی و روانی افراد تأثیر دارد و یکی از مؤلفه‌ها و ابعاد مهم بهزیستی روانشناختی نیز معناداربودن زندگی است که به نوعی به بحث معنویت اشاره دارد، چنین به نظر می‌‌رسد که افزایش سطح توانایی معنوی و داشتن تجربیات معنوی که به مرحلۀ عمل رسیده است، می‌‌تواند موجب افزایش سطح بهزیستی روانشناختی در افراد شود؛ اما در پژوهش حاضر، نگرش معنوی نتوانسته بهزیستی روانشناختی را پیش‌بینی کند؛ شاید به این دلیل که نگرش معنوی برخلاف توانایی معنوی که مربوط به حوزۀ رفتاری انسان‌هاست، بیشتر مربوط به حوزۀ شناخت و باورهاست و تا به مرحلۀ عمل نرسد، بر بهزیستی روانشناختی و سلامت روان انسان تأثیر زیادی نمی‌گذارد؛ اما نتایج پژوهش حاضر با نتایج پژوهش بهادری خسروشاهی و هاشمی نصرت‌آباد (1390) همخوانی ندارد؛ آنها به این نتیجه رسیده بودند که امیدواری و تاب‌آوری قادرند بهزیستی روانشناختی را در دانشجویان پیش‌بینی کنند؛ در‌حالی‌که طبق نتایج پژوهش‌های پیشین و تبیین‌های صورت‌گرفته، انتظار می‌‌رفت بهزیستی روانشناختی با امیدواری و تاب‌آوری پیش‌بینی شود؛ به این‌ دلیل که فرد امیدوار دارای اهداف روشنی در زندگیست که برای رسیدن به آن اهداف با نگاه امیدوارانه و اراده و انگیزۀ لازم تلاش می‌‌کند و همین امر می‌‌تواند موجب نشاط روحی و رضایت‌مندی او در زندگی باشد و چنین انتظار می‌‌رفت که این فرد با دارا‌بودن رشد فردی، پذیرش خود و نگاه هدف‌مندانه‌، سطح بالایی از بهزیستی روانشناختی را نیز دارا باشد و همچنین به آن دلیل که فرد تاب‌آور، توانایی مقابله با شرایط استرس‌زا و دشوار را دارد، کمتر در معرض آشفتگی‌های روانی و اضطراب قرار می‌‌گیرد و ‌به موجب آن انتظار می‌‌رود از سلامت روان و بهزیستی روانی بالایی نیز برخوردار باشد؛ اما به نظر می‌‌رسد علت همخوان‌نبودن نتیجۀ این پژوهش با پژوهش‌های پیشین، ریشه در محدودیت‌های پژوهش حاضر داشته باشد که درصورت اجرای این پژوهش در سطح وسیع‌تر، با نمونه‌های بیشتر از هر دو جنس شاید بتوان نتیجه‌ای همخوان با سایر پژوهش‌ها به دست آورد.

ازجمله محدودیت‌های مطالعه حاضر می‌‌توان به اجرای پژوهش در نمونه‌ای متشکل از دانشجویان دانشگاه قم اشاره کرد؛ این مسئله می‌‌تواند کاهش حوزۀ تعمیم‌دهی نتایج را به دنبال داشته باشد و همچنین این پژوهش صرفاً بر نمونه‌های دختران اجرا شده است و شاید نتایج این پژوهش بر پسران متفاوت باشد و محدودیت دیگر اینکه روش این پژوهش، روش همبستگی است؛ بنابراین نمی‌توان روابط علّی و معلولی بین متغیرها را بررسی کرد؛ بنابراین پیشنهاد می‌‌شود در پژوهش‌های بعدی جامعه‌ای متشکل از هر دو جنس دختر و پسر بررسی شود و همچنین این تحقیق در شهرها و دانشگاه‌های دیگر اجرا شود و حتی در اقشار دیگر جامعه به غیر از دانشجویان نیز اجرا شود تا قابلیت تعمیم‌پذیری بیشتری پیدا کند.