زندگی پس از زندان؛ چالش‌های بازسازی برای زنان

مقدمه و بیان مسأله

آمارهای موجود در حوزه جرائم زنان نشان می‌دهد در فاصله سال‌های 1380-1360 تعداد محکومان در دادگاه‌ها رشد داشته است (سراج‌زاده و نوربخش، 1387: 41) بااین‌حال، محققان و اندیشمندان حوزه مسائل اجتماعی و جرم‌شناسی باوجود تغییرات به‌وجودآمده درزمینه تعداد جمعیت زنان زندانی به جرائم زنان، به‌ویژه مسائل و مشکلات آنان در هنگام بازگشت به جامعه کمتر توجه کرده‌اند. غفلت از این امر، افزایش میزان بزهکاری مجدد و بازگشت به زندان و نیز گسترش آسیب‌های اجتماعی را به همراه دارد (صادقی‌فسایی و میرحسینی، 1393: 346). برای محکومی که مدتی از عمر خود را در زندان گذرانده است، دوران پس از حبس یکی از مهم‌ترین مراحل زندگی محسوب می‌شود و بر زندگی و آینده افراد تأثیرگذار است؛ زیرا مسائل و مشکلات موجود در زندگی عده زیادی از این زنان، چالش‌های فراوانی را در مسیر بازگشت به جامعه به وجود می‌آورد. این مسئله، حتی ممکن است مانع بازسازی زندگی در دوران پس از حبس شود و مسیر زندگی زنان را مجدداً به طرف ارتکاب جرم و به‌تبع آن زندانی‌شدن سوق دهد؛ به همین دلیل، شناسایی ابعاد زندگی زنان پس از دوران حبس و نحوه مواجهه آنها با دنیای اجتماعی و چالش‌های موجود در جامعه، فوق‌العاده‌ اهمیت دارد و محققان و کارشناسان حوزه مسائل اجتماعی را با این امور آشنا می‌کند: ابعاد زندگی زنان در این دوران و به دنبال آن، نیازها و خواسته‌های آنها برای توفیق در بازسازی و بازگشت به زندگی اجتماعی و همچنین، مدیریت چالش‌های پس از حبس. پژوهشگران در این پژوهش تلاش دارند با رویکردی پدیدارشناسانه تجربه زیسته زنان را پس از آزادی از زندان ارزیابی کنند. گفتنی است باتوجه‌به روش این پژوهش و نیز ماهیت تحقیقات کیفی محققان به‌هیچ‌وجه قصد نداشته‌اند یافته‌های خود را تعمیم دهند؛ هرچند نتایج برخی پژوهش‌های انجام‌شده در این حوزه، مبین نتایج این تحقیق است.

پیشینه و ادبیات تجربی تحقیق

در سال‌های اخیر پژوهشگران و صاحب‌نظران حوزه مسائل اجتماعی و مددکاری اجتماعی به‌طور ویژه‌ای به گروه‌های آسیب‌دیده و آسیب‌پذیر زنان در جامعه توجه کرده‌اند؛ به همین دلیل زندگی زنان سابقه‌دار به‌صورت بخشی از این قشر، برای آنان اهمیت پیدا کرده است. باتوجه‌به پیچیدگی زندگی این زنان، بسیاری از ابعاد زندگی و مسائل و مشکلات آنان در فرایند بازسازی و بازگشت به جامعه، پنهان و ناشناخته باقی مانده است و به همین دلیل، بسیاری از پژوهشگران به‌صورت محدود و با در نظر گرفتن گستردگی ابعاد مجرمیت و پیامدهای آن، بخشی از این موضوعات و مسائل را بررسی و مطالعه کرده‌اند. در این بخش، سعی شده است برخی مطالعات انجام‌شده در این حوزه، بررسی شوند و به آنها ارجاع داده شود. ارزیابی این پژوهش‌ها به استخراج مفاهیم حساس، افزایش دانش زمینه‌ای و حساسیت نظری^[1] منجر می‌شود. همچنین، باتوجه‌به کیفی‌بودن پژوهش، برای انجام آن از چارچوب نظری خاصی استفاده نشده است. باوجوداین‌، در تمام مراحل پژوهش، از جمع‌آوری داده‌ها تا تجزیه‌وتحلیل اطلاعات و یافته‌ها ارتباط با دانش موجود با استفاده از مفاهیم حساس و ارجاع به آراء مرتبط، حفظ شده است. برخی پژوهشگران معتقدند تحقیقات کیفی پژوهش‌هایی اکتشافی هستند؛ بنابراین، پژوهشگر از همه مقولات مناسب و مربوط به نظریه‌اش آگاهی قبلی نخواهد داشت. عموماً پژوهشگر بعد از آشکارشدن هر مقوله‌ای ممکن است با مراجعه به متون تخصصی از بودن یا نبودن آن مقوله در آنجا مطمئن شود و این مسئله را بررسی کند که در صورت وجودداشتن آن موضوع، سایر پژوهشگران درباره‌اش چه نظری دارند (استراوس و کوربین، 1385: 48). به‌این‌ترتیب، در این پژوهش نیز از ادبیات پژوهش به‌صورت چارچوب‌های ارجاعی و استنادی در تمامی مراحل پژوهش استفاده شده است.

طبق پژوهش‌های موجود درزمینه زندگی پس از زندان و دوران بازگشت به جامعه، تاکنون پژوهش‌های اندکی این موضوع را ارزیابی کرده‌اند و همین تعداد اندک نیز بیشتر رویکرد حقوقی یا مددکاری اجتماعی داشته‌اند. همچنین، در بیشتر این پژوهش‌های به متغیر جنسیت توجه نشده و این مسئله در پژوهش‌های داخلی بیشتر دیده می‌شود.

تحقیقات خارجی

پاتریشیا اوبرایان، درزمینه مسائل و مشکلات زنان پس از دوران حبس، پژوهش‌های متعددی (2001,2002,2007,2008) انجام داده که این پژوهش‌ها، بیشتر ازنظر مددکاری اجتماعی به مسائل و مشکلات این دوران توجه کرده است. در مقاله‌ مربوط به سال 2002 او با نام «کاهش موانع اشتغال برای زنان سابقه‌دار؛ ارائه نقشه راه برای ادغام مجدد» موانع مستقیم و غیرمستقیم موجود بر سر راه اشتغال این زنان، بررسی و مطالعه شده است. اوبرایان، در این مقاله پنج دسته از موانع را در حوزه حمایت‌های خانواده، مسکن، خشونت خانگی، درمان و سوءمصرف مواد مخدر و الکل و اشتغال و رفاه اقتصادی شناسایی و ارزیابی کرده است و طبق باور او برطرف‌کردن این موانع، در بازسازی زندگی پس از زندان، نقش مؤثری دارد.

مک‌لین، روبارژ و شرمن در سال 2006 پژوهش دیگری به نام «آزادی از زندان؛ لحظه بحرانی یا پنجره‌ای رو به فرصت برای زنان زندانی در شهر بالتیمور» انجام داده‌اند که در این طرح با 148زن در بازداشتگاه مرکزی این شهر مصاحبه شده است. آنها از این زنان پرسیده‌اند پس از آزادی از زندان، چه موانعی را در مواجهه با آزادی پیش‌بینی می‌کنند و چه نوع خدماتی برای آنان سودمند خواهد بود. درمجموع، زنان در پاسخ به این سئوالها این فهرست را درباره خدمات لازم ارائه کرده‌اند: خدمات درمانی و بهداشتی، خدمات مشاوره‌ای و مددکاری به‌ویژه درارتباط‌با آزارهای گذشته، خدمات آموزشی، خدمات اشتغال، خدمات مسکن و سرپناه و ترک اعتیاد. همچنین، آنان بر این باور بودند که در آینده، دستیابی به مسکن (88درصد) و اشتغال (95درصد) برای دورماندن از زندان به آنان کمک می‌کند. این مقاله، ضمن بیان موانع پیچیده‌ای که زنان با آنها روبه‌رو می‌شوند، تقویت مداخلات و افزایش مشاوره و خدمات را برای کمک به آنها لازم و ضروری دانسته است.

تحقیقات داخلی

علی افراسیابی (1389) در پژوهشی با عنوان «امکان بازپذیری اجتماعی بزهکاران در بسترهای کیفری و پساکیفری» در گام نخست، تلاش کرده است فرایندی اجرایی را برای بازپذیری اجتماعی بزهکاران ترسیم کند. او در گام دوم، به موانع اجرای این فرایند در سیاست جنایی ایران توجه کرده و آسیب‌های موجود در دو حوزه کیفری و پساکیفری را تبیین کرده است. تحلیل مقررات و رویه‌های جاری در بسترهای کیفری نشان می‌دهد که در مرحله تشخیص و طبقه‌بندی زندانیان در سازمان زندان‌ها به آسیب‌شناسی روانی و اخلاقی بزهکاران اهمیت داده شده است؛ ولی در مقابل به‌طورچشمگیری به موضوع شناسایی و برچیدن عوامل اجتماعی جرم، توجه نشده است. براساس نتیجه این پژوهش، ترسیم یک بستر علمی و منسجم برای اجرای فرایند بازپذیری اجتماعی بزهکاران، به سیاست‌گذاری در دو حوزه کیفری و پساکیفری نیاز دارد.

امیرحسن نیازپور (1387) در مقاله‌ »محرومیت از حقوق اجتماعی در لایحه مجازات‌های اجتماعی جایگزین زندان: جلوه‌ای از کارکرد توان‌فرسای کیفرهای اجتماع‌محور» موضوع محرومیت بزهکاران از حقوق اجتماعی خود را در سه بخش محرومیت از حقوق مدنی، حقوق سیاسی و حقوق اقتصادی بررسی کرده و با تأکید بر لایحه مجازات‌های اجتماعی این حقوق را به‌صورت نمودی از کارکرد توان‌‌فرسای کیفرهای اجتماع‌محور، جایگزین زندان دانسته است.

شهرام ابراهیمی (1391) در مقاله‌ای با عنوان «بازپروری عادلانه مجرمان» جنبه‌های مختلف بازپروری و چگونگی انعکاس آن را در اسناد بین‌المللی و همچنین قوانین داخلی ایران بررسی و مطالعه کرده است. طبق دیدگاه او برخی قوانین فراملی حقوق بشری عمدتاً به‌طور منظم بر محتوا، جهت‌گیری و چگونگی سازوکار عدالت کیفری دولت‌ها نظارت می‌کنند و در صورت رعایت‌نکردن تضمین‌های حقوق بشری در عدالت قضایی و سیاست‌های ناعادلانه جنایی آنها را به محاکمه می‌کشانند. همچنین، نتایج این پژوهش نشان می‌دهد اتخاذ رویکردهای «عدالت کیفری کرامت‌مدار» در بعد پیشگیری از تکرار جرم و بازپروری مجرمان نقش مؤثری دارد. تفاوت پژوهش حاضر با مطالعات پیشین در این موارد است:

این تحقیق با استفاده از روش کیفی و با تکیه بر سنت پدیدارشناسانه و دریافت اطلاعات از‌طریق مصاحبه‌های عمیق کیفی و روایتی با زنان سابقه‌دار، سعی کرده است مشکلات و چالش‌های آنها را پس از زندان، هر چه بیشتر و عمیق‌تر شناسایی کند. همچنین، در این مقاله با رویکردی جامعه‌شناختی سعی شده است چالش‌های زندگی زنان مجرم و مدیریت این چالش‌ها به دست آنان، به‌طور ویژه مطالعه شود؛ حال‌آنکه تحقیقات پیشین با رویکردی حقوقی و بدون توجه به تأثیر متغیر جنسیت و همچنین، روایت خود زنان انجام شده است.

علاوه بر تحقیقات ذکرشده، صادقی‌فسایی و میرحسینی (1393) نیز در مقاله‌ای با عنوان «تحلیل جامعه‌شناختی روایت زنان، پس از آزادی از زندان» تجربه زیسته زنان را از زندگی در زندان، پس از دوران حبس و فاصله‌گرفتن از آن بررسی کرده‌اند. مطابق یافته‌های آنان، زنان تجربه زندگی در زندان و پیامدهای آن را در دو دسته مثبت و منفی تقسیم کر‌ده‌اند؛ براین‌اساس، آنها معتقدند زندان به همراه تبعات منفی چون طرد خانوادگی، دوری از خانواده و فرزندان و...، تبعات مثبتی چون دوری‌ از شبکه‌های ارتباطی جرم‌زا و قطع ارتباط با آنها، جداشدن از سابقه جرم، آموزش مهارت‌های فنی و حرفه‌ای و مواردی نظیر این را نیز به دنبال داشته است. تفاوت این پژوهش با تحقیق یادشده نیز در این موارد است: مطالعه چالش‌های زندگی پس از زندان و روایت‌های زنان از وضعیتی که پس از آزادی از زندان با آن مواجه شده‌اند و همچنین، مدیریت این چالش‌ها از جانب آنان که در تحقیق پیشین، به این مسائل توجه نشده است.

اهداف تحقیق

هدف کلی این تحقیق، مطالعه جامعه‌شناختی چالش‌های زندگی پس از زندان است و اهداف جزیی آن عبارت‌اند از:

-          بررسی تجربه زیسته زنان پس از آزادی از زندان؛

-          بررسی روش مواجهه زنان سابقه‌دار با جامعه و گروه‌های اجتماعی پس از آزادی؛

-          شناسایی چالش‌های زندگی زنان پس از آزادی و

-          شناسایی چگونگی مدیریت چالش‌های پس از حبس و کاهش تبعات آن.

روش تحقیق

باتوجه‌به ویژگی تحقیق در حوزه زنان، به‌ویژه گروه‌های خاص آنان، از روش تحقیق کیفی استفاده شده است که بیشتر جنبه اکتشافی دارد. به‌کارگیری روش کیفی کمک می‌کند ابعاد پنهان زندگی زنان در دوران پس از حبس آشکار شود؛ زیرا هرکس با ویژگی‌های منحصربه‌فرد حاصل‌شده از زندگی اجتماعی خود، در وضعیتی متفاوت از سایرین به سئوالات محقق کیفی پاسخ می‌گوید و به او اجازه می‌دهد موقعیت‌های افراد را درک کند (صادقی و میرحسینی، 1393: 348). همچنین، در این پژوهش به دنبال فهم درک زنان از چالش‌های زندگی پس از حبس بوده‌ایم تا شیوه مدیریت این چالش‌ها را در زمان مواجهه با جامعه و نیز فرایند بازسازی زندگی آنان را پس از دوران حبس دریابیم. براین‌اساس، برای انجام کار خودراهبرد پدیدارشناسانه را انتخاب کرده‌ایم. در این راهبرد، پژوهشگر پدیده را ازطریق کنشگران شرکت‌کننده در آن، توصیف یا تفسیر می‌کند و فعالان افرادی هستند که پدیده مدنظر را تجربه کرده‌اند. به ‌بیان‌ دیگر، در روش پدیدارشناسانه شناخت و فهم، از تجربه زیسته کنشگران به دست می‌آید و این امر برعکس تجربه دست دوم است. نکته مهم در این پژوهش آن است که پژوهشگر برای فهم تجارب شرکت‌کنندگان، باید تجارب شخصی خود را نادیده بگیرد و تصورات قالبی خود را مهار کند (Creswell, 2007: 80).

در رهیافت پدیدارشناختی اطلاعات را از افرادی جمع‌آوری می‌کنند که آن پدیده را تجربه کرده‌اند و سپس توصیفی ترکیبی از ذات مشترک آن تجربه برای همه افراد ارائه می‌دهند. این توصیف، شامل تجربه‌های آنها و چگونگی این تجربه‌ها می‌شود (Moustakas, 1994 به نقل از کرسول، 1394: 81 و 80). به‌این‌ترتیب، در پژوهش پدیدارشناسی محقق تلاش می‌کند توصیفی ارائه دهد که هدفش تشریح «ماهیت» پدیده مدنظر است. همچنین، این توصیف در پی نشان‌دادن لایه‌های زیرین این تجربیات مشترک است ( 76-79:Creswell, 2007). محقق برای گردآوری چنین اطلاعاتی لازم است با افرادی که «به‌طور مستقیم» پدیده مدنظر را تجربه کرده‌اند، مصاحبه‌های عمیقی انجام دهد؛ زیرا این افراد «تجربه زیسته^[2]» دارند (محمدپور، 1389: 401).

در این تحقیق از متدهای مصاحبه‌های عمیق کیفی، مصاحبه‌های روایتی، مشاهده مستقیم و مطالعه اسناد و مدارک به‌صورت هم‌زمان و چندگانه استفاده شده است. این عمل برای گردآوری داده‌ها و جمع‌آوری اطلاعات دقیق‌تر و تأمین اعتبار انجام شده است. همچنین، پژوهش ما چندین بعد از یک مطالعه پدیدارشناختی را در بر می‌گیرد؛ به همین دلیل، در تحلیل اطلاعات برای کشف «اظهارات مهم» از رویه‌های نظام‌مند و برای رسیدن به «خوشه‌های معنایی» و توصیف ذات پدیده، از روش موستاکاس (1994) استفاده شده است. گذشته از آن، در این مقاله جداولی شامل مفاهیم، مقوله‌ها، معانی و اظهارات مهم ارائه شده است که نشان می‌دهد نویسندگان چگونه از اطلاعات خام، به توصیفات جامع ذات و خوشه‌های معنایی رسیده‌اند.

نمونه‌گیری

در روش کیفی نمونه‌ها براساس دسترسی، راحتی و توجه به اشباع نظری انتخاب می‌شوند. در این روش، نمونه‌گیری هدفمند، نظری یا ابزاری و باتوجه‌به موضوع مدنظر است (Silverman, 2000: 290-292).

برای انتخاب نمونه‌ها ابتدا باید جامعه مدنظر را ارزیابی کرد و در آن گونه‌شناسی انجام داد تا نمونه‌گیری بر مبنای هریک از گونه‌های شناخته‌شده انجام شود. در اینجا نکته مهم نه تعداد نمونه‌ها بلکه درجه گویایی آنهاست، بنابراین، پژوهشگر باید بیش از هر موضوع تلاش کند گویابودن نمونه را با استدلال و بیان خود نشان دهد. در این مرحله، از مصاحبه‌شونده‌ها آنقدر پرسش می‌شود که پاسخ‌های آنان، مشابه یکدیگر شوند و به حد اشباع برسند.

افراد مدنظر، براساس روش نمونه‌گیری هدفمند و از میان زنانی انتخاب شده‌اند که حداقل یکبار سابقه حبس داشته‌اند. باتوجه‌به مشکلات دسترسی به این افراد، زنان مصاحبه‌شونده از میان زنان آزادشده‌ای انتخاب شده‌اند که به مرکز مراقبت پس از خروج استان تهران مراجعه و در آن مرکز پرونده تشکیل داده‌اند. هریک از مصاحبه‌ها بین 3-1 ساعت طول کشیده و در بیشتر مواقع با اجازه مصاحبه‌شوندگان ضبط شده است. همچنین، به آنها اطمینان داده شده است که این اطلاعات و فایل‌های ضبط‌شده، صرفاً در دست محقق هستند و برای تسریع در امر مصاحبه و پرهیز از نوشتن هم‌زمان مکالمات جمع‌آوری شده‌اند.

تحلیل اطلاعات

بعد از مرحله جمع‌آوری داده‌ها و پیاده‌سازی مصاحبه‌ها به‌صورت متن، نوبت به تجزیه‌وتحلیل متون مصاحبه‌ها می‌رسد. درهر مطالعه پدیدارشناسانه‌ای برای رسیدن به توصیفات ساختی و ساختاری عموماً دو سئوال کلی از مشارکت‌کنندگان پرسیده می‌شود: نخست آنکه چه موضوعی را درارتباط‌با پدیده مدنظر تجربه کرده‌اند و دوم آنکه چه وضعیتی بر تجربه فرد از این پدیده تأثیر گذاشته است. سئوالات دیگری نیز پرسیده می‌شوند. باتوجه‌به اطلاعات به‌دست‌آمده از این سئوالات، ابتدا متون مصاحبه‌ها را به دقت بررسی می‌کنیم و گزاره‌ها و جملات مهم را برای درک چگونگی تجربه مشارکت‌کنندگان برجسته می‌‌کنیم. در مرحله بعد، محقق از این گزاره‌های مهم و برجسته‌شده «حلقه‌ها یا خوشه‌های معنایی» تشکیل می‌دهد و سپس گزاره‌های برجسته‌شده برای نوشتن توصیفی ساختی از امور تجربه‌شده به کار می‌رود. گزاره‌ها برای توصیف «زمینه» تأثیرگذار بر چگونگی ِتجربه پدیده از جانب مشارکت‌کنندگان، استفاده می‌شوند و «توصیف ساختاری» نام دارند. محقق تلاش می‌کند از درون توصیف ساختی و توصیف ساختاری توصیفی ارائه دهد که هدفش تشریح «ماهیت» پدیده مدنظر است. این توصیف، مشترکات تجربیات همه مشارکت‌کنندگان را در بر می‌گیرد و به دنبال نشان‌دادن لایه‌های زیرین و آشکارکننده «ساختار» این تجربیات مشترک است (Creswell, 2007: 60-62). گفتنی است تحلیل و تفسیر متون دو هدف متضاد را دنبال می‌کند؛ هدف نخست، آشکارکردن گزاره‌ها یا قراردادن آنها در بسترشان درون متن است که معمولاً به افزایش داده‌های متنی منجر می‌شود و گاهی برای یک عبارت کوتاه، تفسیرهای طولانی نوشته می‌شود. هدف دیگر، کاستن از حجم متن ازطریق نقل به معنا، خلاصه‌کردن یا مقوله‌بندی آن است (فلیک، 1391: 329) در این مقاله از هر دو راهبرد استفاده شده است.

ویژگی نمونه‌ها

در این تحقیق با 38 زن سابقه‌دار حبس‌شده، مصاحبه شده است. تمامی مصاحبه‌شوندگان در هنگام مصاحبه در فاصله سنی بین 68-19سال قرار داشته‌اند و میانگین سنی آنها در حدود 44.8 سال بوده است. کمترین طول مدت حبس نیز 3 ماه و بیشترین مدت آن 15 سال بوده است. این زنان هریک به دلیل ارتکاب به جرائمی مانند حمل و قاچاق موادمخدر، جرائم مالی و کلاهبرداری، سرقت، قتل و رابطه نامشروع به زندان محکوم شده بودند و توزیع فراوانی آنها در جدول (1) نشان داده شده است. همچنین، سعی کرده‌ایم نمونه‌های انتخاب‌شده از سطوح مختلف تحصیلاتی باشند. مشاغلی که این زنان پیش از حبس بدان اشتغال داشته‌اند، شامل انواع مشاغل دولتی و خصوصی، کارمندی، کارگری یا مشاغل آزاد زنانه نظیر آرایشگری، فروشندگی و درنهایت، خانه‌داری است. به‌لحاظ وضعیت تأهل 6 نفر متأهل، 6 نفر مجرد،
17 نفر مطلقه و 3 نفر با همسر فوت‍‌شده بوده‌اند و 6 نفر دیگر نیز همسر خویش را ترک کرده‌اند.

در جلسات مصاحبه، زنان پس از توضیح وضعیت گذشته و دلایل ارتکاب جرم و زندگی در زندان، هریک توصیفی از روزهای نخست خروج از زندان و شیوه مواجهه با اعضای خانواده و جامعه، چالش‌ها و مسائل پس از حبس و فرایند عادی‌سازی یا نرمال‌شدن زندگی و درمجموع، وضعیت فعلی زندگی و نحوه گذران آن بیان‌کرده‌اند.

جدول 1- توزیع فراوانی براساس نوع جرم ارتکابی

سئوالات پژوهش

در این مقاله، محققان با استفاده از مصاحبه‌های عمیق نیمه‌ساختاریافته اطلاعات را جمع‌آوری و سپس تجزیه‌وتحلیل کرده‌اند و مصاحبه‌ها براساس این سئوالات تدوین شده‌اند:

-         زنان پس از آزادی از زندان چه نوع چالش‌هایی را تجربه کرده‌اند؟

-         زنان این چالش‌ها را چگونه درک، معنا و تفسیر می‌کنند؟

-         چه وضعیتی بر تجربه فرد از چالش‌ها تأثیر گذاشته است؟

-         زنان چگونه این چالش‌ها را مدیریت می‌کنند؟

-         آنها درزمینه مدیریت چالش‌ها با اطرافیان و دنیای اجتماعی چه تعاملاتی داشته‌اند؟

یافته‌های تحقیق

رویکرد محقق، شنیدن داستان هر زن سابقه‌دار و ارزیابی او از مسائل، مشکلات، نیازها، توانمندی‌ها، اهداف و درپایان، ترسیم خط سیر زندگی و بررسی رویکرد او درباره بازگشت به جامعه و دوران پس از زندان بوده است. در این‌ میان، روابطی که میان مقولات مطرح می‌شود، به شیوه علت و معلولی نوشته نشده‌اند و نباید گفت وضعیت خاصی حتماً به ایجاد تعاملات و پیامدهای ویژه‌ای منجر می‌شود. درحقیقت، مسیرهای اتصال و پیوند میان مفاهیم و مقولات، بیش از آن که مستقیم باشند، مسیر پیچیده و درهم‌بافته‌ای از روابط متقابل‌اند. در مصاحبه‌های روایتی، خط سیر روایت زندگی افراد است که درمجموع، براساس آن، چالش‌های زندگی پس از حبس در زندگی این زنان شناسایی می‌شود. این بخش از پژوهش، روایت زنان را از زندگی پس از زندان و نحوه مواجهه با جامعه ارزیابی کرده است؛ بنابراین، در ادامه چالش‌های زندگی پس از زندان و سپس مدیریت این چالش‌ها به‌صورت عوامل تأثیرگذار بر فرایند بازسازی بررسی و تجزیه‌وتحلیل شده‌اند.

چالش‌های زندگی پس از زندان

در این دوران، وضعیت زندگی پس از زندان و موقعیت فرد به‌گونه‌ای رقم می‌خورد که ممکن است چالش‌های زیادی را در ابعاد مختلف زندگی زنان به وجود آورد. جدول (2) نتیجه مقوله‌بندی چالش‌های زندگی پس از زندان را نشان می‌دهد.

جدول 2- مقوله‌بندی چالش‌های زندگی پس از زندان

پذیرش و اتصال به خانواده

نتایج تجزیه‌وتحلیل مصاحبه‌های عمیق کیفی نشان می‌دهد یکی از مهم‌ترین چالش‌های زنان پس از آزادی از زندان، مواجهه با خانواده و ترس و نگرانی از نحوه برخورد آنها است. بسیاری از زنان سابقه‌دار از زمان حبس در زندان، اطلاعات زیادی درباره واکنش خانواده در برابر بزهکاری و زندان‌رفتن خود به دست می‌آورند و به نوعی عکس‌العمل اعضای خانواده خود را موقع خروج از زندان پیش‌بینی می‌کنند؛ بااین‌حال، همواره درباره برخورد نخست پس از زندان، نگران هستند. سمانه^[3] 25ساله و مجرد، به جرم قتل پدر خود مدتی در حبس بوده که با رضایت اولیای دم آزاد شده است:

«... همه می‌دونستن پدرم چه رفتاری با من داشته و چه بلایی سرم آورده؛ برای همین هم وقتی اون کار رو کردم، اومدن رضایت دادن و من هم آزاد شدم؛ ولی بهم گفتن تو یه قاتلی و دلمون نمی‌خواد تو خونمون رفت و آمد کنی. منم تا همین چند وقت پیش با مادرم زندگی می‌کردم که اونم مرد و حالا تنها شدم.

بازخوردهای زندان و اتصالات^[4] اجتماعی

پس از آزادی از زندان، یکی از مهم‌ترین نگرانی‌های زنان در هنگام مواجهه با دیگران «ترس از برملاشدن» سابقه زندان و مجرمیت است؛ به‌طوری‌که ترس از آشکارشدن این موضوع تقریباً در تمامی این زنان مشترک است و این مسئله، در میزان و نحوه حضور و مشارکت زنان در سطوح مختلف اجتماعی و خانوادگی مؤثر است و احتمالاً زندگی فرد را با چالش مواجه می‌کند. به همین دلیل، عده زیادی از این زنان، روایت‌های گوناگونی از برخوردهای طردکننده اطرافیان تعریف کرده‌اند. باوجوداین، مطابق نتایج تحقیق پس از آزادی پذیرش زنان از جانب اطرافیان و اعضای خانواده، در فرایند بازسازی زندگی آنها مؤثر است.

ریحانه 57ساله به‌دلیل ارتکاب جرایم مالی و صدور چک بلامحل به مدت 6 ماه زندانی بوده است. روایت او نشان می‌دهد پیش از ارتکاب جرم، با بستگان و نزدیکان خود، ارتباط و همبستگی قوی داشته و در شبکه‌های خانوادگی نیز به‌طور فعالی عضو بوده است. همچنین، بنا بر گفته ریحانه، این افراد به او «حسن اعتماد» داشته‌اند. این مسئله موجب شده است که پس از زندان رفتن، افراد عضو باتوجه‌به اعتمادشان به او فعالیت کنند و درنهایت، با جمع‌آوری پول و گرفتن وام از ستاد دیه، ریحانه را از زندان خارج کنند. او می‌گوید:

«خدا رو شکر همه بهم اعتماد داشتن و می‌دونستن من اهل این نیستم که پول مردم رو بخورم. سرم کلاه گذاشته بودن... چون همه چیزم رو برای دادن بدهی فروخته بودم، یه مدتی خونه دخترم و فامیلا زندگی می‌کردم که بعد سه ماه، خدا خیرشون بده، خیلی بهم کمک کردن. ده میلیون بهم قرض دادن. یه خونه تو اطراف تهران اجاره کردم و یه چرخ خیاطیم برام خریدن... منم الان هم برای اونا لباس می‌دوزم و هم برای مردم. تو خونه ترشی و سبزی هم برای فروش آماده می کنم...».

دریافت سرزنش و تحقیرشدگی

سرزنش و تحقیر، ازجمله مسائلی است که زنان زندانی پس از آزادی از زندان با آن مواجه‌اند و آن را عاملی در بروز بیماری‌های روانی مانند افسردگی و انزوا و همچنین، تمایل به کناره‌گیری از جمع‌های فامیلی و دوستانه می‌دانند؛ هرچند گاهی این سرزنش‌ها فراگیر می‌شود و فرد نیز ناآگاهانه بر آن دامن می‌زند و خود بیش از دیگران، خود را سرزنش و سرکوب می‌کند. میترای 30ساله مدت 6 سال به جرم حمل و نگهداری مواد مخدر زندانی بوده است. او می‌گوید:

«حوصله نگاه‌های افراد فامیل رو ندارم. پیش خودم هیچی نمی‌گن؛ ولی آدم مفهوم نگاهشون رو می‌فهمه. قبلاً می‌اومدن مادر و پدرم رو سرزنش می‌کردن که چرا دخترتون این کار رو کرد... الانم خانوادم خیلی رعایتم رو می‌کنن؛ ولی یه موقع‌هایی که بهشون سخت بگذره، خیلی سرزنشم می‌کنن... مخصوصاً که پدرم برای من خونه رو فروخت و الان مستأجریم و وضع مالیمون خراب شد... یه موقع‌هایی هم حرفی نمی‌زنن؛ ولی نگاهشون همه چی رو می‌رسونه... خیلی احساس حقارت می‌کنم از رفتار و کارای گذشته‌ام، کاش هیچ‌وقت این کار رو نمی‌کردم. همینا منو اذیت می‌کنه که مجبور میشم با قرص و دارو بخوابم...».

مطابق نتایج تحلیل مصاحبه‌ها گاهی اوقات دامنه سرزنش و تحقیر فرد زندانی وسیع و از حیطه فرد خارج می‌شود؛ چنان‌که اعضای خانواده آنها را نیز در بر می‌گیرد و این مسئله در قطع شبکه‌های اجتماعی و شبکه‌های روابط اعضای خانواده هم مؤثر است. به همین دلیل بعضی از مصاحبه‌شونده‌ها می‌‌گفتند:

«از وقتی زندانی شدم، خانواده‌ام هم رفت و آمدشون رو قطع کردن...».

درمجموع، نتایج تجزیه‌وتحلیل مصاحبه‌های کیفی در ارتباط با پیامدهای دریافت سرزنش و تحقیرشدگی به این صورت دسته‌بندی می‌شوند:

-         قطع ارتباطات خانوادگی و دوستانه،

-         عضویت‌نداشتن و شرکت‌نکردن در شبکه‌های خانوادگی و

-         انزواطلبی و افسردگی فردی و خانوادگی.

احساس تنهابودگی^[5]

طبق بررسی روایت‌های زنان مصاحبه‌شونده، یکی از مشکلات زنان احساس تنهابودگی، بی‌یاوری و نداشتن همراه در زندگی است. این احساس ازنظر مفهومی به‌صورت تجربه‌ای درونی از احساس انزوای اجتماعی است و ممکن است در بیشتر موارد به شبکه‌های اجتماعی یا حمایت‌های اجتماعی محدود مربوط باشد؛ اما ساختار مستقلی دارد. برخی زنان مصاحبه‌شونده می‌گفتند باتوجه‌به مشکلات و برچسب‌های ناشی از حبس‌کشیدن، تمایل چندانی برای حضور در جمع‌ها و میهمانی‌ها ندارند. همچنین، قطع شبکه‌های ارتباطی و رابطه با زندان و دوستان دوره حبس نیز ازجمله خواسته‌های اعضای خانواده و اقدامات آنها برای دوری از جرم و فراموشی محیط زندان بوده است. بااین‌حال، از هم پاشیدگی کانون خانواده، به‌ویژه در زنان مطلقه بیش از سایر زنان به آشکارشدن احساس تنهایی منجر شده است.

نیکو 32ساله می‌گوید:

«.. با خانوادم ارتباطی ندارم؛ هردوشون مریضن و افسرده. راستشو بخوای خجالتم می‌کشم برم پیششون، حوصله سروصدای بچمم ندارن. همدمم شده بچه‌ام که یه دختر کوچیکه؛ چی می‌فهمه که چی می‌گم... وضعیت خیلی برام سخت شده و تنهایی خیلی اذیتم می‌کنه؛ ولی دیگه به هیچ مردی هم اطمینان ندارم که دوباره ازدواج کنم...».

تجزیه‌وتحلیل یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد زندان‌رفتن و سابقه حبس، گاهی در زنان چنان احساس شرمندگی عجیبی به وجود می‌آورد که خودبه‌خود، مانع از ارتباط آنها با والدین یا دیگران می‌شود؛ به‌طوری‌که بعضی از زنان مصاحبه‌شونده، انزوا، بی‌یاوری و تنهایی را به مواجه‌شدن با این افراد ترجیح می‌دهند.

احساس حرمان و جاماندگی

حرمان و جاماندگی احساسی است که به دنبال مقایسه وضعیت موجود زندگی با وضعیت گذشته یا در مقایسه با زندگی افراد هم‌سطح، به وجود می‌آید. این احساس گذشته از احساس حرمان و جاماندگی، طیف وسیعی از احساس یأس و ناامیدی، ترس و اضطراب برای آینده، احساس بی‌کفایتی و... را در فرد دامن می‌زند. این وضعیت زمانی وخیم‌تر می شود که با سرزنش، تحقیر و احساس تنهایی نیز همراه باشد.

میترا 30ساله مدت 6 سال به جرم حمل و نگهداری موادمخدر زندانی بوده است. او می‌گوید:

«اون چیزی که بعد از آزادشدن اذیتم می‌کرد و برام سخت بود، احساس ترحم و دلسوزی خانواده‌ام بود. فامیل‌ها پشت سرم حرف می‌زدن. پیش پدر و مادرم می‌گفتن که حیف شد، چرا زندگیش اینطوری شد. من با دختر خاله‌ام باهم تو یک سال عروسی کردیم. اون الان دو تا بچه داره. اینا رو که می‌بینم اذیت می‌شم.... همه همسن و سالای من که با من عروسی کردن، چند ساله زندگی می‌کنن و بچه دارن... توی زندگی عقب افتادم. به مردها بی‌اعتماد شدم. تا وقتی دختری، هزار نفر میان خواستگاری؛ ولی الان کسی نمی‌یاد. اگر هم بیاد، وضعیتشون خیلی خوب نیست، منم می‌ترسم زنشون بشم...».

از دست دادن سرمایه‌ها

یکی از چالش‌های دیگر مرتبط با حبس در زندگی زنان، از دست دادن سرمایه‌های اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی است. براین‌اساس، خانواده و حمایت‌های خانوادگی، روابط دوستان و بستگان، از دست دادن شبکه‌های ارتباط دوستانه و محرومیت از فعالیت‌های اجتماعی و مشارکت اجتماعی ازجمله سرمایه‌های اجتماعی - فرهنگی است که احتمالاً فرد با رفتن به زندان، آنها را از دست می‌دهد. به همین دلیل، زنان مصاحبه‌شونده می‌گفتند که از هنگام خروج از زندان، کمتر در فضاهای عمومی و مهمانی‌های دوستانه شرکت کرده‌اند. دراین‌ارتباط، یکی از مصاحبه‌شونده‌ها می‌گوید:

«حوصله نگاه و حرفای مردم رو ندارم. قبلاً اینطور نبودم، همش اهل بگو و بخند و مهمونی بودم؛ ولی از وقتی از زندان اومدم بیرون، ارتباطم رو با همه قطع کردم... اونام منو فراموش کردن، یادشون رفته من چه جور آدمی بودم و مدام پشت سرم حرف می‌زنن».

در برخی مواقع از دست دادن سرمایه‌های اجتماعی و اقتصادی به‌صورت هم‌زمان اتفاق می‌افتد که این موضوع، احتمالاً تبعات و پیامدهای بیشتری نیز به دنبال دارد؛ به‌طوری‌که برخی مصاحبه‌شونده‌های مرتکب جرائم مالی می‌گفتند هزینه هنگفتی برای ارتکاب جرم متقبل شده‌اند. این امر، گذشته از سرمایه‌های اجتماعی، بخش اعظمی از سرمایه‌های اقتصادی آنها را هم از بین برده است.

یکی از نمونه‌های این افراد سیمای 57ساله است که جرم او ازجمله جرائم مالی محسوب می‌شود. او به‌دلیل خرید خانه و آغاز کاری تجاری مجبور شده است از دو بانک وام بگیرد. همچنین، سیما خانه خود را در منطقه نیاوران اجاره داده است که به دلیل فراهم‌نکردن پیش‌بهای منزل و شکایت مستأجر، به زندان افتاده است و دو بانک نیز برای پرداخت‌نکردن اقساط، خانه را برای فروش گذاشته‌اند. این مسئله باعث شد او پس از خروج از زندان و نداشتن سرپناه و حامی به مدت سه ماه در مسافرخانه بهزیستی زندگی کند.

براساس تجزیه‌وتحلیل نتایج پژوهش، برخی خانواده‌های متعلق به‌ سطوح طبقاتی بالاتر که در شبکه‌های خانوادگی و اجتماعی گسترده‌ای عضویت دارند، احتمالاً در پذیرش یا نپذیرفتن زنان سابقه‌دار تردید پیدا می‌کنند؛ هرچند میزان آشکارشدن داغ ننگ زندان نیز در این میان، بسیار نقش دارد. به‌این‌ترتیب، ممکن است بعضی از این خانواده‌ها با پذیرش این زنان، ارتباط خود را با این شبکه‌ها قطع کنند. همچنین، بعضی خانواده‌ها عضویت در این شبکه‌ها و حفظ پیوندهای خانوادگی و اجتماعی را به پذیرش و حمایت از زنان سابقه‌دار ترجیح می‌دهند که این مسئله، ممکن است چالش‌های عدیده‌ای را در زندگی زنان به وجود آورد.

تداوم حبس و نظارت مضاعف

از چالش‌های دیگر زنان پس از آزادی «کنترل و نظارت مضاعف» است و درباره طیف خاصی از مصاحبه‌شوندگان اعمال می‌شود که لزوماً در کنار خانواده زندگی می‌کنند؛ زیرا مصاحبه‌شوندگانی که از جانب خانواده طرد شده‌اند یا خود ازجمله خانواده‌های مجرم و بزهکار هستند، به‌ندرت به این موضوع اشاره کرده‌اند. نظارت‌های شدید خانواده باعث می‌شود حبس در خانه برای زنان تداوم داشته باشد؛ چنان‌که یکی از مصاحبه‌شونده‌ها می‌گوید:

«از وقتی از زندان اومدم و همراه مادرم و برادرم زندگی می‌کنم، دائم تحت کنترلم. اصلاً نمیذارن تنها جایی برم، چون هنوز بهم اطمینان ندارن... الان فکر می‌کنم، بچه‌ام از من آزادتره...».

داغ ننگ زندان: تداوم مجرم‌پنداری

داغ ننگ زندان، پدیده مجرم‌پنداری را تداوم می‌بخشد و بعضاً فرصت ادغام اجتماعی را از افراد سلب می‌کند. افراد داغ‌خورده معمولاً از جانب دیگران، به‌سختی پذیرش می‌شوند؛ به‌طوری‌که گاهی خروج از این سیکل معیوب برای عده‌ای از آنها امکان‌پذیر نمی‌شود و بار دیگر آنها را در شبکه‌های مجرمان و بازتولید چرخه معیوب جرم قرار می‌دهد. به‌عبارت‌دیگر، طبق نظر گافمن، داغ ننگ موجب می‌شود اینگونه افراد از جریان عادی زندگی خارج و مجبور شوند با مصیبت‌ها و مشکلات خود مبارزه کنند (گافمن،1386: 16-18).

سوری 36ساله به جرم حمل و نگهداری مواد مخدر 8 سال در زندان بوده است. او می‌گوید:

«کسایی که می‌دونند من زندان بودم، یکجور دیگه نگاهم می‌کنند... فکر می‌کنند دوباره این کار رو می‌کنم. خب منو مجرم می‌دونن. توی فامیلمون همه می‌دونن، برای همین دوست ندارم توی جمع‌ها باشم. هرچند هیچ‌وقت کسی حرفی بم نزده؛ ولی موقع صحبت کردنشون فکر می‌کنم دارن درباره من صحبت می‌کنن یا وقت نشون‌دادن یا معرفی‌کردن من، فکر می‌کنم به همدیگه می‌گن این همون دختر فلانی یه که زندان بوده. می‌دونی چی می‌گم، آدم اون موقع نگاه‌های سنگین رو حس می‌کنه و منظورشون رو می‌فهمه. به همه بدبین شدم؛ مخصوصاً به مردها. هیچ مردی رو باور ندارم. خیلی سختی کشیدم. برای مردی زندان افتادم که بعداً فهمیدم ارزشش رو نداشت...».

مدیریت چالش‌ها و داغ ننگ

درمجموع، تجزیه‌وتحلیل مصاحبه‌های عمیق کیفی نشان می‌دهد زنان زندانی هریک بسته به وضعیت، موقعیت و همچنین، نیازها و چالش‌های زندگی خود، ممکن است روشی را برای مدیریت این چالش‌ها و نیازها برگزینند. بسیاری از زنان نخستین‌بار پس از خروج از زندان و واردشدن به اجتماع، باتوجه‌به مدت زمانی که در آنجا سپری کرده‌اند، داغ ننگی را بر پیشانی خود احساس می‌کنند که آنها را به‌صورت مجرم سابقه‌دار به دیگران معرفی می‌کند. برچسب «سابقه‌دار» هویتی انحرافی است که در جریان اصلی فرهنگ و زندگی اجتماعی تبعات پیچیده‌ای را به همراه دارد. یک زن زندانی پس از آزادی برای ساختن زندگی جدید و بدون خلاف، با موانع بسیاری روبه‌رو است؛ به‌طوری‌که حتی باید خود را برای مقابله با انتظارها، کلیشه‌های ذهنی، پنداشت‌ها و پیش‌داوری‌های غلط و منزوی‌کننده دیگران آماده کند. این انتظارها، کلیشه‌ها و پیش‌داوری‌ها زمینه محرومیت، ناسازگاری اجتماعی و ناامیدی از بازسازی و بازگشت به جامعه را در آنها ایجاد می‌کند. برای کسی که سعی دارد زندگی خویش را از نو بسازد، هیچ‌چیز سخت‌تر از تغییر نگاه دیگران و قالب‌ریزی مجدد انتظارات و رویکردهای آنها نیست. تئوری جامعه‌شناختی فرایند برچسب‌زدن و چگونگی تبدیل یک فرد عادی به فردی «سابقه‌دار» را شرح می‌دهد؛ باوجوداین، کشف مسئله چگونگی یاری‌کردن زنان زندانی برای مدیریت «انگ بزهکار» در امر مدیریت داغ ننگ و بازسازی زندگی مهم است.

جدول 3- مقوله‌بندی مدیریت چالش‌های زندگی پس از زندان