تحلیل و ارزیابی توان ژئوتوریستی دریاچه زریوار

مقدمه

گردشگری دارای اشکال و انواع گوناگونی است که با‌توجه‌به شرایط محیطی متفاوت هستند. بخش ژئوتوریسم یکی از زیرشاخه‌های گردشگری است و برخی پژوهشگران معتقدند ژئوتوریسم با گردشگری جغرافیایی (شکلی از گردشگری با هدف اکتشاف ناحیه‌ای با همۀ اجزای انسانی و طبیعی آن) مترادف است. همچنین، ژئوتوریسم شامل میراث فرهنگی و زیباشناسی مکان جغرافیایی است (رنجبر، 1388: 83). دریاچۀ زریوار یکی از مکان‌های فرهنگی و طبیعی دارای قابلیت گردشگری است که ازنظر طبیعی و ویژگی‌های فرهنگی اهمیت بسیاری برای توسعۀ گردشگری دارد.

دریاچۀ زریوار با ارتفاع 1285 متر از سطح دریا، طول 6 هزار کیلومتر، عرض متوسط 3 کیلومتر و مساحتی برابر 3292 هکتار در سال 86 به‌عنوان بیست‌وسومین تالاب عضو کنوانسیون رامسر ثبت شد و تنوع زیست‌محیطی بسیار و قابلیت زیادی در توسعۀ ژئوتوریسم دارد. این منطقه با اقلیم نیمه‌مرطوب، میانگین بارندگی سالانه بیش از 900 میلی‌متر و میانگین دمای سردترین ماه (بهمن) و گرم‌ترین ماه (مرداد) سال به ترتیب 5/0 و 1/25 درجۀ سانتی‌گراد مشخص و متوسط درجه حرارت سالانه 8/12 درجۀ سانتی‌گراد است^[1] (بالیده، 1385: 23). پوشش غالب اراضی این منطقه را جنگل و بیشه‌زارهای نیمه‌انبوه مانند بلوط، گلابی وحشی، زالزالک و بادام و گیاهان شناوری مانند سراتوفیلیوم، سریوفیلیوم و گیاهان خاردار و حاشیه‌ای مانند گونه‌های نی، نیلوفر آبی، نعنا، پیچک‌ها و... تشکیل داده‌اند. ماهی آمور سفید، کپور آینه‌‌ای، کپور معمولی، کپور سرگنده (بیگ هد) و فیتوفاک ازجمله گونه‌های جانوری آبزی هستند و یک گونه مارماهی، پنج گونه فیتوپلانکتون و هفده گونه زئوپلانکتون نیز شناسایی شده‌اند. چهارده گونه پرندۀ بومی و انواع پرندگان مهاجر، اردک سرحنایی و سرسبز، اگرتها، بوتیمار بزرگ و کوچک، انواع چنگر، پرستوهای دریایی، کشیم بزرگ (Podiceps cristafus) و کشیم کوچک (Tachybaptus ruficolis)، کاکائی‌ها، حواصیل خاکستری، خوتکا، گیلار و پرندگان شکاری مانند سنقر تالابی و دلیچه ازجمله گونه‌های مهم و ارزشمند این تالاب هستند و حیوانات دیگری مانند سگ آبی، روباه، خوک وحشی، خرگوش، گراز و نوعی گربه وحشی (Filis catus) نیز وجود دارند.

فضاهای تفریحی، ورزشی، اقامتی و پذیرایی در بخش شمالی جادۀ منتهی به دریاچه، مناظر زیبایی در مسیر دریاچه ایجاد کرده‌اند؛ ازجمله ویژگی‌‌های فرهنگی و خدماتی عبارتند از: وجود روستاهای قدیمی با ساکنان بومی و ویژگی‌های اجتماعی، فرهنگی، زبانی و آیینی آن‌ها، سد خاکی موجود در جنوب دریاچه، محورهای گردشگری عمومی برای استفادۀ جوانان و ورزشکاران و بهره‌گیری آنان از طبیعت زیبای کوهستان زریوار، مجموعه مسیرهای پیاده‌روی و کوهپیمایی، سوارکاری، دوچرخه‌سواری کوهستانی در ارتفاعات شرقی و غربی دریاچه، پارک شهری و مراکز فرهنگی و خدماتی، پارک ساحلی (بلوار ساحلی) و مجموعۀ خدماتی پذیرایی و اقامتی روی تپه. متأسفانه مشکلات زیست‌محیطی اعم از ورود فاضلاب روستاها و محله‌های اطراف به دریاچه، ایجاد چاه‌های غیرمجاز در مجاورت دریاچه و تغییرات اقلیمی و آب‌و‌هوایی و ... معضل و مانعی جدی برای ترقی این مکان هستند. هدف پژوهش حاضر، بررسی ظرفیت گردشگری منطقه و شناخت ویژگی‌های ژئوتوریستی بر اساس شاخص‌ها و شاخص‌های الگوهای ژئوتوریسم پریرا و رینارد است.

ادبیات موضوع

اگرچه ژئوتوریسم ازجمله اشکال جدید توریسم است که بر اساس برخی اظهارنظرها، هم‌زمان با ارایۀ مفهوم توریسم پایدار (1987) به وجود آمده است، تا سال 1997 که جاناتان تورتلات آن را تعریف کرد، تعریف مشخصی از آن نشده بود (Boley, 2009: 214). بر اساس نظر تورتلات، ژئوتوریسم شامل تمام جنبه‌های سفر و نه ‌تنها محیط است؛ توریسمی که کاراکترهای جغرافیایی محیطی (محیط، تاریخ، زیبایی‌شناختی، فرهنگ و تمدن) مکان را افزایش می‌دهد و یا پایدار می‌کند و باعث توسعه و رشد وضع زندگی مردم محلی می‌شود (قنبری و همکاران، 1392: 10). نشنال جئوگرافی (2012)، ژئوتوریسم را شکلی از گردشگری طبیعت‌گردی می‌داند(Dowling and (Newsom, 2010: 3 که به معرفی ویژگی‌های جغرافیایی، ژئومورفولوژیکی و زیبایی‌شناسی، حفاظت و پایداری یک مکان و به‌ویژه پدیده‌های زمین‌شناسی آن به گردشگران به‌منظور ارتقا و حفظ هویت مکانی آن‌ها می‌پردازد و ترکیبی از کالای گردشگری و خدمات زیرساخت‌ها با هدف کشف و حفظ میراث‌های زمینی، ژئومورفولوژی و فرهنگی تعریف می‌شود (Reynard, 2008: 225). عناصر وابسته به زمین‌شناسی بر چشم‌اندازها تأکید می‌کنند و شامل اشکالی نظیر لندفرم‌ها، برون‌زدگی‌ها، انواع صخره‌ها و سنگ‌ها، نهشته‌ها، خاک‌ها، بلورها و نیز فرایندهایی مانند آتشفشان، انواع فرسایش و... هستند. به این ترتیب، محلی در ژئوتوریسم می‌گنجد که به علت شرایط ویژۀ خود مانند پدیده‌های زمین‌شناسی، زیست‌محیطی، پوشش گیاهی و دیگر زیبایی‌های طبیعی بازدید شود. فلچر، مجموعه شاخص‌هایی مانند مساحت، دسترسی، شکل زمین، ویژگی‌های فیزیکی، کاربری زمین‌های مجاور، هم‌جواری با مناطق طبیعی، کیفیت دید، جانوران، پوشش گیاهی و آب را برای توسعۀ طبیعت‌گردی ضروری دانسته است (حدادی‌نیا و دانه‌کار، 1391: 19).

در حالت کلی، ژئوتوریسم شکل جامعی از گردشگری پایدار است که شامل موضوعاتی در زمینه‌های متنوع گردشگری پایدار مانند گردشگری روستایی (Ilbery et al., 2007; Oliver and Jenkins, (2003: 301، گردشگری میراث فرهنگی (Ilbery et al, 2007: 451)، مبتنی بر جامعۀ جهان‌گردی، گردشگری حامی فقرا و طبیعت‌گردی(Ceballos, (1996: 23; Scheyvens, 1999: 247 است. در واقع، ژئوتوریسم رهیافت جدیدی در ابقای میراث‌های زمین‌شناسی، طبیعی و اکولوژیک است که با افزایش علاقۀ عمومی به حفاظت از پدیده‌های محیطی، زمینۀ پیشرفت توسعه این مناطق را فراهم و خود را با دیگر بخش‌های توریسم پایدار ادغام می‌کند. در این راستا، اگر تعریف تورتلات از ژئوتوریست را بپذیریم، ژئوتوریست‌ها اکوتوریست هستند، زیرا به استفادۀ مجاز از طبیعت اهمیت می‌دهند، اما نمی‌توان اکوتوریست‌ها را ژئوتوریست دانست مگر آنکه نیازهای مطرح‌شده در تعریف یادشده را برآورده کنند.

پیشینۀ پژوهش

ژئوتوریسم در اواخر دهۀ 1990 در بریتانیای کبیر و نخستین کنفرانس ملی تخصصی در شهر بلفاست به رسمیت شناخته شد؛ این در حالی بود که در اواخر دهۀ 1980، این کشور شاهد بازگشایی مراکز گردشگری بر پایۀ زمین‌شناسی همچون مرکز ملی سنگ در ویرکس‌وورث^[2] بود(Dowling and (Newsome, 2010: 12. علم ژئوتوریسم به‌سرعت در سراسر جهان توسعه یافت و مقاله‌ها (Pralong, 2005: 194; Coratza et al., 2008: 109; Camelia and Jonsan, 2009: 84; Rybar, 2010: 18) و رساله‌های متعددی (Miyaki, 2008: 54; Boley, 2009: 134; Boyle, 2010: 73) در نشریه‌ها و دانشگاه‌های معتبر چاپ شدند. رینارد و همکاران (2007)، در ارزیابی ژئومورفوسایت‌ها در درۀ بلنیو و ناحیۀ لوکومگنو در کشور سوییس، ارزش علمی و ارزش افزودۀ ژئومورفوسایت‌ها را تعیین کردند و بر اساس آن، ژئومورفوسایت‌های بالقوۀ توسعۀ گردشگری انتخاب و معرفی شدند. Anna و Jary (2009)، ژئوتوریسم را از چهار دیدگاه علمی، آموزش و تعلیم، دسترسی ژئوتوریسم و حفاظت مطالعه کردند. ژئوتوریسم در علوم مختلف ژئوشیمی، ژئومورفولوژی، خاک‌شناسی، تاریخ، هیدروژئولوژی، کاسموژئولوژی، کانی‌شناسی، پالاژئولوژی، فسیل‌شناسی، پتروگرافی، رسوب، چینه‌شناسی، زمین‌ساختی ساختاری، علم ذخایر معدنی درخور بررسی است (Anna and Jary, 2010: 119). علاقمندان به این موضوع در ایران نیز پژوهش‌های متعددی انجام داده‌اند که چند نمونه از آن در زیر شرح داده می‌شود:

مقصودی و همکاران (1390) مناطق بهینۀ توسعۀ ژئومورفوتوریسم منطقۀ مرنجاب در جنوب دریاچۀ نمک را پتانسیل‌سنجی و کاربری زمین، ژئومورفولوژی، فرسایش، زیرساخت، فاصله و زمین‌شناسی را با ‌عنوان جاذبه‌های ژئوتوریستی منطقه مطالعه کردند. مختاری و همکاران (1390) در مطالعۀ اشکال مورفوژنتیک فعال در گردنۀ پیام با هدف برنامه‌ریزی ژئوتوریسم، سیستم‌های رودخانه‌ای، پریگلاسیری، تراورتن‌زایی و انسان را مهم‌ترین فرایندهای مورفوژنتیکی فعال در منطقه به‌عنوان اشکال دارای قابلیت توسعۀ توریسم معرفی کردند. بدری و همکارن (1390) در بررسی راهبردهای توسعۀ اکوتوریسم شهرستان مریوان با استفاده از الگوی SOWT نتیجه گرفتند شهرستان مریوان دارای چشم‌اندازهای طبیعی زیبایی است و از نظر اقلیمی، توپوگرافی هیدرولوژیکی دارای جاذبه‌های ویژه‌ای است.

یمانی و همکاران (1391) نتیجه گرفتند لندفرم‌های ژئومورفولوژیکی و آثار باستانی و تاریخی منطقۀ سیمره به علت توانایی زیاد در زمینۀ آموزش علوم زمین، ویژگی‌های زیبایی‌شناختی و وجود جاذبه‌های تاریخی، باستانی، فرهنگی و ورزشی باعث افزایش توانمندی این منطقه از دیدگاه ژئوتوریستی می‌شوند. صفاری و همکاران (1391) با مطالعۀ پهنه‌های مستعد توسعۀ اکوتوریسم و ژئوتوریسم در شهرستان کازرون، دشت شاپور، تالاب پریشان، دشت میان‌کوهی کازرون، دشت برم و دشت کمارج را به علت داشتن اشکال ژئومورفولوژیکی، مهم‌ترین ژئومورفوسایت‌های منطقه معرفی کردند. قنبری و همکاران (1392) روستای کندوان را از جنبه‌های ارزش علمی، اکولوژیکی، زیبایی‌شناختی، اقتصادی و فرهنگی مطالعه کردند؛ نتایج آن‌ها نشان دادند ارزش علمی سایت دارای اهمیت زیادی ازنظر ژئوتوریستی نسبت به جنبه‌های دیگر است. مقیمی و همکاران (1391)، پتانسیل‌های ژئومورفوسایت‌های جاده‌ای بخش‌هایی از آزادراه قم - کاشان را با بهره‌گیری از روش پریرا و بررسی‌های میدانی ارزیابی و ارزش ژئومورفولوژیک سایت‌ها را با امتیازدهی به هر کدام از آن‌ها تعیین کردند. نتایج پژوهش یادشده نشان دادند از میان سایت‌های بررسی‌شده، بیشترین امتیاز در بخش ژئومورفولوژی (82/7) به اشکال چین‌خوردۀ ترشیاری و در بخش مدیریتی به سایت تیغه‌ها و شیب‌های واریزه‌ای متوالی تعلق دارد.

پژوهش حاضر باوجود اشتراک‌های بسیار با برخی پژوهش‌های انجام‌شده در مناطق مختلف، دارای نوآوری‌های علمی و روش‌شناسی برای منطقۀ مطالعه‌شده است. مطالعه‌های بسیاری در زمینۀ توسعۀ گردشگری منطقه انجام شده‌اند و بیشتر آن‌ها به تحلیل ضعف‌ها و قوت‌های منطقه پرداخته‌اند. پژوهش حاضر، شاخص‌هایی را به کار برده است که پیش از این، برای بررسی منطقۀ مطالعه‌شده استفاده نشده‌اند و ازاین‌رو، دارای نوآوری علمی برای توسعۀ گردشگری منطقه است. در جنبۀ روش‌شناسی نیز از دو الگو استفاده شده است که یکی از آن‌ها (الگوی رینارد) جنبۀ کیفی دارد و دیگری (الگوی پریرا) از جنبه کمی پتانسیل توریستی منطقه را ارزیابی می‌کند.

معرفی منطقه

دریاچۀ تالابی زریوار در 3 کیلومتری شهرستان مریوان، استان کردستان و در رشته‌کوه‌های زاگرس شمال‌غرب کشور ایران و در ارتفاع 1284 متری از سطح دریا و میان کوه‌های پوشیده از جنگل بلوط قرار دارد. این دریاچه در 35 درجه و 32 دقیقۀ عرض شمالی و 46 درجه و 7 دقیقۀ طول شرقی واقع شده و طول دریاچه 5 کیلومتر، عرض آن 1700 متر و مساحت آن 720 هکتار است. حداکثر عمق دریاچه
7 متر و میانگین عمق آن 3 متر است و حجم آب آن 30 میلیون مترمکعب برآورد شده است. مساحت آب دریاچه 9/87 کیلومترمربع است که با تغییرات مقدار بارش سالانه کم‌و‌زیاد می‌شود. متوسط آب‌دهی دریاچه در سال، 7/42 میلیون مترمکعب (36/1 مترمکعب در ثانیه)، متوسط رطوبت نسبی آن برابر 6/58 درصد و متوسط تبخیر سالانه برابر 1900 میلی‌متر برآورد شده است^[3]. این دریاچه در درۀ طولی به‌نسبت وسیعی قرار دارد که دو سمت غربی و شرقی آن با کوه‌های پوشیده از جنگل احاطه شده است. پوشش غالب اراضی این منطقه را جنگل و بیشه‌زارهای نیمه‌انبوه تشکیل می‌دهند و گونۀ غالب جنگلی آن بلوط است و گلابی وحشی، زالزالک و بادام نیز وجود دارند. شکل 1، موقعیت جغرافیایی دریاچۀ زریوار در ایران و شهرستان مریوان را نشان می‌دهد.

شکل 1. نقشه موقعیت جغرافیایی دریاچه زریوار

روش پژوهش

نوع پژوهش بر اساس دیدگاه‌ها و مطالب یاد‌شده، کاربردی و رویکرد حاکم بر فضای پژوهش، توصیفی - تحلیلی است. روش گردآوری داده‌ها برای پاسخگویی علمی به پرسش‌های پژوهش در محدودۀ مطالعه، به دو شکل اسنادی (داده‌های ثانویه) و پیمایشی (داده‌های اولیه) و ابزار استفاده‌شده در روش پیمایشی، پرسش‌نامه و مصاحبه با 35 نفر کارشناسان دارای تحصیلات لیسانس و بیشتر بود. پاسخگویی به پرسش‌ها به شکل مراجعۀ مستقیم به شیوۀ رودررو انجام شد. در نهایت، از الگوهای پریرا و رینارد برای تجزیه‌و‌تحلیل اطلاعات استفاده شد.

الگوی پریرا: یکی از روش‌های نوین ارزیابی و ارزش‌گذاری ژئومورفوسایت‌ها از ابعاد مختلف، روش پریرا است. شاخص‌های تأکیدشده در این الگو عبارتند از: ارزش علمی شامل نایاب‌بودن نسبت به منطقه، دست‌نخوردگی و سالم‌بودن پدیده، قابلیت آموزشی فرایندهای ژئومورفولوژیک، کمیاب‌بودن چشم‌اندازها در سطح ملی، تعداد اشکال ژئومورفولوژیک جذاب، دیگر اشکال زمین‌شناسی با ارزش میراثی، مطالعه‌های علمی در نشریۀ ژئومورفولوژی؛ ارزش مکمل شامل عیار فرهنگی، ارزش اکولوژیکی، ارزش‌های زیبایی؛ ارزش محافظت شامل دست‌نخوردگی، آسیب‌پذیری در صورت استفاده از سایت؛ ارزش کاربردی شامل میزان دسترسی، قابلیت رؤیت، تجهیزات و سرویس پشتیبانی، قوانین محافظت و محدودیت‌های استفاده، استفادۀ کنونی از جذابیت‌های ژئومورفولوژیکی، استفادۀ کنونی از دیگر جذابیت‌های طبیعی و فرهنگی که در سه شاخص‌ عیار ژئومورفولوژیکی، عیار دید و عیار مدیریتی سازماندهی شده‌اند (جدول 1).

جدول 1. جدول ارزش‌های چهارگانۀ ارزیابی ژئومورفوتوریستی طبق روش پریرا

الگوی رینارد: در روش رینارد، ژئومورفوسایت بر اساس سه ارزش علمی، افزوده و ترکیبی تفسیر می‌شود. در ارزش علمی، شاخص‌های درهم‌تنیدگی، قابلیت مشاهدۀ مجدد، کمیابی، تمامیت و ارزش جغرافیای دیرینه مدنظر هستند. در ارزش افزوده، شاخص‌های اکولوژیک، زیبایی، ارزش اقتصادی، فرهنگی و تاریخی در نظر گرفته می‌شوند. محاسبۀ ارزش افزوده با برجسته‌کردن شاخص‌های مدنظر، امکان اتصال بین ژئومورفولوژی و گردشگری را به وجود می‌آورد؛ در این ارزش، زیرشاخص‌ اکولوژیکی به علت توسعۀ اکوسیستم ویژه یا حضور گونه‌های ویژۀ گیاهی دارای اهمیت خاصی است. در زیرشاخص‌ زیبایی، تعداد مناظر و چشم‌اندازها و در زیرشاخص‌ فرهنگی، جنبۀ مذهبی و عرفانی‌بودن دارای اهمیت هستند. از طرفی در این زیرشاخص‌، مواریت تاریخی و باستان‌شناسی پیش و پس از تاریخ نیز مهم است. در زیرشاخص‌ اقتصادی، میزان درآمد و سود حاصل از تعداد گردشگران مدنظر است. در ارزش ترکیبی، شاخص‌های جهانی، آموزشی، تهدیدها و نحوۀ مدیریت مدنظر قرار می‌گیرند. در زیرشاخص‌های ارزش ترکیبی بیشتر بر اقدام‌های مدیریتی مسئولان و برنامه‌ریزی برای توسعۀ گردشگری، ایجاد زیرساخت‌های گردشگری و اقدام‌های تبلیغاتی تأکید می‌شود (جدول 2).

جدول 2. ارزش‌ها، زیرشاخص‌ها و نحوۀ امتیازدهی به آن‌ها در الگوی رینارد

یافته‌‌های پژوهش

یافته‌های پژوهش بر اساس الگوی پریرا

1) عیار ژئومورفولوژیکی: زمانی مورفولوژی منطقه، قابلیتی برای گردشگری مطرح می‌شود که از آثار مخرب انسانی دور و دارای قابلیت مطالعۀ علمی باشد، بتوان از آن به‌عنوان کلاسی علمی برای توسعۀ مرزهای علوم طبیعی و جغرافیایی استفاده کرد و مزیتی متفاوت و تنوع لازم را نسبت به اشکال مورفولوژیکی نواحی هم‌جوار داشته باشد. نتایج مطالعه بر اساس شاخص ارزش علمی نشان می‌دهند منطقۀ زریوار دارای قابلیت زیادی در برخی موارد علمی است. نظر کارشناسان دربارۀ مزیت این منطقه نسبت به هم‌نوع آن در مناطق مجاور، برتری این منطقه را نشان می‌دهد. امتیاز نایاب‌بودن دریاچه برابر 966/0 و نشان‌دهندۀ مزیت بسیار زیاد این دریاچه در استان کردستان برای توسعۀ ژئوتوریسم است؛ ازاین‌رو، این دریاچه از مکان‌های دیدنی گردشگری به شمار می‌رود. وجود فرایندهای ژئومورفولوژیک برای آموزش دانشجویان و پژوهشگران از دیگر گزینه‌هایی است که منطقه‌ای را دارای قابلیت جذب توریست معرفی می‌کند. نتایج پژوهش نشان می‌دهند منطقۀ یادشده وضعیت مناسبی ازنظر این قابلیت دارد؛ امتیاز فرایندهای ژئومورفولوژیک برابر 68/0 و به سطح استاندارد الگو نزدیک است و سطح متوسط به بالای فرایندهای ژئومورفولوژیک منطقۀ مطالعه‌شده را نشان می‌دهد. مهم‌ترین مسئلۀ ژئومورفولوژیکی منطقه، فعالیت‌های انسانی در تغییر چشم‌انداز طبیعی است. نتایج پژوهش نشان می‌دهند فعالیت‌های انسانی و ساخت‌و‌ساز آن‌ها به کاسته‌شدن بعد دیدنی‌های طبیعی منطقه و تغییر چشم‌انداز طبیعی دریاچه منجر شده‌‌اند. بر اساس نظر کارشناسان، عیار دست‌نخوردگی و سالم‌بودن برابر 43/0 است که با‌توجه‌به سطح استاندارد چشم‌انداز طبیعی، کمتر از متوسط ارزیابی شده است. به‌طور‌کلی قابلیت‌های ژئوموفولوژیکی دریاچۀ زریوار با‌توجه‌به سطح استاندارد الگوی پریرا، بالاتر از سطح متوسط هستند. امتیاز کلی این قابلیت برابر 716/3 و بیش از 67 درصد مقدار استاندارد الگو (5/5) است که ظرفیت بالای اشکال زمین‌ساختی منطقه برای جذب گردشگر و توسعۀ ژئوتوریسم را نشان می‌دهد (جدول 3).

جدول 3. ظرفیت ژئوتوریسم منطقه با‌توجه‌به شاخص قابلیت ژئومورفولوژیکی

منبع: یافته‌های پژوهش

2) عیار قابلیت دید: عیار دیگر مدنظر الگوی پریرا، قابلیت دید ژئومورفوسایت است و با سه زیرشاخص درخور ارزش‌‌گذاری فرهنگی، اکولوژیکی و زیبایی تعریف می‌شود.

عیار فرهنگی منطقه بر اساس اماکن تاریخی، مذهبی و اماکن انسان‌ساز و به‌طور کلی چشم‌انداز فرهنگی منطقه مطالعه شده است. سطح کیفیت فرهنگی منطقه بر اساس نظر کارشناسان برابر 75/0 و امتیاز استاندارد‌شدۀ الگو برای این عیار برابر 5/1 است؛ در نتیجه، ظرفیت و پتانسیل فرهنگی منطقه برای توسعۀ ژئوتوریسم در سطح متوسط قرار دارد و این توانمندی، 50 درصد امتیاز استاندارد الگو را کسب کرده است.

عیار زیبایی بیان‌کنندۀ فراوانی مکان‌های دیدنی، هارمونی عناصر سازندۀ چشم‌انداز و ساختار فضایی و سطح تباین در نظام محیطی منطقه است. طبق نظر کارشناسان، ارزش زیبایی بیشترین نمره را در بین سایر زیرشاخص‌ها کسب کرده و امتیاز این زیرشاخص برابر 3/1 است که سطح بالاتر از متوسط این زیرشاخص را از سطح استاندارد (5/1) نشان می‌دهد؛ این توانمندی 6/86 درصد امتیاز استاندارد را کسب کرده است.

ارزش اکولوژیکی از دیگر زیرشاخص‌هایی است که ظرفیت و توان ژئوتوریسم را نشان می‌دهد. ارزش اکولوژیکی منطقۀ مطالعه‌شده بیان‌کنندۀ آثار اکولوژیک و مکان‌های حفاظت‌شده است. نتایج پژوهش نشان می‌دهند زیر‌شاخص‌ یادشده وضعیت مناسبی در منطقۀ مطالعه‌شده دارد و حدود 80 درصد امتیاز استاندارد الگو را کسب کرده است؛ امتیاز این زیرشاخص‌ در منطقه برابر 2/1 و امتیاز استاندارد الگو برابر 5/1 است.

به‌طورکلی ظرفیت عیار دید ژئوتوریسم دریاچۀ زریوار وضعیت مناسبی دارد و نتایج پژوهش نشان می‌دهند منطقه از این دیدگاه، امتیاز زیادی ازنظر کارشناسان کسب کرده است. امتیاز نظر کارشناسی برای این شاخص‌ برابر 25/3 از امتیاز استاندارد الگو (5/4) و حدود 2/72 درصد امتیاز الگوست و این شاخص‌ در منطقه بالاتر از متوسط ارزیابی شده است (جدول 4).

جدول 4. ظرفیت ژئوتوریسم منطقه با‌توجه‌ شاخص قابلیت دید

منبع: یافته‌های پژوهش

3) عیار مدیریتی: عیار مدیریتی، مدیریت علم و هنر بکارگیری منابع انسانی و طبیعی برای رسیدن به هدفی خاص است و در الگوی پریرا با دو زیرشاخص محافظت از ژئوسایت و ارزش‌های کاربردی پدیده بررسی می‌شود. شاخص ارزش محافظت و قابلیت منطقه با دست‌نخوردگی و میزان آسیب‌پذیری از فعالیت‌های انسانی تعریف می‌شود. نتایج نشان می‌دهند دریاچه ظرفیت آسیب‌پذیری زیادی ازنظر اکولوژیکی دارد. امتیاز کسب‌شده از شاخص ارزش محافظت 85/1 و حدود 62 درصد امتیاز استاندارد الگو(3) است. بر اساس نتایج، دریاچه ویژگی طبیعی خود را حفظ کرده (8/58 درصد) و میزان آسیب‌پذیری زیادی در برابر فعالیت‌های انسانی دارد. امتیاز زیرشاخص آسیب‌پذیری در حالت استفاده از سایت برابر 26/1 و حدود 3/63 درصد امتیاز استاندارد الگوست.

از دیگر شاخص‌های سنجش عیار مدیریت ژئوسایت، شاخص ارزش کاربردی قابلیت ژئومورفوسایت است که با میزان دسترسی، قابلیت رؤیت، تجهیزات و سرویس پشتیبانی، قوانین محافظت و محدودیت‌های استفاده، استفادۀ کنونی از جذابیت‌های ژئومورفولوژیکی و استفادۀ کنونی از دیگر جذابیت‌های طبیعی و فرهنگی تعریف می‌شود. نتایج پژوهش نشان می‌دهند دریاچۀ زریوار ازنظر شاخص ارزش کاربردی وضعیت به‌نسبت مطلوبی دارد و امتیاز کل این شاخص 9/4 از امتیاز استاندارد 7 و حدود 70 درصد امتیاز استاندارد است. مطلوب‌ترین وضعیت ازنظر این شاخص، قابلیت رؤیت منطقه است که 88 درصد امتیاز الگو را کسب کرده است؛ ارزش این زیرشاخص برابر 32/1 از ارزش استاندارد الگو (5/1) است. زیرشاخص دسترسی برای استفاده از پتانسیل گردشگری پس از زیرشاخص یادشده دارای ارزش زیادی است؛ امتیاز این زیرشاخص برابر 18/1 از 5/1 و حدود 6/78 درصد ارزش الگوست. نامطلوب‌ترین زیرشاخص ارزش کاربردی منطقه، قوانین محافظت و محدودیت‌های استفاده است که ازنظر کارشناسان در سطح متوسط ارزیابی شده است. امتیاز این زیر شاخص برابر 51/0 ارزش استاندارد 1 و 51 درصد ارزش الگوست (جدول 5).

جدول 5. ظرفیت ژئوتوریسم منطقه با‌توجه‌به شاخص مدیریتی

منبع: یافته‌های پژوهش

یافته‌های پژوهش بر اساس الگوی رینارد

1) عیار ارزش علمی

در روش رینارد، ژئومورفوسایت بر اساس سه شاخص  ارزش علمی، افزوده و ترکیبی بررسی می‌شود. در ارزش علمی زیرشاخص‌های پایداری، قابلیت مشاهدۀ مجدد، کمیابی و منحصربه‌فرد بودن و ارزش علمی از دیدگاه جغرافیای دیرینه مدنظر است. عیار ارزش افزوده نیز با زیرشاخص‌های اکولوژیک، زیبایی، ارزش اقتصادی، فرهنگی و تاریخی تعریف می‌شود و در ارزش ترکیبی، شاخص‌های جهانی، آموزشی، تهدیدها و نحوۀ مدیریت مدنظر قرار می‌گیرند.

در زیرشاخص ارزش پایداری، وضعیت محافظت از دریاچه به شکلی ارزیابی شده است که عملکرد مدیریت گردشگری منطقه را در سطح متوسط نشان می‌دهد. ازنظر کارشناسان، ارزش کمی حفاظت پتانسیل‌های ژئوتوریستی منطقه 404/0 و بر اساس شاخص استاندارد کیفی الگو در سطح متوسط است. بنابراین با مقایسۀ این زیرشاخص با زیرشاخص ارزش محافظت و آسیب‌پذیری الگوی پریرا نتیجه گرفته می‌شود توان گردشگری دریاچه در صورت مدیریت غیراکولوژیک و رعایت‌نشدن اصول مدیریتی پایدار به مخاطره خواهد افتاد.

زیرشاخص قابلیت بررسی مجدد نشان می‌دهد فرایندهای انسانی و طبیعی در شکل‌دادن چشم‌انداز ژئوتوریستی مؤثر هستند و منطقه را در گذر زمان ازنظر این قابلیت تغییر خواهند داد. نظر کارشناسان اینست که دریاچه از دیدگاه توان‌سنجی توسعۀ گردشگری برای برنامه‌ریزی پویا و کارآمد، قابلیت بررسی مجدد را دارد؛ ارزش این زیرشاخص از دیدگاه کارشناسان برابر 45/0 و بر اساس طیف کیفی الگو در سطح متوسط است.

ویژگی منحصربه‌فرد‌بودن دریاچه در سطح منطقه و کشور امتیاز زیادی ازنظر کارشناسان کسب کرده و ازنظر کیفی در سطح بالاتر از متوسط و خوب ارزیابی شده است؛ امتیاز این زیرشاخص برابر 61/0 و در طیف کیفی خوب است و چنانچه وضعیت حفاظتی و برنامه‌ریزی مبتنی بر روابط متعادل گردشگر و بومیان منطقه با قابلیت‌های دریاچه تقویت شود، این منطقه به سایت گردشگری فعال و توانمندی تبدیل خواهد شد.

جغرافیای دیرینه از دیگر شاخص‌های توان ژئوتوریستی منطقه است که به اهمیت منطقه برای بررسی‌های تاریخی زمین و اقلیم اشاره دارد. از این دیدگاه، دریاچۀ زریوار وضعیت مناسبی دارد و با مطالعه آن، ویژگی‌های زمین‌شناخی و اقلیمی سال‌های گذشته مطالعه می‌شوند. ارزش این شاخص ازنظر کارشناسان برابر 62/0 و در طیف کیفی خوب ارزیابی شده است (جدول 6).

جدول 6. نتایج ارزیابی ارزش علمی

منبع: یافته‌های پژوهش

2) عیار ارزش افزوده:

ارزش افزوده با شاخص‌های اکولوژیکی، زیبایی، فرهنگی و اقتصادی سنجیده می‌شود. زیرشاخص‌ اکولوژیکی با آثار اکولوژیکی و مکان‌های حفاظت‌شده در سطح متوسط ارزیابی شده و امتیاز این زیرشاخص‌ها بر اساس نظر کارشناسان به‌ترتیب برابر 417/0 و 397/0 و از نظر کیفی در سطح متوسط است. زیرشاخص زیبایی با فراوانی مکان‌های دیدنی و هارمونی ساختار ژئوتوریستی (تباین، مشابهت و سازگاری) در سطح کیفی خوب ارزیابی شده است. بر اساس نظر کارشناسان، ارزش وجود تعدد مکان‌های دیدنی برابر 67/0 و با طیف کیفی استاندارد خوب و ارزش تباین و سازگاری ساختار عناصر فضایی ژئوتوریستی منطقه برابر 68/0 و با طیف کیفی خوب است. ارزش افزودۀ فرهنگی دریاچه از دیدگاه اهمیت مذهبی (نقاط مذهبی، رعایت آداب مذهبی از سوی مردم و گردشگران) برابر 32/0 با سطح کیفیت متوسط، از دیدگاه تاریخی برابر 7/0 با کیفیت عالی، از دیدگاه هنری و قابلیت تصویرسازی، نقاشی، موسیقی و توصیف و بیان با زبان شعر و غیره با ارزش کمی 66/0 و ارزش کیفی خوب و اهمیت تاریخی زمین‌ساختی با امتیاز 65/0 و سطح کیفی خوب ارزیابی شده است. بنابراین منطقه دارای امتیاز زیادی ازنظر قابلیت فرهنگی برای توسعۀ گردشگری است. این منطقه از دیدگاه اقتصادی نیز دارای ارزش افزودۀ زیادی برای ایجاد درآمد، اشتغال و سرمایه‌گذاری است؛ امتیاز اقتصادی منطقه از دید کارشناسان برابر 61/0 و با کیفیت خوب ارزیابی شده است (جدول 7).

جدول 7. نتایج ارزش افزوده شاخص‌های مختلف منطقه

منبع: یافته‌های پژوهش

3) عیار ترکیبی:

عیار ترکیبی ارزیابی توان ژئوتوریستی با زیرشاخص‌های ارزش جهانی، آموزشی، در معرض تهدید قرار گرفتن و شیوۀ مدیریت تعیین می‌شود. بر اساس نتایج، قابلیت منطقه از جنبه‌های مختلف در سطح جهان با امتیاز 55/0 در سطح متوسط ارزیابی شده و ازنظر آموزشی دارای توان زیادی در ابعاد مختلف همانند اطلاعات علمی در زمینه‌های فرهنگی، زمین‌ساختی، جانوری، پوشش گیاهی و غیره است. براساس نتایج ارزیابی، امتیاز دریاچه از این دیدگاه برابر 52/0 و از نظر کیفی در سطح خوب است. بر اساس نتایج ارزیابی، منطقه باوجود داشتن توان بسیار در معرض تهدید جدی انسانی و طبیعی قرار دارد. امتیاز ارزیابی سطح تهدیدپذیری دریاچه برابر 67/0 است و مقایسۀ آن با سطح کیفی الگو، توان آسیب‌پذیری بسیار زیاد را نشان می‌دهد.

از دیگر شاخص‌های سنجش توان ژئوتوریستی، سطح مدیریت منطقه است. نتایج ارزیابی، سطح مدیریت را در سطح متوسط نشان می‌دهند و امتیاز آن بر اساس نظر کارشناسان برابر 5/0 است. از مقایسۀ زیرشاخص‌ها نتیجه می‌شود منطقه توان آسیب‌پذیری زیادی دارد و مدیریت منطقه در سطح مناسبی قرار ندارد؛ این امر خطرپذیری توان ژئوتوریستی منطقه را تشدید می‌کند.

جدول 8. نتایج ارزیابی ارزش ترکیبی دریاچه

منبع: یافته‌های پژوهش