بررسی کارکرد‌های تمبر پستی در دوران قاجار و پهلوی اول

مقدمه

تمبر پستی در حکم یکی از عناصر مهم تشکیلات پستی در دنیا شناخته شده است. با ورود تمبر به دنیای مرسولات و محمولات پستی، پست در اجرای وﻅﻴﻔﮥ خود در زﻣﻴﻨﮥ ارسال و دریافت بسته‌های پستی، شیوه‌ای قانونی و ضابطه‌دار در پیش گرفت. تمبر به نظام پستی اعتبار قانونی داد و ازآنجایی‌که کشورهای مختلف واحدهای پولی یکسانی نداشتند، برای این منظور جایگزین مناسبی شد و در این راستا، ﻓﻠﺴﻔﮥ وجودی تمبر به این امر مهم بازمی‌گردد؛ ازسوی‌دیگر، استفاده از تمبر موجب از بین‌رفتن مشکلاتی شد که مانع از دریافت کراﻳﮥ پستی بودند. ابتدا انگلیس به انتشار تمبر اقدام کرد و در ادامه، کشورهای دیگر به انتشار آن دست زدند. با تشکیل اتحادﻳﮥ جهانی پست، تشکیلات پستی به‌صورت متحدالشکل درآمد. با ورود تمبر به ایران و همچنین عضویت ایران در اتحادﻳﮥ جهانی پست، قوانین بین‌المللی و یکسان‌سازی روش ارسال مرسولات پستی در دورﮤ قاجار تاحدودی و در دوره پهلوی اول به‌جدیت دنبال شد.

تمبر در ابتدای ورود به ایران کارکردی اقتصادی داشت و فقط جایگزین کراﻳﮥ پستی شد. در اواخر دورﮤ ناصرالدین‌شاه، برای تمبر کارکردهای دیگری در نظر گرفته شد و تمبر دیگر کالایی اقتصادی محسوب نمی‌شد، بلکه کارکردهای سیاسی و اجتماعی و فرهنگی را دربرمی‌گرفت؛ زیرا انتقال‌دهندﮤ فرهنگ و تمدن ایرانی محسوب می‌شد. در دورﮤ پهلوی اول، کارکردهای تمبر گسترش بیشتری یافت و محورهای دیگری بدان اضافه شد؛ به‌طوری‌که این محورها بخشی از صورت مذاکرات مجلس شورای ملی از دورﮤ اول تا سیزدهم را شامل شد. باتوجه به اهمیت و ارزش تمبر در حکم کالای ارتباطی نوینی در دوران قاجار و کاربرد گسترده‌تر آن در دورﮤ پهلوی اول و همچنین کارکردهایی که دربرمی‌گرفته است، بررسی آن در جایگاه بخشی از تاریخ هنری و همچنین تاریخ سیاسی‎اقتصادی حائز اهمیت است.

باتوجه به مقدمه، این نوشتار ضمن معرفی ویژگی‌های تمبر، کارکردهای آن را در دوران قاجار و پهلوی اول بررسی می‌کند. نوشتار حاضر در پی این فرض که شناخت کارکردهای تمبر اهمیت‌یافتنِ آن و درنتیجه توسعه در روند انتشار آن را موجب شد، ابتدا ساختار فیزیکی تمبر را معرفی می‌کند و در ادامه، کارکرد و فرآیند انتشار آن را بررسی می‌کند.

تاریخ ایران در دوران معاصر همواره در کانون توجه پژوهشگران بوده است؛ اما باتوجه به تحولات سیاسی و اقتصادی که در این دوران رخ داده، بیشترین توجه به پژوهش‌هایی در این زمینه‌ها بوده و ابعاد هنری و فرهنگی کمتر بررسی شده است. تمبر نیز ورای برچسب اقتصادی آن، از عناصر فرهنگی محسوب می‌شود و پژوهش‌های محدودی در این زمینه صورت گرفته که البته به کارکردهای آن اشاره‌ای نشده است. منابعی مانند تمبرشناسی از علی‌اکبر رادمنش، تمبر شیروخورشید مشروطه از مرجان رامی، آنچه باید درباره تمبر بدانیم از فوزی غفاری‌نور، تمبرهای اولیه ایران از فریدون نوین فرح‌بخش و تاریخ پست در ایران از فریدون عبدلی‌فرد، با نگاهی توصیفی به موضوع تمبر، اطلاعاتی را در اختیار خواننده قرار می­دهند.

تمبر پستی

تمبر پستی را باید تحولی مهم در ساختار پستی، از شکل سنتی به مدرن، دانست. اگر تمبر را در معنای پول پست بدانیم، تمبر علامتی رسمی است که در مقابل پرداخت مالیات یا عوارض یا مخارج حمل نامه یا محمولات پستی، در حکم اعلام وصول وجه دریافت‌شده، بر اسناد یا اشیاء چسبانیده می‌شود (مصاحب، 1345: 341). ازسوی‌دیگر، تمبر را باید نشان‌دهندﮤ ارزش واسطه‌ای و مبین تعهدی متقابل میان ادارﮤ پست و فرستندﮤ نامه یا محموﻟﮥ پستی دانست. تا پیش از اختراع و انتشار تمبر، باتوجه به بُعد مسافت، هزینه‌های پستی از دریافت‌کنندﮤ نامه یا محموﻟﮥ پستی دریافت می‌شد و نرخ مراسلات پستی در داخل یک کشور ثابت نبود. با اختراع تمبر و آشنایی با کارکرد­­­های آن، میان هزﻳﻨﮥ پستی با وزن نامه یا محموﻟﮥ پستی نسبت مستقیمی برقرار شد و راﺑﻄﮥ مسافت از آن حذف شد؛ پس کرایه از فرستنده و در مبدﺃ، به‌طور نقدی و به‌صورت ابطال تمبر دریافت می‌شد (رادمنش، 1364: 14).

ساختار فیزیکی تمبر

انتشار تمبر در قالب‌های شکلی و محتوایی مختلف، روندی تکاملی را پیموده است. تمبرها باوجود کوچکی ابعاد، دنیای بزرگی از طرح و نقش هستند. ارزش و اصالت هر تمبر به شناخت ساختار فیزیکی یا الگوهای شکلی آن بستگی دارد؛ بنابراین در بررسی هر تمبر، شناخت ویژگی‌های شکلی آن حائز اهمیت است.

تمبر در نگاه اول اجزایی دارد که معرف ارزش حقیقی آن تمبر است. این اجزا نشان‌دهندﮤ شکل ظاهری تمبر است؛ اما مشخصات اصلی تمبر در آن به نمایش گذاشته می‌شود که این نیز در دو بخش اصلی و فرعی درخور بررسی است. به اجزایی از قبیل حاشیه و کادر ارزش تمبر و خطوط فرعی یا تصویر، بخش اصلی تمبر گفته می‌شود. این اجزا مهم‌ترین و اساسی‌ترین بخش‌های تمبر را به خود اختصاص داده‌اند. به قسمت چاپ‌نشده و خالی تمبر که دارای علائم، نوشته‌ها، شماره‌ها، مشخصات و تاریخ است، حاشیه یا کادر گفته می‌شود. کادر ارزش تمبر کادری دایره یا مستطیل یا بیضی‌شکل است که در گوشه‌های تمبر طراحی می‌شود و ارزش تمبر با عدد یا حروف یا هر دو شکل در داخل آن نوشته می‌شود (غفاری‌نور، 1381: 8). این کادر نشان‌دهندة وضعیت اقتصادی و همچنین ارزش بهای پستی هر کشور است که باتوجه به وضع سیاسی و اقتصادی در نوسان است. خطوط فرعی یا تصویر اصلی به طرح و سطحی گفته می‌شود که در هر سِری تمبر چاپ می‌شود و از نقش حاشیه در اطراف به‌طور کامل جداست و به آن نقش هم گفته می‌شود (غفاری‌نور، 1381: 9).

این نقش‌ها ممکن است دربرگیرندة چهره یا منظرﮤ خاصی باشد. نقوش اصلی روی تمبر با فرهنگ و رسوم ملی هر کشوری راﺑﻄﮥ تنگاتنگی دارد و علاوه‌برآن، نگرش‌های سیاسی و اجتماعی و حتی اقتصادی بر آن تأثیرگذار است. بخش فرعی، جزئی از ساختار فیزیکی تمبر محسوب می‌شود و بااینکه عنوان فرعی به خود گرفته است، اصالت هنری و شناخت اصلی تمبر به آن بستگی دارد. با گذشت زمان، تمبرها ارزش و بهای فوق‌العاده‌ای پیدا می‌کنند و در کانون توجه سود­جویانی قرار می‌گیرند که درصدد تقلب و جعل آن برمی‌­­آیند؛ بنابراین در تمبر باید ویژگی‌هایی وجود داشته باشد که مانع از سوءاستفاده شود. این ویژگی‌ها در درﺟﮥ اول فیلیگران و دندانه و در درﺟﮥ دوم کاغذ و رنگ است (غفاری‌نور، 1370: 18).

فیلیگران (Filigrane) یا «واتر مارک»: نقش یا نوشته‌ای در خمیر کاغذ است که در روشنایی و نور داخل کاغذ دیده می‌شود و هدف از استفادﮤ آن جلوگیری از تقلب است تا اگر کسی تمبرهای بدلی تهیه کرد، شناخته شود (هاجری، 1375: 392؛ نیساری، 1341: 3). به‌طور کلی، فیلیگران وجه تمیز تمبر اصلی از تمبر تقلبی و مشابه است که مانع می‌شود اشخاص سودجو تمبر را جعل کنند (رادمنش، 1364: 54). در انتخاب کاغذ برای انتشار تمبر، نوع کاغذ نقش مهمی ایفا می‌کند؛ به‌طوری‌که در دسته‌بندی کاغذها، نوع کاغذ فرنگی در اولویت قرار می‌گیرد. به‌ﮔﻔﺘﮥ بلوم (Bloom) کاغذهای فرنگی نشاﻧﮥ شفافی دارند که چون جسم کاغذ را مقابل نور قرار دهند آن نشانه هویداست (بلوم، 1383: 368). افشار نیز در کتاب کاغذ در زندگی و فرهنگی ایرانی، به ویژگی این نوع کاغذ اشاره کرده است (افشار، 1390: 109). اولین تمبر­های منتشرشده در ایران فیلیگران نداشت؛ اگرچه تعدادی از تمبرهای شیروخورشیدی روی کاغذ راه‌راه چاپ شد، فیلیگران تنها در سال 1294ش/1915م، در تمبر تاج‌گذاری احمدشاه، به کار رفت و آن تصویر شیری ایستاده بود (نیساری، 1341: 3).

دندانه: در حاﺷﻴﮥ تمبر فرورفتگی و برآمدگی‌هایی دیده می‌شود که در اصطلاح به آنها دندانه می‌گویند. دندانه‌ها از عوامل مؤثر در شناخت و بررسی تقلبی‌بودن هر تمبر هستند و کاربرد دیگر آنها جداکردن تمبرها از یکدیگر است (رادمنش، 1364: 14)..

کاغذ: انتخاب کاغذی مناسب برای چاپ تمبر، در مرغوبیت اصالت و ارزش بعدی تمبر نقش مهم و تعیین‌کننده‌ای خواهد داشت. برای انتخاب کاغذ عواملی از قبیل دوام، ضخامت، مواد تشکیل‌دهنده، بافت کاغذ، قیمت و درنهایت پذیرفته‌شدن باید در نظر گرفته شود (رادمنش، 1364: 63؛ هاجری، 1375: 395)، ازطرفی، باید کاغذی انتخاب شود که امکان سوءاستفاده و تقلب در تمبر کاهش یابد. در ایران تمبرهای شیروخورشیدی سِری دوم روی کاغذ خط‌دار دیده می‌شود (مجله تمبر، ش5: 7).

رنگ: رنگ‌ها از اجزای بصری تمبرها محسوب می‌شوند و در طراحی تمبر به رنگ توجه بسیاری می‌شود. برای انتخاب رنگ ابتدا باید موضوع و طرحی بررسی شود که روی تمبر قرار می‌گیرد. بنابراین گزینش رنگ‌ها پیش از هر عاملی، به موضوع برگزیده‌شده بستگی دارد. رنگ یکی از اصول زیباشناختی تمبر است و با تکیه‌بر این اصل و برحسب موضوعی که تمبر ارائه خواهد کرد، در یک یا چند رنگ تهیه می‌شود. در تمبرهای پستی، انتخاب رنگ‌ها باتوجه به معیارهای مختلفی صورت می‌گیرد (هاجری، 1375: 146).

 شکل 1- ساختار فیزیکی تمبر

کارکردهای تمبر در چارچوب محتوایی

به‌طور اصولی، تمبر شاخص هزﻳﻨﮥ پستی است و به همین منظور چاپ و منتشر می‌شود؛ ولی باوجوداین، اهداف و ابعاد گسترده‌تری را دربرمی‌گیرد. تمبر بازتاب نمادهایی است که در زوایای پنهانی خود دارد و در قالب مفاهیم و معانی جدید نقش‌آفرینی می‌کند. در بعد اقتصادی، تمبر معرف خدمات پستی و ثبات نسبی هزینه‌های پست هر کشوری است؛ ولی درواقع، از نظام ارزشی هر جامعه‌ای برگرفته می‌شود و به‌طور نسبی، تصاویر و نقوش آن تاحدودی از این نظام نشئت می‌گیرد. در نظام ارزشی جامعه، تمبر در سه وجه درخور بررسی است: اقتصادی، سیاسی و فرهنگی‌اجتماعی.

نخست اقتصادی: اقتصاد از ارکان اساسی و زیربنای اصلی هر جامعه است که ستون جامعه بر آن استوار است. فرایندهای مالی، تنش‌های سیاسی، جنگ و نابه­سامانی‌های اجتماعی همه‌وهمه بر اقتصاد جامعه و تغییر و تحول در آن تأثیرگذار است.

دوم سیاسی:دومین وجه تمبر در چارچوب سیاسی درخور بررسی است. معیار قدرت و پویایی هر جامعه‌ای بر کنش و واکنش آن به تحولات جامعه و در گستره‌ای وسیع‌تر، جهان، مبتنی است. سیاست و اقتصاد دو بعد تفکیک‌ناپذیرند که با هم ارتباط تنگاتنگی دارند.

سوم فرهنگی‌اجتماعی: عقاید، باورها، آداب‌ورسوم، زبان، تاریخ، هنر، مذهب، جنبش‌های ملی و... همگی زیرمجموﻋﮥ ساختار فرهنگی و اجتماعی جامعه‌اند و از عناصر پویای جامعه محسوب می‌شود. گیدنز (Giddens) فرهنگ هر جامعه را شامل جنبه‌های نامحسوس و محسوس می‌داند؛ جنبه‌های نامحسوس شامل عقاید، اندیشه‌ها و ارزش‌هایی که محتوای فرهنگ را می‌سازند و جنبه‌های محسوس و ملموس شامل اشیاء، نمادها یا فناوری که بازنمود محتوای فرهنگ‌اند. ازسوی‌دیگر، فرهنگ و اجتماع را در ارتباطی دوسویه قرار می‌دهد (گیدنز، 1389: 34و35). بنابراین تغییر در هریک از این عناصر، دیگر عناصر را تحت‌تأثیر قرار می‌دهد و باید گفت که در میان آنها همگرایی وجود دارد.

تمبر در قالب جهشی هنری، ابعاد اقتصادی و سیاسی و فرهنگی‌اجتماعی جامعه را دربرمی‌گیرد و با نقش‌آفرینی خود، معرف و نمایندﮤ هویت جامعه در قالب و اشکال گوناگون است. از این منظر، تمبرها در نگرش‌های مختلف کارکردهایی گوناگون و در ارتباط با یکدیگر دارند. در اینجا سه وجه کارکردی تمبر را به‌صورت مشروح بررسی می‌کنیم:

کارکرد اقتصادی

در نگاه نخست، اولین وجه هر تمبری کارکرد اقتصادی آن است. پست در حکم زیرمجموﻋﮥ ساختار اداری هر کشور و تمبر نیز اجراکننده و تثبیت‌کنندﮤ نظم و قانونمندی در نظام پستی هر کشور و یکی از منابع درآمد در پست است که به‌صورت پویا و پرتحرک ایفای نقش می‌کند. ایران عصر قاجار در نخستین گام‌های آشنایی خود با تمبر، با کارکرد اقتصادی آن در جایگاه عاملی برای ایجاد درآمد روبه‌رو شد. این اتفاق زمانی جاﻣﮥ عمل پوشید که ایران به عضویت اتحادیه جهانی پست درآمد و در نظام پستی، به استقلال نسبی سیاسی و اقتصادی رسید. منسوخ‌شدن تمبر روسی از مرسولات پستی ایران و جایگزین‌شدن تمبر ایرانی و همچنین به رسمیت شناخته‌شدن نظام پستی و تمبر ایرانی در جهان، از نخستین نشانه‌های این استقلال در گام‌های اولیه خود بود. با رسمیت‌یافتن و گسترش‌یافتن تمبر، روند رو به پیشرفت اقتصادی آن نیز ادامه یافت؛ تاآنجاکه در دوران پهلوی اول قوت گرفت و در حکم کالایی لوکس، ارزش یافت؛ اگرچه ارزش حقیقی تمبر بیش از تشبیه آن به کالایی لوکس است.

مجلس نیز از همان ابتدای تأسیس، با آگاهی از اهمیت و جایگاه اقتصادی تمبر، به نقش تمبر در قالب منبع درآمدی برای دولت ﺗﺄکید کرد و مصوباتی نیز در این زمینه به تصویب رساند. در دورﮤ اول مجلس شورای ملی، تمبر در نقش تأمین‌کنندﮤ مخارجی شناخته شد که دولت و سازمان‌های وابسته به آن در امور کشور صرف می‌کردند: «این مملکت مخارجی دارد و آن مخارج را باید اهالی این مملکت بدهند؛ برای مثال کاغذی از سیستان می‌آید و راجع به وزارت داخله است؛ پس به وزارت داخله فرستاده می‌شود و جوابی از وزرات داخله می‌رسد باید با کاغذی ازطرف مجلس فرستاده شود، این مخارج را کی می‌دهد، این تمبر برای این مصارف است» (صورت مذاکرات مجلس شورای ملی، دوره اول، جلسه یازدهم، پنجشنبه15جمادی‌الاخر1327). دولت برای جذب درآمد با تمبر تنها به این عمل اکتفا نکرد. در جلساتی که در مجلس گذاشته شد، لایحه‌هایی به تصویب رسید که نشان داد با تمبر، دولت قدرت کسب درآمد به‌شیوه­های گوناگون را در مؤسسات اداری دارد. ازسوی‌دیگر، مشخص شد که این کار تاحدودی ایجاد بی‌نظمی و تقلب در نظام اداری را مانع می­شود. یکی از سازمان‌هایی که مجلس دربارﮤ آن تصمیم‌گیری کرد، وزارت تلگراف بود: «... نظر به اینکه با ترتیبات فعلی ممکن است همه نوع بی‌ترتیبی و تقلب شود، وزارت تلگراف برای جلوگیری از آنها و اطمینان از جمع‌آوری عایدات دولت صلاح می‌داند که بعدها درباره مخابرات تلگرافی هم تمبر استعمال شود؛ به این معنی که صاحبان تلگراف معادل قیمت تلگراف خود از تحویلدار اداره تمبر بگیرند و در حضور خود او روی قبضی بچسبانند که در مقابل وجه از اداره می‌گیرند و آن را باطل کنند این تأسیس با مختصر وقت واضح می‌کند که در محاسبات دولت و جمع‌آوری عایدات و جلوگیری از تقلبات تسهیلات عمده خاصل خواهد کرد ... ماده سوم، اداره تلگراف برای تعیین قیمت تلگرافی تمبر تأسیس و استعمال خواهد کرد. ماده چهارم، نظامنامه راجع به تمبر تلگراف را وزرات تلگراف مرتب و اعلان خواهد کرد» (صورت مذاکرات مجلس شورای ملی، دوره دوم، جلسه صدونودوشش، محرم‌الحرام1329).

مطبوعات نیز از این قاعده مستثنی نبودند. طبق قانون مطبوعات مصوب 5محرم1326/8فوریه 1908، هر اعلانی می‌بایست تمبر دولتی می‌خورد.¹ طبق آیین‌ناﻣﮥ ثبت اسناد در باب حقوق تمبر نیز برخی اوراق ملزم به الصاق تمبر بودند و درصورت الصاق‌نکردن تمبر، براساس آیین‌نامه مشمول جریمه می‌شدند؛ بنابراین در این راستا، باید جریمه‌ای را که دولت قرار داد نوعی منبع درآمد به حساب آورد. همچنین، نوع دیگری تمبر وجود داشت که در روزنامه‌ها الصاق می‌شد و تمبر روزنامه نیز در پیشبرد اهداف اقتصادی کاربرد داشت. برخی از تمبرها نیز موجود است که عنوان و مضمون اقتصادی ندارند؛ ولی کاربرد آنها در عرﺻﮥ اقتصادی کشور بوده است. تمبرهایی که وزارت دارایی و ارگان‌های دولتی منتشر می‌کردند یا آن را سفارش می‌دادند، از شمار این‌گونه تمبرها بود. بخشی از تمبرهای یادگاری نیز از این نوع محسوب می‌شوند. تمبر تاج‌گذاری از زیرمجموﻋﮥ تمبرهای یادگاری با سورشارژ (surcharge)² امانت‌های پستی (تصویر شماره1) و مکاتبه‌های دولتی (تصویر شماره2)، مضمونی سیاسی و فرهنگی نداشتند؛ ولی کاربردی اقتصادی داشتند. در نگاهی کلی، تمبرهای یادگاری ورای هر عنوانی، تمبرهایی با برچسب فرهنگی هستند؛ ولی بااین‌حال، بیان‌کنندﮤ پیشرفت و توﺳﻌﮥ اقتصادی هر کشورند. تمبر ترقی‌های ده‌ساﻟﮥ دوران پهلوی اول (تصویر شماره3) از این نمونه تمبر­ها هستند که با نگرشی دیگر به آنها، این امکان وجود دارد که اقتصاد پویا را در مجموﻋﮥ کامل آن مشاهده کرد.

تمبرهای مالیاتی (تصویر شماره4) از نوع تمبرهای با شاخص کارکرد اقتصادی بودند. در ایران نیز اسناد رسمی، تمبرهای مالیات با ارزش‌های گوناگون داشتند که برحسب نوع اسناد و ارزش سندیت آنها، با یکدیگر متفاوت بودند. به‌علاوه اسنادی از معاملاتی همچون خریدوفروش خانه، اجارﮤ خانه و اجاره‌نامه‌های رسمی با تمبر ارزش اسنادی پیدا می‌کردند (آشتیانی، 2535: 31). نوع دیگری از این تمبرها بودند که در ثبت احوال و دادگستری به کار می‌رفتند. تمبرهایی که برای ثبت اسناد و املاک استفاده می‌شدند، با تصویری از شیروخورشید انتشار می‌یافتند (آشنایی، 2535: 22) و این‌گونه درآمدی برای دولت حاصل می‌شد.

ازسوی‌دیگر، تمبرهای مالیاتی سند اعتبار و اطمینانی بودند که دولت برای مردم تدارک دیده بود؛ به‌طوری‌که در مجلس اول به آن ﺗﺄکید شده است.³ نکته‌ای که در اینجا درخور ذکر است و اهمیت دارد اینکه از تمبر در حکم یکی از عایدات مستقیم دولتی یاد شده است (صورت مذاکرات مجلس شورای ملی، دوره سوم، جلسه پنجاه‌وهفت، شنبه18رمضان1333)؛ بنابراین باتوجه به این مصوبات نیز باید به نقش و اهمیت اقتصادی تمبر در مجمع قانون‌گذاری در دوران قاجار و پهلوی اشاره کرد.

کارکرد سیاسی

 تمبر زیر نظر مستقیم دولت قرار دارد و ازسویی، در جهت سیاست‌های حکومت منتشر می‌شود؛ بنابراین نماینده و حامی مقاصد، دیدگاه‌ها و عرصه‌های سیاسی حکومت محسوب می‌شود. تمبر انتقال‌دهندﮤ نگرش‌ها و ساختار سیاسی جامعه است و مضامینی به‌همراه دارد که دیدگاه‌های سیاسی دولت و حکومت را بازتاب می‌دهد. در ایران دوران قاجار و دوران پهلوی اول، در این زمینه تمبر با قدرت ایفای نقش کرد. حوادث سیاسی، تغییر نظام سلطنتی، تغییر حکومت‌ها، نمایش قدرت و... همگی مفاهیم خود را در تمبر به تصویر کشیدند. طرح‌هایی که روی این‌گونه تمبرها نقش می‌بست، نمادها و نشانه‌‌هایی را نمایان می‌کرد که دربرگیرندﮤ پیامی سیاسی بود. تاحدودی با نهادینه‌شدن تمبر در ایران قاجار، تصویر شاه در تمبر­ها ظاهر شد. تصویر شاه، در جایگاه مهم‌ترین نماد قدرت، دومین طرح اصلی تمبرهای دورﮤ قاجاریه به شمار می‌آید. ازآن‌پس در قالب سری‌های تمبر، نقش شاه وقت و نشاﻧﮥ شیروخورشید، در حکم نمادهای قدرت، همراه با هم بر یک تمبر یا به‌صورت جداگانه به چاپ رسید.

تغییر نظام سلطنتی نیز باعث جابه‌جایی نمادهای قدرت بر نقش تمبرها شد که برای نمونه باید به تمبر 50قرانی محمدعلی‌شاه و سری سه‌تایی تاج‌گذاری احمدشاه اشاره کرد. در سِری تاج‌گذاری، یک تمبر با نقش تاج کیانی است و دو تمبر با تصویر تخت‌جمشید که بر صدر یکی نشان فروهر جای دارد (موسوی بجنوردی، 1367: 137). تاج کیانی و فروهر نماد ایران باستان است و در این نوع تمبر، نشان قدرت و مشروعیت‌دهندﮤ سلطنت است. تمبر تاج‌گذاری احمدشاه قاجار (تصویر شماره5) اولین تمبر یادگاری ایران محسوب می‌شود که معرف و نشان‌دهندﮤ تغییر و تحول سیاسی ایران در واپسین دوران قاجار است. تحول ناشی از تغییر سلطنت در ساختار سیاسی جامعه ﺗﺄثیرگذار بود و روند سیاسی را تغییر داد. این تمبر درواقع نشان‌دهندﮤ همین امر بود. ازسوی‌دیگر، به مناسبت کودتای معروف که در جمادی‌الاخر1339/1920م رخ داد، مقداری از این تمبر سورشارژ کودتا خورد که به تمبر کودتا معروف شد و دومین تمبر یادگاری ایران است⁴ (مجله تمبر، ش6: 8)..

در دورﮤ پهلوی اول، تمبر محورهای گسترده‌تری را دربرگرفت و در طراحی تمبرها، تصاویر جدید با مضامین بیشتری به نمایش درآمد. تصاویری که گاه نمایش‌دهندﮤ قدرت بود و گاه نمایش‌دهندﮤ عملکرد حکومت. تصویر شاه همچنان در حکم نماد قدرت در تمبرها مطرح می‌‌‌‌‌شد. سال‌های سلطنت رضاشاه دوران پی‌ریزی نظامی جدید بود (آبراهامیان، 1393: 169) و در مقایسه با ساختار سیاسی ایران سنتی، به‌ویژه پادشاهی پیشین، ساختار سیاسی رضاشاه ثبات داشت (آبراهامیان، 1393: 185). در ﻧﺘﻴﺠﮥ این ثبات بود که در نظام سیاسی و اقتصادی تغییر رخ داد. تمبر معروف ترقیات، نموﻧﮥ بارز نمایش قدرت و عملکرد حکومت رضاشاه بود که در تمبرها هویدا شد. این تمبر همچنین عملکرد حکومت پهلوی اول را طی ده سال نشان می‌داد که علاوه‌بر بُعد اقتصادی، از نظر سیاسی نیز کشور در مسیر توسعه قرار گرفته بود. بنابراین تمبرها با بیان ساختار سیاسی کشور، در جاﻣﻌﮥ آن روز نقش هویت‌بخشی داشتند.

کارکرد فرهنگی‌اجتماعی

تمبر اثری هنری است؛ اما درعین‌حال، مفهومی وسیع‌تر و دلالتی فرهنگی دارد و در­بردارندﮤ برخی از ابعاد هویت فرهنگی است؛ به‌نحوی‌که اگر تمبرهای هر کشور را کنار هم قرار دهیم و مجموعه‌ای کامل به وجود آوریم، بخشی از شناسناﻣﮥ آن کشور را شناسایی کرده‌ایم. تمبر این استعداد را دارد که ارزش‌های اصیل فرهنگی و اجتماعی جامعه را در خود بگنجاند. فرهنگ بخشی از هویت ملی هر جامعه است و دربرگیرندﮤ ارزش‌ها و قراردادهای اجتماعی است که با گذشت زمان در جامعه رخنه کرده و نهادینه شده است و همچنان پایدار است. البته نوع نگرش به این ارزش‌ها در دوام آن مؤثر است. انعکاس بناهای تاریخی و نمادهای ایرانی در تمبر، نموﻧﮥ بارزی از مبحث در دوران مدنظر است.

تمبرهای یادگاری شاخص‌ترین نموﻧﮥ تمبرهای با این کارکرد است. در دوران قاجاریه، طرح تخت‌داریوش و تخت‌جمشید نشانی بود از فرهنگ و تمدن ایرانی که در تمبرهای یادگاری ثبت می‌شد و سندی بود از دیدگاه‌های رسمی حکومت در عرﺻﮥ اجتماعی و فرهنگی جامعه؛ زیرا هنر در ارتباط با فرهنگ و اجتماع هر جامعه است و تمبر بخشی از شناسنامة هنری جامعه است؛ پس تمبر­های یادگاری نمودی از فرهنگ ایرانی است. استفاده از سمبل‌ها و چهرﮤ سلاطین بر روی تمبر­ها، در طراحی و ضرب سکه‌های قدیم و مرسوم در ایران ریشه داشت که گاه نمادی ملی بود و گاه علامت نجابت خاندان سلطنتی که بر روی تمبر نقش می‌بست (نوروزی، 1388: 242).

استفاده از نقوش ایرانی در تمبرها و ﺗﻬﻴﮥ تمبرهایی برای بزرگداشت شخصیت‌هایی همچون عمر خیام، نشئت‌گرفته از فرهنگ سیاسی ایران و برگرفته از باورهای ایرانی بود. ازسوی‌دیگر، در دوران پهلوی اول مضامین تمبرها محورهای جدیدی را دربرگرفت که درون‌مایه‌ای اجتماعی داشت؛ برای مثال باید تمبر عدالت اجتماعی (تمبر شماره6) را مثال زد که بر محوریت قانون و عدالت استوار بود.

.

فرآیند انتشار تمبر

از آغاز به‌کارگیری تمبر در ایران، یعنی زمانی‌که به‌دستور ناصرالدین‌شاه اولین تمبر طراحی و منتشر شد، تا زمانی‌که ایرانیان به‌تدریج به طراحی و انتشار آن اقدام کردند، تحت‌تأثیر عوامل گوناگونی، تمبر در حال تغییر بود. ازسوی‌دیگر، وضعیت اقتصادی و سیاسی و اجتماعی جامعه عاملی صاحب‌نفوذ در انتشار تمبر بود. به همین علت تمبر از نظر چگونگی تهیه، چاپ و انتشار درخور بررسی است. از نظر ساختار نظام سیاسی و اقتصادی، ایران دوران قاجاریه با ایران دوران پهلوی اول در دو دورﮤ متفاوت قرار داشت که این نیز منشا اختلاف و تغییر و درنتیجه تحول در فرایند انتشار تمبر شد. زمانی‌که تمبر در تشکیلات پستی قاجار ظاهر شد، ایران با تمبر و تکنولوژی چاپ آشنایی چندانی نداشت و در ﻣﺴﺌﻠﮥ تمبر به کشورهای همسایه، نظیر روسیه و عثمانی، وابسته بود؛ اما این وضعیت ثابت نماند و ایرانیان به‌تدریج با فرآیند چاپ و انتشار تمبر آشنا شدند؛ به‌طوری‌که در اواخر دوران قاجار و همچنین دورﮤ پهلوی اول، در ﻧﺘﻴﺠﮥ پیشرفت صنعت و همچنین آشنایی بیشتر با رموز تمبر، پیشرفت‌هایی را در این زمینه شاهد هستیم (مجله تمبر، ش5: 8). درکل، باید بیان کرد از همان بدو ورود تمبر به ایران تا پایان دورﮤ پهلوی اول، در فرآیند انتشار تمبر عوامل تأثیرگذاری وجود داشت که آنها را شرح می‌دهیم.

عوامل تأثیرگذار در فرآیند انتشار تمبر

ورود تمبر به ایران در برهه‌ای از زمان صورت گرفت که ایران با فرآیند کلی انتشار آن آشنایی چندانی نداشت. همین امر باعث شد به مرور زمان، فرایند انتشار تمبر با چالش‌هایی روبه‌رو شود و روندی متغیر داشته باشد؛ هرچند فرایند انتشار تمبر تنها مسئله نبود. تمبر در جایگاه سفیری فرهنگی، نماینده و راوی فرهنگی ایران در جهان بود؛ اما چالش‌هایی که فراروی انتشار تمبر قرار داشت در دو قالب ارائه می‌شود: 1. عوامل کاهش ارزش تمبر؛ 2. موانع و مشکلات فنی در روند انتشار تمبر.

عوامل کاهش ارزش تمبر

کاهش ارزش تمبر به این معناست که از نظر کمی و ارزش عددی و همچنین از نظر کیفی،⁵ به مرور زمان در در دوران چاپ و پس از انتشار، از ارزش اعتباری تمبر کاسته شود. پس از انتشار یعنی زمانی‌که تمبر علاوه‌بر کاربردی که در پست دارد به کالایی لوکس و موزه‌ای تبدیل شود. عوامل متعددی، در وجوه مختلف سیاسی و اقتصادی و...، ارزش و اعتبار تمبر را کاهش می‌دهند:

الف. بی‌نظمی و وجودنداشتن قوانینی در روند چاپ و انتشار، از عوامل مهم‌ کاهش ارزش تمبر بود که به برخی نمونه‌های آن اشاره می‌کنیم:

1. وزارت پست و تلگراف در مقام سازمانی که ﻫﻤﮥ جوانب تمبر را در اختیار داشت، می‌بایست در انتشار و چاپ تمبر تمرکز بسیاری می‌کرد؛ بااین‌حال در دوره‌ای، بی‌نظمی پست موجب اختلال و درنهایت کاهش ارزش تمبر شد. در چنین وضعیتی، عده‌ای نفع‌طلب از بی‌نظمی ادارﮤ پست و بی‌اطلاعی متصدیان سوءاستفاده می‌کردند و به چاپ تعداد فراوانی تمبر اقدام می‌کردند (دادخواه، 1339: 14). در دوران قاجار، این اتفاق به‌صورت‌های مختلف رخ می‌داد؛ برای نمونه، اقدام متصدی مربوط در چاپ بیش از اندازﮤ مجاز تمبرهای باقری، موجب خارج‌شدن این نوع تمبر از جریان پستی شد (فرح‌بخش، 1379: 24).

2. از سال 1285تا1288ق/1868تا1871م، استفاده از تمبر در مرسولات پستی تابع نظم و قاعدﮤ صحیح نبود و تمبرها در انحصار کسی بود که مؤﺳﺴﮥ پستی را در اجارﮤ خود داشت (دادخواه، 1339: 45). مستشاران به‌علت آشنابودن به بعضی از رموز فروش تمبر در خارج از کشور، بیشترِ مواقع چاپ تمبر را به اشخاص متفرقه واگذار می‌کردند و ازطرفی هم انواع و اقسام سورشارژهای متناسب و غیرمتناسب در تمبرهای ایران به وجود آوردند (مجله تمبر، ش6: 7).

3. بی‌نظمی در امور پست‌خانه در دوره‌هایی، استفاده از تمبر را در مرسولات دچار وقفه می‌کرد؛ به‌طوری‌که در دورﮤ اول مجلس شورای ملی به این بی‌نظمی اشاره شده است: «...آقاسیدحسین پست‌خانه که ده ماه به‌طور مرتب کاغذ بی‌تمبر می‌دهد و هیچ ترتیبی ندارد این بی‌نظمی با تقلب است و مجلس حق دارد که مفتش بگذارد تا از تاریخ چهاردهم تا حال باید از روی تفتیش جواب دهند... . حاجی‌معین‌التجار امروز می‌گویند پست ما بی‌نظم است و عایدی ندارد باید اینها رسیدگی شود و دیگر از برای تفتیش می‌گویم که مفتش لازم است که در عایدات دولتی تفتیش کند تا وضع ادارات مرتب شود» (صورت مذاکرات مجلس شورای ملی، دوره اول، جلسه بیست‌وهفتم، 23ذی‌القعده، 1327ق). ازسوی‌دیگر، بی‌نظمی در امور پست و همچنین نبود مدیریت در استفاده از تمبر، باعث بی‌اعتمادی مردم به وزارت پست شد؛ به‌طوری‌که مردم به ارسال و همچنین رسیدن مرسولات خود اطمینان نداشتند.⁶

4. در دوره‌ای، به‌ویژه اوایل ورود تمبر در ایران، تمبر در کنترل دولت نبود؛ بنابراین برخی از تمبرها و به‌ویژه تمبرهایی که حالت سفارشی داشتند، مثل تمبرهایی با چهرﮤ شاه، همچنان در خارج کشور چاپ می‌شدند (صورت مذاکرات مجلس شورای ملی، دوره ششم، جلسه دویست‌وبیست‌ونهم، 21 فرودین1307ش). این نوع تمبرها به هر سبکی که طراحی می‌شدند، درنهایت تاحدودی دربرگیرندﮤ روﺣﻴﮥ فرهنگی کشور چاپ‌کنندﮤ تمبر بودند. این موضوع باعث می‌شد بیشتر از اینکه تمبرها ترویج‌دهنده و هدایت‌کنندﮤ فرهنگ و تمدن ایران به خارج از مرزها باشند، بالعکس تاحدودی فرهنگ کشورهای طراح و چاپ‌کنندﮤ تمبر را ترویج دهند.

5. چاپ و آماده‌سازی برخی تمبرها در دست کسانی بود که مسئولیت و مقامی اداری نداشتند. ازآنجاکه تهیه‌کنندگان این نوع تمبرها ﻛﻠﻴﺸﮥ تمبر را در اختیار داشتند، هر وقت و هر جا می‌خواستند به چاپ تمبر مبادرت می‌ورزیدند. همین امر باعث می‌شد گاهی از یک تمبر چندین نوبت چاپ شود که درنهایت، پایین‌آمدن کیفیت تمبر و کاهش ارزش تمبر را باعث می‌شد. تمبرهای تاج‌گذاری و کودتا از این نمونه تمبرها محسوب می‌شوند (مجله تمبر، ش6: 8).

ب. تقلب و تصرفاتی که در تمبرها صورت می‌گرفت، دیگر عامل مؤثر در کاهش ارزش تمبر بود. این عامل بیشتر از بُعد کیفی ارزش تمبر را کاهش می‌داد. تقلب‌های مکرر در تمبرهای ایرانی و همچنین دست‌کاری‌های مختلفی که در تمبرهای این دوران می‌شد، علاوه‌بر کاهش ارزش آنها، استفاده از تمبر را به‌صورت رسمی و صحیح مانع می‌شد. تمبرهای تقلبی بوآتال (Boatal) از این نوع هستند (فرح‌بخش، 1379: 80). این تنها نمونه‌‌ای از تقلب‌های مکرری بود که در دوران بی‌نظمی ادارﮤ پست ایران صورت می‌گرفت و جریان پستی ایران را دچار اختلال می‌کرد.

1. در دوران ناصرالدین‌شاه ایران با کمبود تمبر مواجه شد؛ بنابراین تصمیم گرفتند از کلیشه‌های مسی استفاده کنند که مدت‌ها پیش آنها را کنار گذاشته بودند. این کلیشه‌ها را در اختیار آشپزی گذاشتند که همه‌کاره بود. در آن زمان نخستین فکری که دربارﮤ فن چاپ به ذهن او رسید این بود که روی کلیشه‌ها را مرکب بمالند و تکه کاغذی کوچک زیر آن بگذارند و با کف دست فشار دهند تا نقش آن حک شود. به همین علت چاپ‌هایی درشت و خشن تهیه و در همه جا پخش شد. چاپ‌هایی که از حیث تمبرشناسی نیز چندان ارزشی نداشت (هاجری، 1375: 265).

2. دخالت‌های عجیب‌وغریب سفارش‌دهندگان تمبر که هر روز به‌شکلی جلوه می‌کرد؛ برای مثال در اواخر سال 1310ق/1892م، خط فارسی به بدترین شکل ممکن درآمد و عبارت پست ممالک محروسه سرهم و با هم به‌شیوه­ای متحجرانه تحریر شد (پژمان، بی‌تا: 301).

3. استفاده از خطوطی غیر از خط فارسی روی تمبرها، از دیگر عواملی بود که برای مدتی، مانع از انتشار تمبر و در کنار آن کاهش اعتبار تمبر شد و در دوره‌ای، استفاده از تمبر را با چالش روبه‌رو کرد؛ به‌گونه‌ای‌که برخی از نمایندگان مجلس اول به آن اشاره کرده‌اند.⁷ مجموع این عوامل در دوره‌ای زمانی موجب شد علاوه‌بر کاهش روند انتشار تمبر، از ارزش و اعتبار تمبر در ایران و عرﺻﮥ بین‌المللی کاسته شود.

موانع و مشکلات فنی در روند انتشار تمبر

علاوه‌بر علت‌هایی که باعث کاهش ارزش تمبر و اختلال در روند چاپ و انتشار آن شد، در این اختلال علت‌های فنی نیز بسیار تأثیرگذار بود و اعتبار تمبر را کاهش داد. علت‌های فنی ﺗﺄثیرگذار عبارت بودند از: نبود ماشین‌های چاپ مناسب⁸ که در همان سال‌های اوﻟﻴﮥ ورود تمبر به ایران از اصلی‌ترین موانع و مشکلات در روند انتشار تمبر بود؛ نبود کاغذ لازم برای چاپ تمبر موجب شد برخی تمبرها در کاغذهای مختلفی چاپ شوند که این امر ایجاد اختلاف در نوع کاغذ مصرفی یک نمونه تمبر را باعث می‌شد (فرح‌بخش، 1379: 24)؛ کمبود رنگ نیز به مشکلات این دوره در انتشار تمبر افزود. پیدایش واریته‌های رنگی و کاغذی با انواع غلط‌ها در اوایل امری عادی نبود بلکه در اثر آشفتگی اوضاع عمومی یا اِشراف‌نداشتن به موضوع تمبر به وجود آمد. در زمان ناصرالدین‌شاه، چون امور اداره‌های ایران منظم نبود و بودﺟﮥ کافی در اختیار نداشتند، متصدیان آماده‌کردن تمبر به فکر نبودند برای چاپ تمام سری‌های تمبر، رنگ و کاغذ کافی را به‌صورت یکجا تهیه کنند و به‌تدریج تمبرها را چاپ می‌کردند و پس از مصرف مقدار چاپ‌شده، دوباره کاغذ یا مرکب چاپ تهیه می‌کردند؛ چه‌بساکه همان کاغذ و مرکب اولیه در بازار یافت نمی‌شد و انواع دیگری تهیه می‌کردند و واریته‌های رنگی یا کاغذی به‌این‌ترتیب به وجود آمده است.

همان‌طورکه اشاره شد در زمان‌ناصرالدین‌شاه چاپ‌های درشت و خشن رواج یافت. در این دوران چاپ‌کنندگان تمبر از روش چاپ تمبر آگاهی نداشتند؛ برای مثال، در مواقعی که یک طرف کاغذ چاپ می‌شد اگر چاپ بد یا کم‌رنگ بود به جای اینکه آن ورق کاغذ را پاره و باطل کنند، پشت همان دوباره چاپ می‌کردند (فرح‌بخش، 1370: 85). این عمل موجب می‌شد تمبر کیفیت و ظاهر مناسبی نداشته باشد. نموﻧﮥ این مشکل در تمبرهای پنج قران رخ داد (دادخواه، 1339: 46).

گاهی تمبرهای موجود در پست‌خانه‌ها به سرقت می‌رفت و این امر باعث اختلال در روند تهیه تمبر می‌شد؛ برای مثال زمانی‌که تمبرهای چهار قران زرد به سرقت رفت، این تمبر از جریان خارج شد و به‌جای‌آن چهار قران آبی چاپ شد. نموﻧﮥ دیگر سرقتی بود که دربارﮤ تمبرهای یک قران روی کاغذ سفید رخ داد و به همین علت، یک قران روی کاغذ زرد به چاپ رسید. کسانی که تمبرها را سرقت کرده بودند از این تدبیر سخت نگران شدند و برای آنکه تمبرهای سرقت‌شده را به فروش برسانند، چاره در این دیدند که برای زردکردن کاغذِ تمبرها آنها را در آب زعفران بگذارند (دادخوه، 1339: 44).

اتفاقاتی از این قبیل، علاوه‌براینکه برخی از این نوع تمبرها را از جریان پستی خارج می‌کرد، از ارزش آن تمبر نیز می‌کاست. این امر از سوءمدیریت ادارﮤ پست آن زمان نشان داشت. بنابراین وجود عواملی همچون نبود کاغذ و رنگ لازم، سرقت تمبر، استفاده‌های مکرر از کلیشه‌های تمبر و همچنین نبود دستگاه مناسب چاپ تمبر از موانع مهم در انتشار تمبر بود.

عوامل مؤثر در تسریع روند انتشار تمبر

با گسترش ارتباطات و همچنین آشنایی بیشترِ ایرانیان با کارکردهای تمبر، انتشار تمبر روند رو به پیشرفتی یافت. این امر از قانونمندشدن تشکیلات پستی و همچنین شناخت تکنیک‌های انتشار تمبر و ورود دستگاه‌های مختلف چاپ تمبر ناشی بود. در اواخر دورﮤ قاجار و همچنین دورﮤ پهلوی اول، محدودیت‌هایی در چاپ تمبر به وجود آمد. این محدودیت‌ها باعث شد که تمبرها زیر نظر مستقیم وزارت پست و دولت قرار گیرد و مانع دخالت افراد و مؤسساتی شدند که روند انتشار تمبر را با چالش روبه‌رو می‌کردند. این عمل، یعنی واگذاری چاپ تمبر به افراد، تنها درصورت انعقاد قرارداد صورت می‌پذیرفت؛ برای نمونه، تمبر شصت‌سالگی رضاشاه و تمبر عروسی محمدرضا و فوزیه را شخص غیرمسئولی سفارش داد؛ ولی طبق قراردادی خزانه‌داری کل این عمل را انجام داد که از نظر چاپ، تا اندازه‌ای محدودیت اداری به وجود آمد (مجله تمبر، ش6: 8)

در جریان انتشار تمبر، ورود ماشین چاپ تمبر به ایران تحول مهمی بود که در بخش‌های مختلف فرایند انتشار تمبر دگرگونی ایجاد کرد. در راستای آن، در امر چاپ سرعت‌عمل و دقت بیشتری صورت گرفت؛ به‌طوری‌که در مجلس پنجم، بر نقش و تأثیر آن در جریان پستی ایران تأکید شد.⁹ ازسوی‌دیگر، با مطلوب‌شدن سطح فنی و کیفی دستگاه‌های چاپ، بخشی از تمبرها با تمثال شاه در تهران چاپ می‌شد. دستگاه‌های چاپ تمبر علاوه‌براینکه کیفیت تمبرها را افزایش داد، موجب شد ایرانیان در انتشار و همچنین طراحی تمبر به خودکفایی دست یابند.

نتیجه

بررسی تمبرها در دورﮤ قاجار و پهلوی اول، در جایگاه یکی از عناصر مؤثر در نظام پستی این دوران، نشان می‌دهد با ورود تمبر به ایران، نقش‌پذیری آن در جامعه ابعاد گستره‌تری را دربرگرفت. روند تحول نظام پستی و تمبر از دورﮤ ناصرالدین‌شاه تا رضاشاه، بیان‌کنندﮤ تغییر معیارهای ارزشی جامعه و همچنین سیاست‌هایی است که حکومت در پیش گرفته بود. این تغییر در ساختار ظاهری و کارکردی تمبر صورت پذیرفت. بررسی ساختار ظاهری تمبرها در ایران نشان می‌دهد تمبر از نظر کیفیتی و چاپ پیشرفت شایانی کرد و تاحدودی از این جنبه به خودکفایی رسید؛ به‌ویژه با ورود دستگاه‌های جدید چاپ، تمبر از نظر کیفی به سطح بسیار خوبی رسید.

با بررسی صورت مذاکرات مجلس شورای ملی مشخص می‌شود از نظر ساختار کارکردی نیز، از دوران قاجار تا رضاشاه، کارکردهای تمبر موضوع‌های مختلفی را دربرگرفته است. در ابتدا تصاویر و طرح‌های روی تمبر بدون توجه به معیارها و دیدگاه‌های دولت و جامعه بود و فقط کارکردی اقتصادی در ابعاد محدود داشت؛ ولی به‌تدریج علاوه‌بر گسترش کارکرد اقتصادی، در وجوه گسترده‌تر کارکردهای دیگری به آن اضافه شد که محورهای جدیدتری را دربرمی‌گرفت. در دوران پهلوی اول، مضامین جدیدتری عرضه شد؛ بنابراین تمبر با ویژگی کارکردی موضع قوی‌تری به خود گرفت و با اراﺋﮥ آن در جامعه، در سیاست‌های سیاسی و اقتصادی جامعه جایگاه مناسبی یافت و در نقش سفیر فرهنگی، هویت و باورهای ایرانی را عرضه کرد.

پی‌نوشت

1. «ماده22- سوای اعلانات رسمی و اعلانات انتخابیه هر اعلانی باید تمبر دولتی بخورد و قیمت آن تمبر برحسب عده اعلان و قطع روی آن مختلف می‌شود موافق قانونی که در باب تمبر وضع خواهد شد، طفره از ادای حق تمبر باختلاف بالتزام شرعی از ده تومان الی پنجاه تومان مجازات می‌شود» (صورت مذاکرات مجلس شورای ملی، دوره اول، جلسه دویست‌وهشتادوشش، 14ذی‌القعده‌الحرام 1327ق).

2. سورشارژ: فلز یا پلاستیکی که برای قیمت یا رسمی‌شدن تمبر یا معرفی آن به‌منظور مصارف مختلف روی تمبر زده می‌شود؛ بدون آنکه ارزش آن را پایین بیاورد. این عمل به‌علت‌های مختلفی صورت می‌گیرد؛ ازجمله زمانی‌که رژیم تغییر کند، درصورت استقلال کشوری، تا چاپ تمبر مجدد بر روی تمبرهای موجود مهر استقلال و تاریخ استقلال را می‌زنند. درصورت بروز حوادث طبیعی مثل زلزله و سیل، بروز جنگ و اشغال نظامی کشور، ،سرقت مقداری از تمبرها و هنگامی‌که در کشوری واحد پولی تغییر کند، به‌علت کمبود یک سری تمبر از نظر بهایی که احتیاج است، تمبرهای موجود را سورشارژ می‌کنند تا ارزش جدید آنها تعیین شود. سورشارژ را دستگاه تمبر چاپ‌شده برروی تمبر می‌زند. بعضی اوقات سورشارژ با دست زده می‌شود یا با قلم و مرکب از امضای مخصوص این عمل انجام می‌گیرد (غفاری‌نور، 1370: 23).

3. «حسینقلی‌خان نواب خطاب به نمایندگان مجلس: شماها که این‌قدر در عایدات بلدیه تعجیل و اصرار دارید خوب است به وزیر مالیه بگویید تمبر چاپ کند و مالیات را بدون تمبر نگیرند تا تمبر نباشد مردم اطمینان به دادن مالیات ندارند» (صورت مذاکرات مجلس شورای ملی، دوره اول، جلسه دویست‌وسی‌وهشت، 24محرم‌الحرام1327ق).

4. در دورﮤ پنجم مجلس شورای ملی، طی مذاکراتی که صورت گرفت، بخشی از تمبرهای تاج‌گذاری احمدشاه به اسدالله‌خان کردستانی واگذار شد. او ازجمله اشخاصی بود که امیتاز برخی تمبرها را از حکومت دریافت می‌کرد. پیرو آن نیز سورشارژ کودتا خورد: «چون امتیار تمبر تاج‌گذاری را داشت تقاضا کرد که ده‌هزار سری از تمبر تاج‌گذاری سورشارژ بشود به تاریخ روز کودتا، یعنی روزی که کودتا شد (روز 23حوت)» (صورت مذاکرات مجلس شورای ملی، دوره پنجم، جلسه هفتادوپنج، هفتم عقرب1303 مطابق اول شهر ربیع‌الثانی 1343)./

5. کیفیت طراحی، رنگ و چاپ.

6. در جلسه پنجم مجلس شورای ملی، مذاکره‌ای در باب مشکلات تمبر در وزارت پست و مخارجی که از این جهت از دولت دریافت می‌کنند صورت پذیرفت. برخی از نمایندگان ازجمله عبدالوهاب، وزارت پست و تلگراف را مسئولبی نظمی در ادارﮤ تمبر می‌دانست: «حاج‌میرزاعبدالوهاب... قسمت دیگر راجع‌به پست و تلگراف است، آن روز هم عرض کردم حالا هم عرض می‌کنم یک وزارت پستی که نتواند یک تمبر را اداره کند این‌قدر بودجه برای چه به آن می‌دهند الان دوسه ماه است که تمام کاغذهای مردم بدون تمبر است؛ مثلاً بنده خودم کاغذی بردم به پستخانه سه‌راه امین حضور همین قدر یک مهر زد روی کاغذ نوشته بود سه‌راه امین حضور و از بنده پول گرفت گفتم بدهید به صندوق بیندازم جواب دادند خیر خودمان می‌فرستیم بنده حقیقتاً اطمینان ندارم که آیا می‌رسانند باز موقعی که تمبر بود در مقابل پول تمبری به پاکت می‌زدند؛ ولی الان سه ماه است که هیچ تمبری نیست و تمام کاغذهای مردم را فراهم کند نه اینکه کاغذهای مردم را بیاندازند آنجا رسید رسید، نرسید نرسید» (صورت مذاکرات مجلس شورای ملی، دوره پنجم، جلسه نودودوم، هفدهم قوس 1303ش).

7. استفاده از خط فارسی در تمبرها از مسائلی بوده که نظر نمایندگان مجلس شورای ملی را به خود جلب کرده است؛ به‌طوری‌که حتی تمبرهایی که در خارج از کشور به چاپ می‌رسید می‌بایست به خط فارسی نگاشته می‌شد. ازسوی‌دیگر کمبود تمبر در پست‌خانه‌ها در دوره‌هایی موجب شد در روند پستی کشور اختلال به وجود آید و مجلس به آن رسیدگی کند: «آقاسید بروجردی- دیگر روی پاکت‌ها تمبر نیست. سعدالدوله- چون گفته شده بود که چرا تمبر پست خانه به خط خارجه است. حال دیگر نزدیک است که هیچ تمبر روی کاغذ نچسبانند این ترتیبات از بی‌نظمی و بی‌ترتیبی است. رئیس- هرگاه تمبر پست‌خانه ولایات تمام می‌شود و جای آن مهر می‌زنند این افت چندی پست‌خانه با من ولی نمی‌گویم این صحیح است اما سند از برای تقلب نمی‌شود. سعدالدوله- صحیح است سند تقلب نیست؛ ولی سند بی‌نظمی که هست شما هیچ در فرنگستان دیده‌اید که پاکتی بی‌تمبر باشد. رئیس- خیر، آنجا این‌طور امور دیده نمی‌شود. آقاسیدحسین- تمبرهایی که بلژیک به خط خودشان از این چاپ می‌کنند چیست؟ رئیس- مدتی است که چاپ می‌کنند فقط خط خودشان نیست، عدد فارسی هم دارد؛ چون باید به خارجه برود باید به خط ایشان هم باشد» (صورت مذاکرات مجلس شورای ملی، دوره اول، جلسه بیست‌وسوم، چهاردهم ذیقعده‌الحرام1327ق).

8. در سال‌های بعد که دستگاه‌های چاپ تمبر به ایران وارد شد، به‌علت نبود متخصص‌هایی برای تعمیر دستگاه‌ها، به استخدام متخصصان خارجی مجبور بودند. بنابراین در اختیار نداشتن متخصصان فنی ایرانی برای تعمیر دستگاه‌ها تا مدتی از مشکلات اساسی محسوب می‌شد.

9. مجلس پنجم شورای ملی با تأکید بر چاپ تمبر در داخل کشور، با خرید دستگاه‌های مختلف چاپ روند انتشار تمبر را تسریع کرد. «...مخبر- مجلس شورای ملی علاوه‌براینکه صرفه دارد و آن‌طورکه آقا تشخیص دادند نیست امروز یک خدمت بزرگی را انجام می‌دهد که تابه‌حال در ایران سابقه نداشته و آن مسئله تمبر پست است، آقایان از این غافل‌اند که تمبر پست در ایران در ممالک بیگانه طبع می‌شده است بی‌آنکه ما بدانیم کلیشه این تمبر به دست کیست؛ ولی صحبت آن را تصدیق می‌کند و آیا در بازارهای دنیا پیش از آن تمبر ما هنوز به مملکتان وارد شده باشد به معرض بیع گذاشته می‌شود یا نه؟ امروز مطبعه مجلس با همین ماشین‌هایی که ملاحظه می‌فرمایید تمبر چاپ می‌کند و تفاوت این لااقل برای مملکت بسیار چشمگیر است. سابق پول هنگفتی می‌دادیم در هارلن می‌بردند و در آنجا در یک مطبعه کوماند می‌دادند. شاید در بعضی مواقع هم دولت ایران مأمور فوق‌العاده هم می‌فرستادند برای طبع تمبر که نظارت داشته باشد آن وقت این تمبر که به قیمت گزاف وارد می‌شد و امروز دولت به‌واسطه مطبعه که خودش وارد کرده است این تمبر را طبع می‌کند و از این حیث برای مملکت یک افتخاری است و گذشته از این، یک اعتباراتی را برای دولت فراهم کرده است و یک مبالغی که دولت برای خریدار است و آلات و ماشین‌ها تخصیص‌داده و واردشده اینها را دیگر نمی‌شود دور انداخت. ... ماشین‌آلاتی که ما تهیه کرده‌ایم یک قسمت‌هایی است که در سایر مطابع هست و کار می‌کنند؛ ولی یک قسمت‌هایی هم هست که در سایر جاها نیست ما دوازده ماشین تمبر پست داریم، ماشین باندرول هست، این‌ها ماشین‌هایی است که به‌طرز جدیدی ساخته شده و خریده شده است» (صورت مذاکرات مجلس شورای ملی، دوره پنجم، جلسه صدوهفتادوشش، 12خرداد1304ش).