پیوندهای مفید
اخبار و اعلانات
آمار
| تعداد نشریات | 43 |
| تعداد شماره‌ها | 1,677 |
| تعداد مقالات | 13,681 |
| تعداد مشاهده مقاله | 31,752,141 |
| تعداد دریافت فایل اصل مقاله | 12,550,891 |
شناسایی موانع توسعة منطقه‌ای با به‌کارگیری شاخص فقر آبی نمونة موردی: استان قزوین | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| جغرافیا و برنامه ریزی محیطی | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| مقاله 11، دوره 28، شماره 1 - شماره پیاپی 65، خرداد 1396، صفحه 151-170 اصل مقاله (1.22 M) | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| نوع مقاله: مقاله پژوهشی | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| شناسه دیجیتال (DOI): 10.22108/gep.2017.98243.0 | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| نویسندگان | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| محمد حسین شریف‌زادگان1؛ سحر ندایی طوسی2؛ فرناز جمالی* 3 | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| 1دانشیار برنامه‌ریزی منطقه‌ای، دانشگاه شهید بهشتی، تهران، ایران | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| 2استادیار برنامه‌ریزی منطقه‌ای، دانشگاه شهید بهشتی، تهران، ایران | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| 3فارغ‌التحصیل برنامه‌ریزی منطقه‌ای، دانشگاه شهید بهشتی، تهران، ایران | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| چکیده | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| م محدود‌بودن ظرفیت منابع آبی از یک‌سو و تشدید روند برداشت بی‌رویه از منابع آب در نقاط مختلف جهان از سوی دیگر، باعث افزایش آگاهی و حساسیت‌های توسعه‌گران منطقه‌ای دربارة این منبع حیات‌بخش و تنظیم تقاضاهای توسعه در چارچوب عرضة منابع آب منطقه‌ای شده است. در این‌باره استفاده از روش و ابزاری که بتواند کمبود آب را در سطحی فراتر و در ارتباط با توسعة منطقه‌ای ببیند، سودمند خواهد بود. با این هدف، پژوهش پیش رو با استفاده از شاخص فقر آبی (WPI)، به صورت چندبُعدی و در قالب پنج محور اصلی شامل منابع، دسترسی، ظرفیت، مصرف و محیط زیست، به بررسی مجموعة عوامل اثرگذار در بحران آب استان قزوین پرداخته است. نتایج پژوهش نشان می‌دهند نیمة جنوبی استان شامل شهرستان‌های آوج، تاکستان و بویین‌زهرا به دلیل ضعف در دو محور ظرفیت (تعداد زیاد مرگ اطفال و نسبت بی‌سوادی) و محیطزیست (مصرف زیاد کود و سموم و کیفیت کم آب)، وضعیت بحرانی‌تری نسبت به سایر شهرستان‌ها دارد. شهرستان قزوین به دلیل بهره‌مندی از منابع آب، ظرفیت و مصرف بهینه و شهرستان البرز به دلیل دسترسی مطلوب و کسب امتیاز زیاد در محور محیط زیست، از دیدگاه شاخص فقر آبی از وضعیت نسبی بهتری در قیاس با سایر شهرستان‌ها برخوردارند. در نهایت با هدف مقابله با فقر آبی در استان قزوین، با استفاده از روش تحلیل همبستگی و به کمک نرم‌افزار SPSS، برای شناسایی پیشران‌های اثرگذار در سطح کل استان اقدام شده است. در این‌باره دو محور محیطزیست و ظرفیت بیشترین اثرگذاری را دارند. | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| کلیدواژه‌ها | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| کمبود منابع آب؛ شاخص فقر آبی (WPI)؛ توسعة منطقه‌ای؛ پیشران اثرگذار؛ استان قزوین | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| اصل مقاله | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
مقدمه طرح مسئله متغیر منابع آب در توسعة تمامی جوامع و فرهنگ‌ها، به‌دلیل نقشی که در تغذیه، تأمین انرژی، سلامت بشر، پایداری محیط، بهبود وضعیت رفاه اجتماعی، رشد دربرگیرنده و ارتقای سرزندگی جامعه ایفا می‌کند و همچنین به دلیل اثرگذاری آن به‌طور خاص در کاهش فقر، توسعة اقتصادی و پایداری محیط زیست، همواره به صورت پیچیده‌ای مطرح بوده است(World Water Assessment Program, (2015, p: 2؛ از این رو منابع آب به عنوان هستة اصلی توسعة پایدار به حساب می‌آید و از نقش اساسی در توسعة اقتصادی - اجتماعی، حفاظت اکوسیستم‌ها و حیات نوع بشر برخوردار است (United Nations, 2014). با توجه به اهمیت موضوع آب در سطح بین‌المللی، اهداف و برنامه‌های متعددی در این زمینه تدوین شده است. برای نمونه یکی از هشت هدف توسعة هزاره (MDG[1])، برای افق 2015 میلادی، کاهش پنجاه درصدی جمعیت فاقد دسترسی به منابع آب پایدار و شبکة فاضلاب بوده است(UNDP, (2015؛ لیکن برخلاف توفیق نسبی بعضی کشورها در دستیابی به این اهداف، به دلیل تأمین نشدن شرایط مورد انتظار در تمامی کشورها، دوباره در سال 2015 اهداف جدیدی با گستردگی مفهومی بیشتر تحت عنوان «اهداف 17گانة توسعة پایدار(SDG[2])» تدوین شد؛ از این میان با توجه به بحران‌های رویاروی جهان حاضر، مشخصاً یک مورد به بحث منابع آب اختصاص یافته است؛ بر این اساس هدف مربوطه، موجودیت منابع، پایداری مدیریت منابع آب و شبکة فاضلاب را برای تمامی گروه‌ها بررسی می‌کند میان‌کنش منابع آب و توسعة پایدار دیگر فقط به سه بُعد اقتصادی، اجتماعی و محیط زیست محدود نمی‌شود و مسائلی نظیر سلامت بشر، تأمین غذا و انرژی، شهری شدن و توسعة صنعتی از طریق سیاست‌ها و اقدامات اجرایی به تقویت یا تضعیف توسعة پایدار خواهد انجامید(World Water (Assessment Program, 2015, p: 3؛ از این رو در این پژوهش کوشش بر آن است تا با شاخصی چندبُعدی، وضعیت کم‌آبی در پژوهشی منتخب سنجیده شود. با توجه به نیاز به‌کارگیری شاخصی کل‌نگر و مسلط به مسائل آبی از میان شاخص‌های موجود، شاخص فقر آبی بنا به اینکه از یک‌سو مباحث منابع آب را پوشش داده و از سوی دیگر، ابعاد برنامه‌ای و توسعه‌ای کم‌آبی را نیز مد نظر قرار میدهد، انتخاب شد. در تعریف این شاخص، سالیوان[3]، نظریه‌پرداز اصلی این حوزه، از تعریف فقر آمارتیا سن[4] بهره گرفته است؛ بر این اساس اگر فقر به صورت محرومیت از قابلیت‌های اساسی و نه صرفاً کم بودن درآمد، که ضابطة متعارف شناسایی فقر است، تعریف شود (سن, 1381, ص. 126)، آنگاه فقر آبی، محرومیت از مجموعة عواملی تعریف میشود که کمبود منابع آب، تنها مولفة شناخته‌شدة آن است. مفهوم پایة فقر آبی در برگیرندة پنج محور اصلی است: (1) منابع؛ (2) دسترسی؛ (3) ظرفیت؛ از دیگر محورهای فقر آبی، محور مصرف است. با مطالعة این محور، الگوی مصرف در بخش‌های مختلف و بهره‌وری مصرف مشخص میشود. در آخرین مرحله نیز محور محیط زیست است که در آن تعدادی از مقولات محیط زیستی مرتبط با تأمین و مدیریت آب مطالعه میشود(Lawrence, Meigh, & (Sullivan, 2002, p: 1. مزایای متعددی برای محاسبة فقر آبی در متون مختلف موجود در این زمینه معرفی شده که بعضی از این موارد عبارتند از:
(Sullivan, Derivation and Testing of the Water Poverty Index Phase 1, 2002, p: 1). پیشینة موضوع و مفهوم‌شناسی شاخص فقر آبی (WPI) فقرآبی (WPI)، شاخصی است که در مطالعات اخیر دربارة کم‌آبی مورد توجه پژوهشگران بسیاری قرار گرفته است. از اولین پژوهش‌های انجام‌شده در این حوزه، می‌توان به پژوهش سلامه (Salameh, E, 2000) اشاره کرد. وی شاخص فقر آبی را به عنوان نسبت آب تجدیدپذیر دردسترس به حجم مورد نیاز برای تأمین مواد غذایی و مصارف خانگی در سال تحت شرایط اقلیمی یک منطقه تعریف کرده است. در این مطالعه، تمامی زیرشاخص‌های مورد استفاده از جنس منابع آب است و توجه پژوهشگر صرفاً بر شناسایی مهم‌ترین عوامل تاثیرگذار بر منابع آب در مناطق بیابانی و نیمه‌بیابانی بوده است. فیتلسون و چنووس (Feitelson & Chenoweth, 2002) با نگاهی متفاوت به این بحث، فقر آبی را برای یک کشور یا منطقه، شرایطی تعریف می‌کنند که در آن امکان تأمین هزینة لازم برای دسترسی به آب پایدار برای همة مردم و در تمامی فصول وجود نداشته باشد. این دو پژوهشگر ساختار جدیدی را از فقر آبی متکی بر دو مفهوم اصلی «هزینه» و «توانایی مالی پرداخت» ارائه کرده‌اند. در مطالعات بعدی که در این حوزه صورت گرفت، لاورنس و همکاران (Lawrence, Meigh, & Sullivan, The Water Poverty Index: an International Comparison, 2002) فقر آبی را به عنوان یک شاخص چندبعدی و دارای مؤلفه‌های اقتصادی، اجتماعی و محیط زیستی معرفی کردند. سالیوان در این پژوهش با بهره‌‌گیری از تعریف فقر آمارتیا سن اظهار داشت که چنانچه فقر به مثابة محرومیت از بعضی قابلیت‌های اساسی و نه صرفاً کمبود درآمد دانسته شود (سن، 1381: 15)، آنگاه فقر آبی به معنای محرومیت از مجموعة عواملی است که تنها کمبود منابع آب در این میان شناخته‌شده است. پس از انتشار مفهوم چندبُعدی شاخص فقر آبی، مقایسة جهانی این موضوع توجه پژوهشگران را جلب کرد و پژوهش‌های گسترده‌ای نیز دربارة آن انجام شد. همچنین، در پژوهش سالیوان و همکاران (Sullivan, Meigh, & Lawrence, 2006) دربارة چگونگی عملکرد WPI در مقیاس‌های مختلف توضیحاتی داده شد. در این مقاله نمونه‌هایی از به‌کارگیری این شاخص در سطح محلی، حوضه آبریز، منطقه و ملی ارائه شده است. در این بین، هایدک (Heidecke, 2006)، تنها پژوهشگری است که فقر آبی را در سطح منطقه بررسی کرده است. البته منطقه در پژوهش وی، تمامی مناطق زیرمجموعة کشور بنین است. او با ادامة مسیر سالیوان، اقدام به ایجاد اصلاحاتی خرد در محاسبة فقر آبی کرده و به این وسیله، کران بالا و پایین محاسبات را تا 05/0 افزایش داد. با این تغییر از نظر وی، بالاترین و پایین‌ترین امتیازات هم در طول زمان، امکان بهبود یا افول خواهند داشت. در میان تعاریف بررسی‌شده، با توجه به اینکه مفهوم فقر آبی از دیدگاه سالیوان از یک‌سو مباحث منابع آب و از سوی دیگر مباحثی از جنس برنامه‌ریزی و توسعه را تحت پوشش قرار میدهد، برای ادامة مسیر پژوهش پیش‌رو از اولویت برخوردار است. در جدول زیر تعاریف ارائه‌شدة صاحب‌نظران این حوزه مقایسه شده است.
جدول 1. شاخص فقر آبی از دیدگاه صاحب‌نظران مختلف
روش‌شناسی پژوهش روش‌شناسی این پژوهش مشتمل بر دو بخش است: در بخش ابتدایی به منظور مطالعة شرایط حال حاضر آبی استان قزوین از روش فقر آبی استفاده شد؛ سپس در بخش دوم با استفاده از نرم‌افزار SPSS، شناسایی پیشران‌های اثربخش در فقر آبی منطقه با محاسبات همبستگی انجام پذیرفت. به‌منظور محاسبة فقر آبی از دیدگاه سالیوان، ابتدا لازم است که داده‌های متنوعی دربارة پنج محور گردآوری شود. بنا به طیف گستردة داده‌ای که استفاده میشود، ضروری است در گام نخست برای نرمال‌سازی دادهها با فرمول زیر اقدام و سپس محاسبات فقر آبی انجام شود. نرمال‌سازی داده این امکان را فراهم می‌آورد تا مجموعة دادة دردسترس بدون واحد شده و سپس امکان مقایسة آن با سایر دادهها فراهم شود. معادله 1
در اینجا Xmaxو Xmin اشاره به مؤلفه‌های بیشینه و کمینه مربوط به مولفة i دارند. بیشترین و کمترین ارزش، 1 و 0 هستند و مقادیر بیشتر از 1 و کمتر از 0، به ترتیب به 1 و 0 تبدیل می‌شوند. پس از آن با توجه به اینکه هر محور از وزنی در مقیاس 20 برخوردار است، مطابق محاسبات سالیوان، شاخص فقر آبی از فرمول زیر به دست می‌آید: معادله 2
در رابطة بالا، w وزن هر محور، R منابع، A دسترسی، C ظرفیت، U مصرف و E محیطزیست است. پس از محاسبة فقر آبی برای تمامی شهرستان‌ها، پیشران‌های اثربخش این مقوله به کمک ضریب همبستگی در نرم‌افزار SPSS محاسبه شد. در اینجا پیشران‌های اثربخش، محورهایی هستند که دارای بیش از 6/0 همبستگی با نتیجة نهایی فقر آبی باشند. مطالعة این مبحث نشان میدهد که مهم‌ترین عوامل در بهبود یا تضعیف فقر آبی منطقه، چه عواملی هستند. این محاسبات، ابتدا مهم‌ترین محورها را در منطقه شناسایی و در ادامه در هر محور، زیرشاخص‌های اثرگذار را نیز تعیین کرد. معرفی نمونة پژوهشی منتخب: استان قزوین استان قزوین در دامنه‌های سلسله‌جبال البرز و فلات پهناور ایران با وسعتی برابر 15565 کیلومتر مربع، که کمتر از یک درصد مساحت کشور را شامل میشود، در موقعیت جغرافیایی َ45 ْ48 تا َ50 ْ50 طول شرقی و َ25 ْ35 تا َ50 ْ36 عرض شمالی واقع شده است. وجود دسترسی‌های متعدد بین استانی از طریق اتوبان تهران – قزوین، اتوبان زنجان – قزوین و راه‌آهن سراسری تهران- قزوین- تبریز- جلفا و ترکیه بر اهمیت این استان افزوده و استان قزوین را به پل ارتباطی با موقعیت ملی و بین‌المللی بدل کرده است (مهندسین مشاور معمار و شهرساز آرمانشهر، 1384: 2). وجود زمین‌های حاصلخیز و دشت‌های مناسب کشاورزی و همچنین استقرار شهرک‌های صنعتی متعدد، از جمله نقاط قوت دیگر منطقه است که توانسته سرمایة زیادی را به خود اختصاص دهد و زمینة مناسب توسعة استان را فراهم آورد. همچنین گفتنی است که استان قزوین با توجه به آخرین تغییرات داده‌شده در تقسیمات سیاسی کشور در سال 1391، از شش شهرستان قزوین، البرز، آبیک، تاکستان، بویین‌زهرا و آوج تشکیل میشود (مرکز آمار جمهوری اسلامی ایران، 1391). مروری بر منابع و مصارف آبی استان قزوین، نشان میدهد که درمجموع این استان از میزان بارش نسبتا زیادی بهره‌مند است. در این زمینه شهرستان‌های قزوین و آوج به نسبت سایرین وضعیت مطلوب‌تری دارند. در صورتی که عامل مصرف (کشاورزی، صنایع، خدمات و شرب) در نظر گرفته شود، شهرستان‌های البرز و آبیک با 60 درصد و 59 درصد مصرف، در جایگاه پایین‌تری در مقایسه با قزوین و آوج قرار می‌گیرند؛ از این رو برخلاف تعادل نسبی منابع و مصارف، به جز دو شهرستان قزوین و آوج،
نمودار 1. مقایسة مصارف و منابع آب (میلیون متر مکعب در سال) در شهرستان‌های استان قزوین
با توجه به اینکه در این نوشتار با دید برنامه‌ریزی منطقه‌ای به ملاحظات کمبود منابع آبی پرداخته شده، از این رو تبدیل داده‌های موجود از سطح حوضة آبریز به مقیاس شهرستان و مبتنی بر تقسیمات سیاسی استان ضروری تلقی میشود. از نظر تقسیمات هیدرولوژیک کشور، دشت قزوین و ارتفاعات مشرف به آن، در دو زیرحوضة دریاچة نمک و سفیدرود بزرگ قرار گرفته است (نقشه شماره 1). چالش اصلی در این‌باره، توانایی پیش‌بینی ویژگی‌های هیدرولوژیک در یک مقیاس با در دست داشتن اطلاعات در مقیاسی دیگر است. دشواری این‌گونه مقیاس‌دهی، نبود روشی جامع و مورد قبول عموم پس از سال‌ها مطالعه و پژوهش است (Wallace, 2003, p: 3). با توجه به این چالش در تبدیل داده از سطح حوضة آبریز به منطقه‌بندی‌های سیاسی و اداری از نسبت سهم مساحت استفاده شده است. همچنین با توجه به ضرورت دسترسی به داده‌های رسمی دربارة موضوع پژوهش، مقیاس کار شهرستان انتخاب شده است.
نقشه 1. حوضة آبریزهای درجه دو و درجه سه موجود در استان
پس از تعیین محدودة جغرافیایی پژوهش نسبت به محدودة مطالعاتی آن، اقداماتی صورت گرفت؛ به همین منظور در مطالعات انجام‌شده بر روی نمونه‌های اجراشدة فقر آبی، مجموعه‌ای از زیرشاخص‌ها شناسایی شد؛ لیکن با توجه به هم‌پوشانی دادهها، شرایط خاص استان و داده‌های دردسترس، در آخر 23 زیرشاخص انتخاب شد که در جدول زیر مشاهده میشود:
جدول 2. زیرشاخص‌های منتخب برای انجام محاسبات فقرآبی
یافته‌های پژوهش در ادامه، هر یک از محورها به همراه زیرشاخص‌های تشکیل‌دهنده محاسبه شده‌اند. محور منابع برای محاسبة این محور از سه زیرشاخص استفاده شده است: (1) بارش؛ (2) تخلیة آب زیرزمینی؛
محور دسترسی این محور از دو متغیر درصد دسترسی به شبکة آب در خانوار و متوسط مصرف آب در هکتار تشکیل شده است.
گفتنی است گرچه دسترسی خانوار به منابع محلی همچون چاه و چشمه نیز حائز اهمیت است، لیکن در این پژوهش به دلایلی همچون سلامت منابع آب و نیز ضرورت دسترسی به داده‌های رسمی در سطح شهرستان‌های منتخب با توجه به منابع داده‌ای موجود در کشور، بررسی دسترسی به شبکة آب بر اساس دادة موجود «خانوار دارای دسترسی به آب لوله‌کشی» در سرشماری سال 1390 انجام شده است.
محور ظرفیت این محور دارای چهار شاخص است که درمجموع عواملی از جنس اقتصادی و اجتماعی را شامل میشود.
محور مصرف این محور دارای شش متغیر به شرح زیر است:
با توجه به مطالعات گلایک برای مصارف روزانة خانگی، بازة 50 تا 150 لیتر در روز به ازای هر نفر در نظر گرفته شده است (Gleick, 1996)؛ بر اساس این مطالعه در صورتی که مصرف از این بازه خارج شود (کمتر از 50 یا بیشتر از 150 لیتر در روز)، شرایط بحرانی به وجود می‌آید که باید از محاسبات جدیدی استفاده کرد. با توجه به اینکه سرانة مصرف در استان در بازة 118تا 130 لیتر به دست آمده، شرایط مصرف آب در منطقه مناسب اعلام میشود. در این زمینه، مصرف بیشتر یک شهرستان، به معنای توسعه‌یافتگی بیشتر آن است.
محور محیط زیست این محور دارای چهار متغیر به شرح زیر است:
هدایت الکتریکی، نشان‌دهندة میزان املاح هادی موجود در آب است. یون‌ها، جریان الکتریسیته را هدایت می‌کنند و هرچه مقدار املاح حل‌شده در آب افزایش یابد، این مقدار نیز بیشتر میشود (مکوندی، 1391). این زیرشاخص خود با [5]TDS در ارتباط است. منظور از TDS، کل مواد جامد محلول است که برابر با مجموع غلظت همة یون‌های موجود در آب بوده و واحد سنجش آن، میلی‌گرم بر لیتر Mg/l است. غلظت املاح محلول، نقش مهمی در حیات جوامع آبزی گیاهی و جانوری دارد و همچنین در تعیین تناسب آب با نوع مصرف (شرب انسان و دام، کشاورزی و صنعت) تاثیرگذار است (کلینیک تصفیه آب ایران، 1392). اکسیژن‌خواهی بیولوژیک یا BOD[6]، میزان مصرف اکسیژن در آب توسط ارگانیزم‌هاست و مقدار اکسیژن لازم برای ثبات بیولوژیک آب را نشان میدهد (کلینیک تصفیه آب صنعتی ایران، 1393). علاوه بر اینها، مقدار نیتروژن و فسفر محلول در آب نیز به عنوان دو عامل مهم در کیفیت آب بررسی شده است.
پس از محاسبة پنج محور، امکان به دست آوردن امتیاز فقر آبی برای هر شهرستان فراهم شد. بدین منظور امتیاز نهایی هر شهرستان از جمع موارد به دست آمده در هر یک از محورهای منابع، دسترسی، ظرفیت، مصرف و محیط زیست به دست آمد. در ادامه در قالب جدول و تصویرهای شماره (2) و (3)، شرایط هر شهرستان به تفکیک محورها و نتیجة نهایی فقر آبی مشاهده میشود. دربارة این پنج محور، گفتنی است که شرایط دو محور منابع و به طور کلی دسترسی در استان مطلوب است؛ اما در سه محور ظرفیت، مصرف و محیط زیست، شرایط فعلی در بعضی زیرشاخص‌ها بحرانی است و به برنامه‌ریزی در ادامة مسیر نیاز دارد. بر اساس این محاسبات، شهرستان‌های قزوین و البرز در بیشتر محورها و شهرستان آبیک در بعضی محورها (ظرفیت و محیط زیست)، دارای شرایط بهتری نسبت به سایر شهرستان‌ها بوده‌اند. همچنین شهرستان‌های بویین‌زهرا، تاکستان و آوج در شرایط مشابهی قرار دارند. گفتنی است که شهرستان آوج به لحاظ منابع دردسترس دارای موقعیت مناسبی است؛ اما در چهار محور دیگر نسبت به سایر شهرستان‌ها در جایگاه پایین‌تری قرار دارد.
جدول 3. نتایج محاسبات فقر آبی در استان قزوین به تفکیک شهرستان‌های شش‌گانه و محورهای پنج‌گانه
تصویر 2. مقایسة تطبیقی وضعیت شهرستان‌های استان قزوین در محورهای پنج‌گانة فقر آبی
شناسایی پیشران‌های اثرگذار بر مقابله با فقر آبی استانی در ادامة مطالعات و با مشخص‌شدن نتایج فقر آبی، شناسایی محورها و زیرشاخص‌های اثرگذار در نتیجة نهایی بررسی و تحلیل شد. به همین منظور با استفاده از نرم‌افزار ُSPSS و تحلیل همبستگی در ابتدا به بررسی ارتباط همبستگی میان محورها با فقر آبی و بار دیگر به ارتباط میان اجزای سازندة هر محور پرداخته شد. در مطالعات آماری مربوط به همبستگی الزام‌آور است که تعداد مشاهده‌‌های انجام‌شده از تعداد پارامترها بیشتر باشد که در این پژوهش با توجه به شش شهرستان (تعداد مشاهده) و پنج محور فقر آبی(پارامتر)، این قاعده رعایت شده است. در گام نخست نتایج محاسبه‌های انجام‌شده، نشان‌دهندة آن است که به ترتیب محورهای محیط زیست و ظرفیت با فقر آبی از بیشترین همبستگی با شاخص تلفیقی فقر آبی به مقدار 83 درصد و 72 درصد برخوردار هستند. سه محور باقی‌مانده دارای همبستگی زیر 60 درصد هستند و از معنی‌داری مطلوبی برخوردار نیستند. در ادامه، تحلیل‌های مشابهی به تفکیک زیرشاخص‌های هر محور انجام و مهم‌ترین عوامل سازنده در هر یک از پنج محور با خطای کمتر از
جدول 4. پیشران‌های اثربخش در فقر آبی
با توجه به شرایط استان قزوین عوامل تأثیرگذار در فقر آبی منطقه، مشخصاً محورهای محیط زیست وظرفیت هستند. در محور محیطزیست، بیشترین اثرگذاری به سموم، کود شیمیایی و کیفیت آب و در محور ظرفیت، به مرگ اطفال و نسبت بی‌سوادی تعلق دارد.
نتیجه‌گیری از یافته‌های پژوهش در ادامه هر یک از شهرستان‌ها بررسی و نقاط ضعف و قوت آنها بنا بر نتایج فقر آبی مطالعه شده است. با توجه به اینکه کم‌آبی، عاملی است که سبب تحقق نیافتن توسعة پایدار خواهد بود، از روش فقر آبی برای بررسی کم‌آبی در استان استفاده شد؛ بنابراین تمامی مواردی که در ذیل فقر آبی هر شهرستان شناسایی شدند، در صورتی که در برنامه‌ریزی لحاظ نشوند، مصداق موانع توسعة منطقه‌ای خواهند بود. وضعیت فقر آبی شهرستان قزوین شهرستان قزوین از نظر منابع آبی شرایط مطلوبی دارد؛ با وجود این، منطقه در دو محور دسترسی و محیط زیست با چالش روبه‌روست. نگاهی دقیق‌تر به محور دسترسی نشان میدهد که به دلیل زیاد بودن مصرف آب کشاورزی در هر هکتار، امتیاز شهرستان قزوین کم شده است؛ از این‌رو ضعف شهرستان نه به لحاظ دسترسی به منابع، بلکه به دلیل مصرف زیاد آب در بخش کشاورزی است. در محور محیط زیست نیز، کیفیت کم آب مشاهده میشود؛ ضمن اینکه مصرف کود و سموم شیمیایی نیز در آن نسبتاً زیاد است. این سه مورد اخیر با توجه به مطالعة پیشران‌های اثربخش از جمله موارد مؤثر در فقر آبی منطقه هستند و در صورت ارتقای آنها، شرایط آبی شهرستان به طرز چشمگیری ارتقا خواهد یافت. وضعیت فقر آبی شهرستان البرز شهرستان البرز در محور منابع آب با اختلاف زیادی نسبت به قزوین و آوج جایگاه پایین‌تری داشته و شرایط بحرانی در این محور وجود دارد؛ علت بحرانی بودن این محور در پایین بودن میزان بارش و زیاد بودن نسبت مصرف به بارش است. در سایر محورها به جز مصرف، چالش خاصی وجود ندارد. در این محور، محصول و ارزش تولیدی در کمترین مقدار بوده که با توجه به صنعتی بودن البرز و کم‌فعال بودن بخش کشاورزی در این شهرستان توجیه‌شدنی است. از جمله نقاط قوت شهرستان البرز کسب بیشترین امتیاز در محور دسترسی است. در این زمینه شهرستان البرز دارای 100درصد دسترسی به شبکه بوده و با توجه به غالب بودن فعالیت صنعتی، کمترین میزان متوسط آب کشاورزی به هکتار را مصرف کرده است. وضعیت فقر آبی شهرستان آبیک این شهرستان در محور منابع دارای شرایط بحرانی است و علت آن را می‌توان در کم بودن میزان بارش و زیاد بودن نسبت مصرف به بارش توجیه کرد. در این مورد، محور ظرفیت بیشترین امتیاز را در سطح استان داشته؛ ولی در محور مصرف و دسترسی چالش وجود دارد. ضعف دسترسی شهرستان در کم بودن میزان دسترسی به شبکه آب نسبت به سایر شهرستان‌هاست. در محور مصرف نیز، چالش اصلی در کیلوگرم محصول و ارزش ریالی تولیدی است. با توجه به فعالیت بیشتر شهرستان در زمینه کشاورزی نسبت به صنعت، مشاهده میشود که بهره‌وری خوبی در بخش کشاورزی وجود ندارد. همچنین با اینکه آبیک در رده‌بندی کیفیت آب جایگاه بالایی داشت، اما مطالعات نشان داد که این کیفیت برای مصرف شرب و خانگی مناسب نبوده و در سطح پایینی قرار دارد.
نقشه 2. وضعیت قیاسی شهرستان‌های استان قزوین برحسب شاخص تلفیقی فقر آبی
وضعیت فقر آبی شهرستان تاکستان شهرستان تاکستان به نسبت، بحرانی‌ترین شرایط آبی را در استان دارد. این شرایط بحرانی در پی تخلیة زیاد آب زیرزمینی در شهرستان ایجاد شده است. در اینجا دو محور چالش‌برانگیز، یکی محیط زیست و دیگری ظرفیت است که هر دو از محورهای تأثیرگذار فقر آبی استان قزوین هستند. در محور محیط زیست، عمده‌ترین مسائل در زمینة کیفیت کم آب و مصرف زیاد کود شیمیایی و سموم در این منطقه است. در محور ظرفیت تاکستان، بیشترین مرگ اطفال زیر یکسال را داشته که این مورد با آب تمیز در دسترس در ارتباط است. وضعیت فقر آبی شهرستان بویین‌زهرا شهرستان بویین‌زهرا به لحاظ عملکردی به تاکستان نزدیک است. بویین‌زهرا در محور منابع، به‌ویژه تخلیة آب زیرزمینی، با بحران جدی مواجه است و چالش‌های اساسی در محور محیط زیست و ظرفیت دارد. در بحث محیط زیست، بویین‌زهرا کمترین امتیاز را به دلیل کیفیت کم آب و مصرف زیاد کود شیمیایی و سموم به دست آورده است؛ اما در محور ظرفیت، مسئلة عمده در کم بودن ضریب فعالیت واقعی و زیاد بودن نسبت بی‌سوادی است. با توجه به اینکه دو محور محیط زیست و ظرفیت دارای نقش عمده‌ای در فقر آبی استان هستند، توسعة آتی این شهرستان در ادامه باید با نگاهی جدید به این دو محور صورت بگیرد. وضعیت فقر آبی شهرستان آوج شهرستان آوج دارای بهترین شرایط آبی در منطقه است و این مورد تحت تأثیر بارش مطلوب، تخلیة کم منابع آب زیرزمینی و کم بودن نسبت مصرف به بارش حاصل شده است؛ اما در سه محور ظرفیت، دسترسی و مصرف، کمترین امتیازات را به دست آورده است. در محور دسترسی کم بودن امتیاز در پی زیاد بودن مصرف آب کشاورزی در هکتار است. در محور ظرفیت آوج در زمینة نرخ بی‌سوادی، مرگ اطفال و ضریب فعالیت واقعی ضعیف عمل کرده است. عمده‌ترین مسائل در محور مصرف عبارتند از: کم بودن مصرف روزانة آب خانگی، سهم زیاد آب کشاورزی به کل مصارف و کم بودن میزان مصرف آب صنعتی و آب شهری. با توجه به این موارد مشاهده میشود با اینکه شهرستان به لحاظ منابع آب چالشی ندارد، اما استفادة از آن به بهترین نحو نبوده است. از جمله نقاط قوت آوج می‌توان به زیاد بودن میزان محصول و ارزش ریالی تولیدی در این شهرستان اشاره کرد که سبب بهره‌وری اقتصادی شده است.
جمع‌بندی بنا بر ماهیت چندبُعدی مباحث منابع آب که پیش‌تر نیز در ابتدای پژوهش به آن پرداخته شد، استفاده از یک ابزار چندوجهی در برنامه‌ریزی توسعة منطقه‌ای و مطالعة منابع آب ضروری می‌نماید. در این مسیر شاخص فقر آبی Water Poverty Index مطالعه شد. این شاخص که توسط کارولین سالیوان تکمیل و ارائه شد، با لحاظ کردن پنج محور منابع، دسترسی، ظرفیت، مصرف و محیط زیست در پی تعریف ابزاری جامع و دربرگیرنده برای توضیح و تحلیل شرایط آبی منطقه است. با توجه به گستردگی زیرمجموعه‌های هر یک از این پنج محور، درنهایت 23 زیرشاخص از منابع مطالعاتی استخراج و در نمونة موردی استان قزوین به کار گرفته شد. در گام بعدی داده‌های مورد نیاز برای محاسبات فقر آبی استان گردآوری شد و پس از انجام نرمال‌سازی، نتایج هر محور جداگانه به دست آمد؛ سپس با جمع امتیاز محورها، نتیجة نهایی فقر آبی در استان قزوین حاصل شد. با توجه به محاسبات به طور کلی وضعیت منابع آب و دسترسی در استان در جایگاه مطلوبی قرار دارد؛ اما آنچه سبب افت شرایط و دامن زدن به فقر آبی استان قزوین میشود، سه محور ظرفیت، مصرف و محیط زیست است. این نتیجه‌گیری که در ابتدا با توجه به نتایج فقر آبی حاصل شده بود، در ادامه با استفاده از نرم‌افزار SPSS و محاسبة ضریب همبستگی تدقیق شد. نتایج نشان داد که بیشترین اثرگذاری به محور محیط زیست (مشخصا زیرشاخص‌های سموم، کود شیمیایی و کیفیت آب) و محور ظرفیت (مرگ اطفال زیر یک سال و نسبت بی‌سوادی) تعلق دارد. پس از بررسی محورها و نتایج فقر آبی نقاط قوت و ضعف هر یک از 6 شهرستان بررسی شد. در این راستا دو شهرستان برتر در فقر آّبی، شهرستان‌های قزوین و البرز هستند که با اختلاف کم در بیشتر محورها امتیاز زیادی دارند. پس از این دو شهرستان آبیک در سومین رتبه قرار دارد. آبیک دارای بیشترین امتیاز در محور ظرفیت است و به نسبت سایرین در محور محیط زیست امتیاز زیادی به دست آورده است. سه شهرستان دیگر آوج، تاکستان و بویین‌زهرا هستند که در جایگاه چهارم تا ششم قرار دارند و ضعیف‌تر عمل کرده‌اند. شهرستان آوج برخلاف بهره‌مندی از منابع، به لحاظ ظرفیت (مرگ اطفال زیر یک سال)، دسترسی (مصرف زیاد آب کشاورزی در هکتار) و مصرف (سهم کم مصارف خانگی، صنعتی و شهری و در مقابل مصرف زیاد کشاورزی) دچار مشکل است. در شهرستان‌های بویین‌زهرا و تاکستان نیز، عمدة بحران آبی در محور ظرفیت (بی‌سوادی و مرگ اطفال) و محیط زیست (کود، سموم و کیفیت آب) است. به دلیل اهمیت این دو محور، کسب امتیاز کمتر از میانگین سبب افت جایگاه این دو شهرستان شده است. پیمایش آخرین گام پژوهش سبب شد تا چکیده‌ای از مجموع نقاط قوت و ضعف هر شهرستان در زمینة فقر آبی منطقه گردآوری شود. درواقع با تحقق این گام، کمک شایانی به افزایش سطح آگاهی تصمیم‌گیران و مسئولان شهری منطقه‌ای دست‌اندرکار طرح‌های فرادست شده و موجبات برنامه‌ریزی توسعه با توجه به توان آبی منطقه فراهم میشود. همچنین در صورت استمرار در انجام و محاسبة فقر آبی در استان قزوین طی سال‌های آینده، امکان مقایسة محورها و زیرمجموعة آنها به مرور زمان به وجود خواهد آمد و در این صورت می‌توان تأثیر سیاست‌ها و برنامه‌ریزی‌های انجام‌شده را در بهبود یا تضعیف شرایط سنجید. | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| مراجع | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
Feitelson, E., & Chenoweth, J. (2002). Water poverty: towards a meaningful indicator. Water Policy, 4(3), 263-281.
Gleick, P. (1996). Basic water requirements for human activities: meeting basic needs. Water International, 83-92.
Heidecke, C. (2006). Developement And Evaluation of a Regional Water Poverty Index for Benin. Washington: International Food Policy Research Institute.
Jemmali, H., & Matoussi, M. (2013). A multidimensional analysis of water poverty at local scale: application of improved water poverty index for Tunisia. Water policy, 98-115.
Lawrence, P., Meigh, J., & Sullivan, C. (2002). The water poverty index: an international comparison. Keele Economics Research Papers.
Lawrence, P., Meigh, J., & Sullivan, C. (2002). The Water Poverty Index: an International Comparison. Keele: Keele Economics Research Papers.
Merriam Webster. (2015). Retrieved from An Encyclopedia of Britannica Company: http://www.merriam-webster.com/ dictionary/ad%20hoc
Salameh, E. (2000). Redefining the water poverty index. Water International, 469-473.
Sullivan, C. (2002). Derivation and Testing of the Water Poverty Index Phase 1. Wallingford: Centre for Ecology and Hydrology (CEH).
Sullivan, C., Meigh, J., & Lawrence, P. (2006). Application of the Water Poverty Index at Different Scales: A Cautionary Tale. International Water Resources Association, Volume 31, Number 3, 412-426.
UN Department of Economic and Social Affairs. (october 2015). 17 sustainable development goals 17 partnerships.
UNDP. (2015). Millennium Development Goals. Retrieved 1 2016, from http://www.undp.org/content/undp/en/home/sdgoverview/mdg_goals.html
United Nations. (2014). Water and sustainable development.بازیابی در 1 2016، از http://www.un.org/waterforlifedecade/water_and_sustainable_development.shtml
Wallace, J. (2003). HELP bridging scales in water science, management and policy. the International Congress on Modeling and Simulation,, (pp. 428–433). Townsville.
World Business Council .(2004). facts and trends: water. World Business Council for Sustainable Developement.
World Water Assessment Program. (2015). Water for a sustainable world The united nations world water development report. Paris, France.
World Wildlife Fund For Nature. (2012). Water Poverty of Indrawati Basin, Analysis and Mapping. WWF Nepal.
اسدالهی، ی. (1391). کل مواد جامد محلول سن، آ. (1381). توسعه به مثابه آزادی. تهران: کویر. کلینیک تصفیه آب ایران. (1392). کل نمک های محلول TDS. بازیابی از تصفیه آب صنعتی و پساب: http://indclinicab.blogsky.com/1392/10/14/post-36/کل-نمک-های-محلول-TDS کلینیک تصفیه آب صنعتی ایران. (1393). کلینیک تصفیه آب صنعتی ایران. بازیابی در 5 18, 1394، از BOD و COD چیست؟: http://ind.clinicab.ir/تصفیه-آب-صنعتی/مقالات-تصفیه-آب/BOD-و-COD-چیست/ مرکز آمار جمهوری اسلامی ایران. (1391). تقسیمات کشوری. بازیابی در 4 25, 1394، از amar.org.ir: http://www.amar.org.ir/Portals/0/ContryDivisions/GEO91Xlsx.xlsx مشاور مهاب قدس. (1391). مطالعات بهنگام‌سازی طرح جامع آب کشور در حوضه سفید رود بزرگ، گزارش منابع آب سطحی ( کمی و کیفی). تهران. مشاور یکم. (1391). مطالعات بهنگام سازی طرح جامع آب کشور حوضه دریاچه نمک گزارش محیط زیست. تهران. مکوندی, ه. (1391). هدایت الکتریکی EC. بازیابی در 5 18, 1393، از اداره کل شیلات خوزستان: http://www.khzshilat.ir/fa/article/4 مهندسین مشاور معمار و شهرساز آرمانشهر. (1384). طرح | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
آمار تعداد مشاهده مقاله: 2,055 تعداد دریافت فایل اصل مقاله: 1,213 |
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||