تأثیر اقلام تعهدی اختیاری و وجوه نقد عملیاتی بر بازده سهام در شرکت‌های رشدی پذیرفته‌شده در بورس اوراق بهادار تهران

از مهم‌ترین اقدامات در حوزۀ سرمایه­گذاری، تخصیص بهینۀ منابع و کسب حداکثر بازدهی است؛ بنابراین، هر سرمایه­گذار برای حفظ و افزایش سرمایۀ خود به اطلاعاتی دربارۀ عوامل مؤثر بر بازده سهام نیاز دارد. صورت­های مالی شرکت مهم‌ترین منبع اطلاعاتی سرمایه­گذاران است. در این میان، سود استخراج‌شده از صورت­های مالی، مهم‌ترین نقش را برای ارائۀ اطلاعات مرتبط با عملکرد مالی بر عهده دارد. اصول عمومی پذیرفته‌شدۀ حسابداری، اندازه‌گیری عملکرد را با استفاده از حسابداری تعهدی از طریق تعدیل زمان شناسایی جریان­های نقدی در سودهای مبتنی بر اصل تطابق و اصل شناسایی درآمدها تقویت کرده است. اصول عمومی پذیرفته‌شده حسابداری از طریق حسابداری تعهدی، درجه­ای از انعطاف‌پذیری را فراهم می­آورد که به مدیران اجازۀ استفاده از اختیار خود را در فرایند گزارشگری مالی‌ می­دهد ]17[. استفادۀ مدیران از این آزادی عمل، مدیریت سود نامیده می­شود. مدیریت سود (با هر انگیزه‌ای)،‌ از طریق دستکاری اقلام تعهدی اختیاری به مرحلۀ اجرا در می‌آید. ممکن است افراد استدلال کنند‌ مدیران می­توانند به‌جای استفاده از اقلام تعهدی از روزنامه­های کثیرالانتشار، پیش­بینی­های مدیریتی، فراخوان­ مجمع­ها و سایر شیوه­های ارتباطی مستقیم برای افزایش بازده و جذب سرمایه‌گذار سود جویند. با وجود این، بررسی­های گسترده نشان می‌دهد‌ مدیران با اظهارات خوش‌بینانه، به‌خصوص پیش­بینی­های درازمدت مخالف هستند، چرا‌که در صورت محقق‌نشدن این اظهارات‌ بازخواست‌ خواهند شد [27,12]؛ بنابراین، مدیران استفاده از روش­های غیر‌مستقیم، از‌جمله اقلام تعهدی اختیاری را‌ ترجیح می­دهند.‌ دستکاری اقلام تعهدی، تأثیر مستقیمی بر روی وجه نقد شرکت ندارد،‌ بلکه تنها نتیجۀ فعالیت­های انجام‌شده‌ به‌صورتی نادرست ارائه می‌شوند [13]. مدیریت سود پیامدهای زیادی برای شرکت دارد. یکی از پیامدهای آن، تأثیر بر بازده سهام است [14]. رابطۀ بین اقلام تعهدی اختیاری و بازده سهام از عوامل دیگری نیز تأثیر می‌گیرد که یکی از این عوامل رشد شرکت است.‌ ماتسوموتو [24] اعتقاد دارد هرچه نسبت ارزش بازار به ارزش دفتری (‌ ‌) (معیاری برای رشد شرکت) بزرگ‌تر باشد، انتظارات سرمایه­گذاران نسبت به سودآوری شرکت در آینده نیز بیشتر است و در چنین وضعیتی احتمال مدیریت سود نیز بیشتر می­شود؛ بنابراین،‌ رشد شرکت‌ عاملی برای ایجاد انگیزه در مدیران برای استفاده از اقلام تعهدی اختیاری در دستکاری سود است و این عمل‌ بر بازده سهام شرکت‌ تأثیر می‌گذارد. از سوی دیگر، سرمایه­گذاران و اعتباردهندگان، تأمین‌کنندگان اصلی منابع مالی شرکت، از سود و جریان­های نقدی به‌عنوان معیاری از توانایی واحد تجاری در پرداخت سود سهام و ایفای تعهدات آینده استفاده می­کنند [6]. هرچه سود به وجه نقد عملیاتی نزدیک باشد، کیفیت آن بیشتر است و برای تصمیم­گیری قابل اتکاتر است؛ اما مدیریت سود و استفاده از اقلام تعهدی باعث تفاوت بین سود و وجوه عملیاتی می­شود؛ بنابراین، با توجه به این موارد‌، پژوهش حاضر به بررسی نقش وجوه نقد عملیاتی و اقلام تعهدی اختیاری بر بازده سهام در شرکت­های رشدی می­پردازد.

مبانی نظری و پیشینۀ پژوهش

اقلام تعهدی و بازده سهام در شرکت­های رشدی

 به‌دلیل هزینۀ کمتر و دستکاری ساده‌تر، مدیران اغلب از اقلام تعهدی حسابداری به‌عنوان روشی برای مدیریت سود استفاده می‌کنند [14]. اصولاً اقلام تعهدی تفاوت بین سود حسابداری شرکت و جریان نقدی اصلی آن است. بدین معنی که‌ اقلام تعهدی مثبت بزرگ، نشان­دهندۀ فزونی سود گزارش‌شـده نسبت به جـریان وجوه نقـد تولید‌شدۀ شرکت است. میرزایی و همکاران [22] معتقدند‌ اقلام تعهدی نشانه هایی را به استفاده­کنندگان از صورت­های مالی ارسال می­کنند که در سیستم نقدی نادیده گرفته شده است. این نشانه­ها از یک‌سو تصویر صحیحی از وضعیت کنونی واحد تجاری ارائه می­کنند و از سوی دیگر، به استفاده­کنندگان از گزارش­های مالی این امکان را می‌دهند تا پیش­بینی دقیق‌تری از وضعیت آینده و به‌ویژه جریان­های نقدی آینده داشته باشند. از این­رو، این نشانه­ها محتوای اطلاعاتی­ دارند.

 جونز [20] تفاوت سود و وجه نقد حاصل از عملیات را به­عنوان اقلام تعهدی شناسایی کرد. اقلام تعهدی قابل تفکیک به دو جزء اختیاری و غیر‌اختیاری است. اقلام تعهدی غیراختیاری به‌وسیلۀ مقررات، سازمان­ها و دیگر عوامل خارجی محدود شده و قابل دستکاری ازسوی مدیریت نیستند؛ در حالی که اقلام تعهدی اختیاری، قابل اعمال نظر و دستکاری ازسوی مدیریت هستند [8]. مدیران از اقلام تعهدی اختیاری با توجه به شرایط محیطی مختلف برای اهداف متفاوتی استفاده می­کنند؛ بدین صورت که در برخی دوره­ها با توجه به نیاز، از اقلام تعهدی اختیاری برای افزایش سودهای گزارش‌شده استفاده می­کنند (اقلام تعهدی اختیاری مثبت) و در برخی دیگر از دوره­ها از این اقلام برای کاهش سودهای گزارش‌شده استفاده می­کنند (اقلام تعهدی اختیاری منفی) [21]. از سوی دیگر روبین و گوینگ [26] معتقدند سهام شرکت­هایی که از رشد مداوم سود در ظرف چند سال متوالی برخوردار بوده­اند، به مبلغی بیش از سهام شرکت­های مشابه ارزش­گذاری می­شود که چنین رشدی نداشته­اند. آنها در ادامه بیان می­کنند زمانی‌که رشد مداوم سود چنین شرکت­هایی متوقف می­شود، ارزش سهام این شرکت­ها سقوط می­کند. این موضوع باعث می­شود برای شرکت­هایی که از رشد مداوم در سود برخوردار هستند، انگیزۀ بیشتری برای مدیریت سود وجود داشته باشد و اقلام تعهدی اختیاری بیشتر‌ دستکاری شوند. همچنین، شرکت­های با رشد بالا (شرکت­هایی که نرخ بالایی از درآمد و سود‌ دارند و از فرصت­های سرمایه‌گذاری غنی برخوردارند)، ویژگی­هایی دارند که انگیزۀ مدیران را به استفاده از اقلام تعهدی اختیاری، به‌ویژه اقلام تعهدی اختیاری مثبت (افزایش‌دهندۀ درآمد) در علامت‌دهی عملکرد مطلوب آتی شرکت، افزایش می­دهد؛ از جملۀ این ویژگی­ها مشکلات عدم تقارن اطلاعاتی و هزینه­های نمایندگی در شرکت­های با رشد بالا‌ست. منشأ بخش عمده­ای از عدم تقارن اطلاعاتی، فرصت­های سرمایه­گذاری و رشد شرکت‌ها‌ست؛ بخشی نیز ریشه در روش­های جمع‌آوری و گزارش اطلاعات ازسوی مدیریت دارد. عدم تقارن اطلاعاتی ناشی از فرصت‌های رشد و سرمایه­گذاری به مدیریت امکان بیشتری برای دستکاری صورت­های مالی می­دهد تا به‌وسیلۀ مبادلات خودی و همچنین، افزون بر مزایای جبران خدمات، منابع را به خود منتقل کند. البته چنین تلاش­هایی هزینه­بر هستند؛ زیرا فعالیت­های مدیریت را از بیشینه­سازی ارزش شرکت منحرف می­کند و باعث ایجاد هزینه‌های نمایندگی می­شود [25].‌ دیچو [15] نیز استدلال می­کند، شرکت­هایی که در یک حالت پایدار نیستند (شرکت‌های با رشد بالا مناسب این معیار هستند) و مشکلات زمان‌بندی وجه نقد را دارند، اقلام تعهدی اختیاری نقش برجسته­تری در علامت‌دهی عملکرد شرکت دارند.

مطابق با این نظرات، استدلال می­شود‌ هرچه رشد شرکت و به تبع آن مشکلات عدم تقارن اطلاعاتی و هزینه­های نمایندگی بیشتر باشد، مدیران انگیزۀ بیشتری برای استفاده از اقلام‌ تعهدی اختیاری و به‌ویژه اقلام تعهدی اختیاری مثبت در علامت‌دهی عملکرد شرکت­ها‌ی خود دارند. در واقع، مدیران برای انعکاس تصویر مطلوب از آیندۀ شرکت به سرمایه­گذاران، به‌جای استفاده از سازوکار­های صریحی مانند انتشار در مطبوعات و همایش‌ها و افزایش احتمال روبه­رو‌شدن با دعاوی قضایی یا هزینه­های نمایندگی ترجیح می­دهند که از سازوکارهای نامحسوسی مانند اقلام تعهدی اختیاری استفاده کنند. سرمایه­گذاران عقلایی احتمالاً چنین رفتاری را حدس می­زنند و سهام شرکت را متناسب با آن قیمت­گذاری می­کنند، در نتیجه اقلام تعهدی اختیاری با بازده سهام همبستگی زیادی دارند و در شرکت­های با رشد بالا بیشتر قیمت­گذاری می­شوند؛ ازاین‌رو این اقلام، در شرکت­های با رشد بالا نقش بیشتری دارند [25].

جریان­های نقد عملیاتی و بازده سهام در شرکت‌های رشدی

جریان­های نقدی از منابع مهم و اساسی در هر واحد اقتصادی به‌شمار می­رود و بسیاری از تصمیمات اقتصادی استفاده­کنندگان براساس آن انجام می­شود. سرمایه­گذاران و اعتباردهندگان، تأمین­کنندگان اصلی منابع مالی شرکت، از سود و جریان­های نقدی به‌عنوان معیاری از توانایی واحد تجاری برای پرداخت سود سهام و ایفای تعهدات در آینده استفاده می­کنند. باتوجه به ابهامات فنی حسابداری تعهدی و امکانات اطلاعاتی حسابداری نقدی و اینکه هیأت استانداردهای حسابداری به مفید‌بودن اطلاعات جریان­های نقدی برای تصمیم‌گیرندگان نیز اعتقاد دارد، صورت جریان نقد، اطلاعات مهمی درخصوص مقادیر، دلایل و فواصل زمانی میان سود ودریافت و پرداخت وجه نقد فراهم می‌آورد [6].

چنانچه خالص جریان وجوه نقد فراهم‌شده به‌وسیلۀ فعالیت­های عملیاتی مثبت و با‌اهمیت باشد، به معنی آن است که واحد تجاری قادر به ایجاد وجوه نقد کافی در داخل خود هست تا بدون استقراض، پرداخت‌ هزینه­های ضروری خود را انجام دهد. درمقابل، چنانچه خالص جریان وجه نقد فراهم‌شده به‌وسیلۀ فعالیت­های عملیاتی کم‌اهمیت یا منفی باشد، بیانگر آن است که واحد تجاری قادر به ایجاد وجوه نقد دردرون خود نیست؛ بنابراین، برای انجام پرداخت­های خود ‌باید مبادرت به استقراض یا صدور و فروش سهام کند.

اگر شرکتی‌ مدیریت و سازماندهی مناسب داشته باشد‌ و وظایف و مسئولیت‌های خود را به‌ نحو احسن و با کارآیی و اثربخشی بالا انجام دهد، در این‌صورت ارزش بازار، بزرگ‌تر از ارزش‌های تاریخی هر سهم (ارزش دفتری هر سهم) خواهد بود. در واقع، کاهش نسبت ارزش بازار به ارزش دفتری (‌ ‌)، ‌ زنگ خطری برای سیر نزولی فرصت­های رشد آتی شرکت محسوب می‌شود [1]. کاهش در فرصت­های رشدی شرکت موجب می­شود‌ مدیران به‌منظور استفاده از منافع و مزایا در شرایط جاری، در مقابل انتقال این مزایا به دوره­های بعدی، اولویت قایل شوند؛ زیرا ارزش فعلی مورد انتظار این سودها و منافع انتقالی، بر مبنای سودهای شناسایی‌شدۀ آتی، کاهش می­یابد. کاهش ارزش فعلی منافع و سودهای انتقالی آتی مورد انتظار، موجب تقویت این احتمال می­شود که در دوره­های آتی، شرکت به‌سمت ورشکستگی سوق خواهد یافت و یا اینکه مدیران آن برکنار خواهند شد؛ بنابراین، کاهش در نسبت ارزش بازار به ارزش دفتری (‌ ‌)‌، مدیران را برمی­انگیزاند تا به‌منظور افزایش میزان پاداش خود و سود سهام سهامداران، سود دورۀ جاری را بیشتر از واقع گزارش کنند [9]‌. در شرکت­های رشدی که بازده بالاتری نسبت به بقیۀ شرکت­ها دارند، جریان وجه نقد عملیاتی‌ نیز بیشتر است و هر‌چه سود به جریان وجه نقد عملیاتی نزدیک‌تر باشد، از کیفیت بالاتری برخوردار و قابل اتکاتر است؛ ازاین‌رو، در کنار بازده شرکت توجه به جریان وجه نقد عملیاتی امری مهم درتصمیم­گیری برای سرمایه­گذاری است.

روبین و گوینگ [25] در پژوهشی با عنوان «رشد شرکت و ارزش­گذاری اقلام تعهدی» طی دوره زمانی 1987 تا 2009 در 7988 شرکت به بررسی این موضوع پرداختند که آیا در شرکت­های با رشد بالا در مقایسه با شرکت­های با رشد پایین، حساسیت بازده به اقلام تعهدی اختیاری بیشتر است. آنان دریافتند‌ به‌طور‌کلی تفاوت معناداری بین این شرکت­ها وجود ندارد. نتایج این پژوهش همچنین نشان می­دهد‌ در شرکت­های با رشد بالا در مقایسه با شرکت­های با رشد پایین، اقلام تعهدی اختیاری مثبت بیشتر ارزش‌گذاری می­شوند.

مسلی و همکاران [23] مربوط‌بودن عامل کیفیت اقلام تعهدی را در قیمت­گذاری دارایی­های سرمایه­ای‌ بررسی کردند و با استفاده از رگرسیون مقطعی دو‌مرحله­ای نشان دادند‌ عامل کیفیت اقلام تعهدی بازده مقطعی سهام را شرح می­دهد. همچنین، یافته­ها نشان‌دهندۀ تأثیر کیفیت اقلام تعهدی در شرح نوسان سری زمانی بازده پرتفوی سهام است.

گو و جین [18] در پژوهشی بررسی کردند‌ آیا رابطه بین اجزای اقلام تعهدی و بازده غیرعادی آتی سهام از جریان­های نقد عملیاتی تأثیر می‌گیرد. آنها در این پژوهش اقلام تعهدی را به اجزائی نظیر تغییر در حساب­های دریافتنی، تغییر در موجودی کالا، تغییر در حساب­های پرداختنی و ... تجزیه کردند. نتایج بررسی نشان داد‌ بین اجزای اقلام تعهدی و بازده غیر‌عادی آتی سهام رابزه وجود دارد و حتی پس از کنترل اثر متغیر نسبت جریان­های نقد عملیاتی به قیمت، این رابطه وجود دارد.

راپ [25] در پژوهشی به بررسی ارتباط سود و جریان وجوه نقد عملیاتی بر بازده سهام، با تأکید بر نقش عدم تقارن اطلاعات پرداخته است. نتایج این پژوهش نشان داد‌ اصولاً سود و جریان نقد عملیاتی هر دو به‌طور مثبت مرتبط با بازده سهام است؛ اما با افزایش عدم تقارن اطلاعاتی این ارتباط با بازده سهام کمتر می­شود. دیگر یافته­های پژوهش نشان داد‌ جریان­های نقد عملیاتی در توضیح بازده سهام توان بهتری دارد.

ا­­مار و همکاران [16]، ارتباط بین اقلام تعهدی، سود‌ و میزان وجه نقد نگهداری‌شده در شرکت‌ را‌ ‌بررسی کردند و به‌ این‌ نتیجه رسیدند که‌ در‌ شرکت‌هایی‌ که‌ کیفیت اقلام تعهدی بالاست وجه نقد نگهداری‌شده به نسبت سایر شرکت‌ها کمتر است.

آخوند و بصیرت [4] پژوهشی را با عنوان «بررسی تأثیر رشد شرکت بر قیمت­گذاری ناصحیح اقلام تعهدی و جریان­های نقد عملیاتی» انجام دادند. آنها با بررسی نمونه­ای از شرکت­های پذیرفته‌شده در بورس اوراق بهادار تهران طی دوره زمانی 1381 تا 1390 به این نتیجه رسیدند‌ که در شرکت­های با رشد بیشتر نسبت به سایر شرکت­ها، قیمت­گذاری ناصحیح اقلام تعهدی و جریان وجه نقد بیشتر است.

یحیی‌زاده‌فر و همکاران [11] به بررسی ارتباط بین جریان نقدی آزاد و بازده سهام با وجود فرصت‌های رشد پرداختند. نتایج این پژوهش دلالت بر ارتباط مثبت و معنادار میان جریان نقدی آزاد و بازده سهام با وجود فرصت­های رشد دارد.

سجادی و همکاران [7] در پژوهشی با استفاده از رگرسیون چند‌متغیره و نمونه­ای شامل 2218 سال‌– شرکت در دوره زمانی سال­های 1379 تا 1388 با آزمون فرضیه­های خود به این نتیجه رسیدند که بین اقلام تعهدی اختیاری و سودآوری آینده رابطه مثبت و معنادار‌ است. همچنین، یافته­های پژوهش آنها نشان داد‌ هرچه نسبت ارزش بازار به ارزش دفتری حقوق صاحبان سهام شرکت­ها (معیار رشد شرکت­ها) کمتر باشد، مدیران از اختیارات خود برای انتقال اطلاعات محرمانه دربارۀ سودآوری آیندۀ شرکت بیشتر استفاده می­کنند و مدیریت سود مؤثرتر است.

بیجاری [5] به پژوهشی با عنوان «ارتباط بین اقلام تعهدی و نقدی سود با بازده سهام و سود تقسیمی» پرداخت. نتایج پژوهش نشان می‌دهد‌ ارتباط مستقیم و معناداری میان اقلام تعهدی و نقدی سود و بازده وجود دارد. همچنین، این پژوهش نشان می‌دهد‌ میان اقلام تعهدی و نقدی سود و سود تقسیمی ارتباط مستقیم و معناداری وجود دارد‌ که این موضوع بیانگر محتوای اطلاعاتی اقلام تعهدی و نقدی سود در پیش‌بینی بازده و سود تقسیمی است.

فرضیه­های پژوهش

باتوجه به مبانی نظری و پیشینۀ پژوهش فرضیه­ها به شرح زیر است:

فرضیۀ اول‌: تأثیر اقلام تعهدی اختیاری بر بازده سهام در شرکت‌های رشدی بیشتر از سایر شرکت­ها‌ست.

فرضیۀ دوم: تأثیر اقلام تعهدی اختیاری مثبت بر بازده سهام در شرکت‌های رشدی بیشتر از سایر شرکت‌‌‌ها‌‌ست.

فرضیۀ سوم: تأثیر وجوه نقد عملیاتی بر بازده سهام در شرکت­های رشدی بیشتر از سایر شرکت‌ها‌ست.

روش پژوهش

جامعۀ آماری، نمونه‌گیری و قلمرو زمانی پژوهش

 جامعۀ آماری این پژوهش، تمام شرکت‌های پذیرفته‌شده در بورس اوراق بهادار تهران از 1382 پایان سال 1393 است. برای تعیین نمونۀ آماری، ابتدا سال- شرکت‌هایی حذف شده است که پایان سال مالی آنها 29 یا 30 اسفند‌ماه نیست‌ و سپس بانک‌ها و مؤسسات مالی و شرکت‌های سرمایه‌گذاری مالی (به‌دلیل ماهیت متفاوت فعالیت آنها از سایر واحد‌های تجاری) حذف و پس از حذف مشاهدات پرت و حذف شرکت‌هایی که داده‌های مورد نیاز پژوهش در مورد آنها در دسترس نباشد، تعداد 101 شرکت (معادل 1212 سال- شرکت)‌ بررسی شدند.

مدل­ها و متغیرهای پژوهش

 ابتدا برای جداکردن شرکت‌های رشدی از غیر‌رشدی‌ مطابق پژوهش روبین و گووینگ [26] از معیار ((P/B استفاده شده است. به این صورت که شرکت‌هایی که میزان ((P/B بالاتر از میانه نمونه دارند، رشدی و شرکت‌هایی که این میزان پایین‌تر از s میانه نمونه است، غیر‌رشدی در نظر گرفته شده است‌. شرکت‌های رشدی‌ با عدد یک و شرکت‌های غیر رشدی‌ با صفر مشخص شده است.

به‌منظور محاسبۀ اقلام تعهدی اختیاری و غیراختیاری، از مدل کوتاری استفاده شده است.

رابطه(1)           

سپس نتایج به‌دست‌آمده برای آزمون فرضیه‌ها در مدل‌های 2 و3 و4‌ استفاده شده است.

  رابطه(2)                              

  رابطه(3)                                  

رابطه(4)

متغیرهای الگوهای پژوهش در نگارۀ (1) تعریف شدند.

نگارۀ 1. تعریف متغیرهای الگو

نتایج آماره‌‌های توصیفی و انتخاب مدل مناسب پژوه

  نتایج آزمون ایم و همکاران، دیکی فولر تعمیم‌یافته و فیلیپس و پرون نشان می‌دهد‌ تمام متغیرهای پژوهش، در سطح %5 و کمتر از آن پایا هستند و استفاده از آنها در برآورد مدل‌های پژوهش، منجر به نتایج کاذب نمی‌شود.

آمار توصیفی

نتایج آمار توصیفی متغیرهای پژوهش در نگارۀ (2) نشان داده شده است.

نگارۀ 2. آمار توصیفی متغیرهای پژوهش

نگارۀ (2) آمار توصیفی مربوط به متغیرهای پژوهش را نشان می‌‌دهد که بیانگر شاخص‌های توصیفی برای هر متغیر به‌صورت مجزاست. این شاخص‌ها عمدتاً شامل اطلاعات مربوط به شاخص­های مرکزی­، نظیر بیشینه، کمینه، میانگین و میانه و همچنین، اطلاعات مربوط به شاخص‌های پراکندگی نظیر انحراف‌معیار است. مهم‌ترین شاخص مرکزی میانگین است که نشان‌دهندۀ نقطۀ تعادل و مرکز ثقل توزیع است و شاخص مناسبی برای نشان‌دادن مرکزیت داده­هاست. برای مثال، میانگین متغیر اقلام تعهدی اختیاری (DAC) برابر است با 0196/0 است که نشان می‌دهد بیشتر داده­های مربوط به این متغیر حول این نقطه تمرکز یافته‌اند. میانه یکی دیگر از شاخص­های مرکزی است که وضعیت را نشان می‌دهد. همان‌گونه که در نگارۀ (2) مشاهده می­شود، میانه متغیر بازده سهام (RET) برابر با 122/0 است که نشان می­دهد نیمی از داده­ها کمتر از این مقدار و نیمی دیگر بیشتر از این مقدار هستند. به‌طور‌کلی، شاخص‌های پراکندگی، معیاری برای تعیین میزان پراکندگی داده­ها با یکدیگر یا میزان پراکندگی آنها نسبت به میانگین است؛ از جمله مهم‌ترین شاخص‌های پراکندگی، انحراف‌معیار است. مقدار این شاخص برای متغیر بازده سهام (RET) برابر 950/0 و برای متغیر اقلام تعهدی غیر‌عادی (NDAC) برابر با 049/0 است که نشان می­دهد در بین متغیرهای پژوهش،RET  و NDAC به‌ترتیب دارای بیشترین و کمترین میزان پراکندگی هستند. همچنین، لازم به توضیح است به‌منظور اجتناب از تأثیر داده­های پرت بر نتایج پژوهش، کلیۀ داده­های پرت متغیرها در سطح یک‌درصد حذف شده­اند.

آزمون‌های انتخاب الگوی مناسب برآورد مدل

قبل از برآورد مدل‌های پژوهش و آزمون فرضیه‌ها، ابتدا باید الگوی مناسب برآورد هر مدل مشخص شود. بدین‌منظور از آزمون‌های لیمیر (چاو) و هاسمن استفاده‌ شده و نتایج در نگاره‌های 3 و 4 ارائه شده است:

نگارۀ 3. نتایج آزمون لیمیر و انتخاب الگوی مناسب برآورد مدل

در خصوص رابطه‌های (2)، (3) و (4) ‌نیز معناداری آماره‌های لیمر‌ بدان معنا‌ست که الگوی اثرات ثابت و تصادفی، هر دو بر الگوی اثرات مشترک برتری دارند. همچنین، عدم معناداری آماره هاسمن در هر دو رابطۀ (2) و (3)‌ نشان می‌دهد‌ استفاده از الگوی اثرات تصادفی بر به‌کارگیری الگوی اثرات ثابت، اولویت دارد.

یافته­های پژوهش

نتایج برآورد رابطۀ (2) و آزمون فرضیۀ اول پژوهش

طبق فرضیۀ اول در مقایسه با شرکت‌های غیر‌رشدی، رابطه بین اقلام تعهدی اختیاری و بازده سهام در شرکت‌های رشدی، قوی‌تر است. برای آزمون فرضیۀ اول پژوهش، رابطۀ (2) با استفاده از الگوی اثرات تصادفی برآورد شده و نتایج آن در نگارۀ (5) ارائه شده است.

                          ** و * به‌ترتیب معناداری در سطح %1 و %5، منبع‌: یافته‌های پژوهش

در نگارۀ (5) و با توجه به آماره ‌F به‌دست‌آمده (90/26) و سطح خطای آن (000/0)،‌ در مجموع الگوی پژوهش از معناداری بالایی برخوردار است. مقدار آماره دوربین واتسون (209/2) بیانگر نبودِ مشکل خودهمبستگی سریالی مرتبۀ اول در اجزای اخلال مدل برآورد‌شده است؛ لذا نتایج مدل برآورد‌شده کاذب نیست و برای آزمون فرضیۀ اول پژوهش، قابل اتکاست. ضریب تعیین و ضریب تعیین تعدیل‌شده نیز نشان می‌دهند‌ متغیرهای مستقل در مجموع حدود 9 درصد از تغییرات متغیر وابسته را تبیین می‌کنند.

مثبت و معنادار‌بودن ضریب متغیر  نشان می‌دهد‌ در مقایسه با شرکت‌های غیر‌رشدی، تأثیر بین اقلام تعهدی اختیاری و بازده سهام در شرکت‌های رشدی، قوی‌تر است‌. با توجه به اینکه برای شرکت‌های رشدی عدد یک و برای شرکت‌های غیر‌رشدی عدد صفر‌ منظور شده است و با توجه به نتایج نگارۀ (5) ضریب اقلام تعهدی در شرکت‌های رشدی از 880/0 به 750/1 افزایش می­یابد و تأثیر چشمگیری بر بازده سهام دارد. در نتیجه، این فرضیه در سطح اطمینان 95/0 ‌تأیید می‌شود. نتیجۀ آزمون این فرضیه منطبق با مبانی نظری و با پژوهش روبین و گووینگ [25] مطابقت دارد.

نتایج برآورد رابطۀ (3) و آزمون فرضیۀ دوم پژوهش

   طبق فرضیۀ دوم در مقایسه با شرکت‌های غیر‌رشدی، رابطه بین اقلام تعهدی اختیاری مثبت و بازده سهام در شرکت‌های رشدی، قوی‌تر است. برای آزمون فرضیۀ دوم پژوهش، رابطۀ (6) با استفاده از الگوی اثرات تصادفی برآورد‌ و نتایج آن در نگارۀ زیر ارائه شده است. نتایج نشان می‌دهد‌ ضریب متغیر  (153/0) در سطح 1درصد و ضریب متغیرهای جریان وجوه نقد عملیاتی (825/0)، اقلام تعهدی غیر‌اختیاری (349/1)، اقلام تعهدی اختیاری مثبت (042/1) و نیز ضریب متغیر  (722/1) در سطح 5درصد معنادار هستند.

نگارۀ 6. نتایج برآورد رابطۀ (3)متغیر وابسته بازده سهام

در نگارۀ (6) و با توجه به آماره ‌F به‌دست‌آمده (13/24) و سطح خطای آن (000/0)، ‌‌در مجموع الگوی پژوهش از معناداری بالایی برخوردار است. مقدار آماره دوربین واتسون (212/2) بیانگر نبودِ مشکل خودهمبستگی سریالی مرتبۀ اول در اجزای اخلال مدل برآورد شده است؛ بنابراین، نتایج مدل برآورد‌شده کاذب نیست و برای آزمون فرضیۀ اول پژوهش، قابل اتکاست. ضریب تعیین و ضریب تعیین تعدیل‌شده نیز نشان می‌دهند متغیرهای مستقل در مجموع حدود 8 درصد از تغییرات متغیر وابسته را تبیین می‌کنند.

      مثبت و معنادار‌بودن ضریب متغیر  نشان می‌دهد‌ در مقایسه با شرکت‌های غیر‌رشدی، رابطۀ بین اقلام تعهدی اختیاری مثبت و بازده سهام در شرکت‌های رشدی، قوی‌تر است‌. نتایج درج‌شده در نگارۀ (6) نشان می‌دهد ضریب اقلام تعهدی مثبت در شرکت‌های رشدی از 042/1 به 772/1 افزایش می­یابد و تأثیر چشمگیری بر بازده سهام دارد. این موضوع بدان معنا‌ست که در شرکت‌های رشدی، دستکاری سود (به‌منظور افزایش سود) تأثیر قوی‌تری روی بازده سهام دارد. این موضوع، با فرضیۀ دوم پژوهش سازگار است.

نتایج برآورد رابطۀ (4) و آزمون فرضیۀ سوم پژوهش

برای مقایسۀ تأثیر جریان وجوه نقد عملیاتی بر بازده سهام در شرکت‌های رشدی و غیر‌رشدی، مدل (4) با استفاده از الگوی اثرات تصادفی برآورد‌ و نتایج آن در نگارۀ (7) ارائه شده است. نتایج نشان می‌دهد‌ ضریب متغیر  (02/0) در سطح 1درصد و ضریب متغیرهای جریان وجوه نقد عملیاتی (29/0)، اقلام تعهدی غیراختیاری (05/2) و  (03/0-) در سطح 5درصد معنادار هستند. مقدار عامل تورم واریانس نیز نشان می‌دهد‌ متغیرهای مستقل مدل (4) با هم مشکل هم‌خطی شدید ندارند.

نگارۀ 7. نتایج برآورد رابطۀ (4) متغیر وابسته بازده سهام