ارزیابی و سنجش تطبیقی میزان فشردگی بافت‌های تاریخی و نوساز شهر یزد

مقدمه

طرح مسأله

به‌دلیل رشد و گسترش بی‌وقفه و روزافزون جمعیت شهرهای بزرگ، توجه به توسعۀ این گونه شهرها اهمیت زیادی پیدا کرده است؛ اما آنچه در اینجا مسألۀ اصلی و شایان تأمل است، این است که توسعۀ این شهرها چگونه و به چه صورتی باید صورت گیرد تا نیاز‌های آیندگان را تأمین کند. اگر توسعۀ پایدار شهری، کارآمدی اقتصادی، عدالت اجتماعی و حفظ محیط زیست محسوب شود، یکی از شروط مهم تحقق آن استفادۀ بهینه از زمین‌های شهری است. در زمینۀ پایداری شهرها دو بحث و نظریۀ اصلی و البته متضاد در اواخر قرن بیستم ارائه شده است که عبارتند از متراکم‌کردن و فشرده‌سازی شهری (نظریۀ توسعۀ فرم شهری فشرده) و پراکنش و گستردگی شهری (نظریۀ توسعۀ گستردۀ فرم شهری که به توسعۀ «کم‌تراکم» منجر می‌شود) (مثنوی، 1382: 89). شهر فشرده در چهارچوب رشد هوشمند شهر، یکی از راهبردهای جامع برای مقابله با گسترش پراکنده و کم‌تراکم مناطق پیرامونی شهرها است. متراکم‌سازی فضاهای شهری، پارادایمی جهانی است که جامعۀ علمی امروزآن را می‌پذیرد و تأکید آن تنها بر چگونگی انطباق با مسایل محیطی است. این الگو برای دستیابی به تراکم‌های بالا، توسعۀ درونی شهرها، کاهش مصرف زمین، کاهش مصرف انرژی، کاهش آلودگی‌های زیست محیطی و دسترسی کامل شهروندان به خدمات شهری معرفی شده است (رهنما و عباس‌زاده، 1387: 61).

شهر یزد به‌عنوان نمونۀ مطالعاتی در این پژوهش از یک‌طرف، بافت تاریخی فشرده و از طرف دیگر بافت جدیدی با پراکندگی بیش از حد متعارف و معمول دارد که لازم است تا این اختلاف سطح فشردگی در این دو گونه بافت شهری، مقایسه، تحلیل و علت‌یابی شود؛ برای این منظور دو برزن از بافت جدید و بافت تاریخی این شهر برای مقایسۀ میزان فشردگی انتخاب شده‌اند. در این پژوهش ابتدا مباحث نظری و تجربیات مرتبط با مباحث فشردگی شهری بررسی می‌شود و سپس با تدوین شاخص‌های فشردگی در شهرها، ارزیابی و وزن‌دهی به این شاخص‌ها با دو تکنیک دلفی و AHP انجام می‌گیرد. در نهایت با سنجش شاخص‌های تدوین‌شده در نمونۀ مطالعاتی این پژوهش، میزان فشردگی در دو برزن گازرگاه و فرودگاه مقایسه می‌شود که به‌ترتیب به‌عنوان نمایندۀ بافت تاریخی و بافت جدید شهر یزد انتخاب شده‌اند.

اهداف تحقیق

هدف تحقیق، تبیین وضعیت فشردگی بافت‌های تاریخی و نوساز شهر یزد است که در قالب مقایسۀ تطبیقی این دو گونه بافت در شهر یزد صورت می‌پذیرد.

پیشینۀ تحقیق

مطالعات متعدد انجام‌شده در کشور نشان دهندۀ تسلط مدل رشد و گسترش افقی بر روند توسعۀ شهری در شهرهای ایران است که به شکل‌گیری شهرهای پراکنده منجر شده است. همچنین مطالعات زیادی در زمینۀ پراکندگی شهر یزد انجام شده است که نتایج آن‌ها گویای آن است که با وجود بافت متخلخل و زمین‌های بایر فراوان موجود در بافت، زمین‌های پیرامونی در حال بلعیده‌شدن گسترش کالبدی شهر است (عزیزپور و همکاران، 1388 :122).

با توجه به موضوع این تحقیق به نمونه‌های داخلی و خارجی از مطالعات بافت‌های شهری و مطالعات شهر فشرده به‌ترتیب زمان انتشار، اشاره می‌شود.

- اوینگ و همکارانش (۱۹۹۷) در بررسی میزان پراکندگی مطلوب در لس‌آنجلس، برای پراکنش افقی، شاخصی را با استفاده از چهار فاکتور تراکم مسکونی، شدت همسایگی‌ها، توان فعالیت و میزان دسترسی به وجود آورده‌اند. در این مقاله بررسی ویژگی‌ها، علل و هزینه‌های آلترناتیوهای الگوهای توسعه انجام شده است که در آن پراکندگی نه به‌عنوان حومه‌نشینی بلکه به صورت اَشکالی از توسعۀ حومه‌ای که بدون دسترسی‌ و فضای باز هستند، معرفی شده است. همچنین پراکندگی به صورت یک واکنش طبیعی به بازار معرفی نشده است، بلکه محصول نواقص موجود در بازار است که در حال حاضر تنها راه درمان واقع‌بینانه برای پراکندگی انجام برنامه‌ریزی فعال در جایگاه یک ضرورت معرفی شده است (Ewing et al ,1997).

- گلاستر و همکارانش (۲۰۰۱) هشت بُعد مختلف برای چگونگی رشد یا شکل شهری برشمرده‌اند که عبارتند از تراکم، پیوستگی، تمرکز، مرکزیت، خوشه‌بندی، هسته‌ای‌بودن، کاربری ترکیبی و مجاورت. هر یک از این ابعاد در 13 منطقۀ شهری بررسی شده است. نتایج گویای آن است که زمانی که این الگوها در سطح پایینی باشند، شهر دچار رشد گسترده و افقی شده است و بر عکس زمانی که این ابعاد در یک شهر، بالا باشد، این شهر از رشدی آرام و فشردگی کالبدی برخوردار است .(Glaster et al, 2001)

- مثنوی (1382) در مطالعه‌ای در ارتباط با مقایسۀ کارآمدی چهار فرم شهری در بریتانیا بر اساس شاخص‌های کیفیت زندگی و توسعۀ پایدار شهری، بیان می‌کند که شهر فشرده شرایط مطلوب‌تری را برای دسترسی بهتر شهروندان به خدمات شهری با رضایت‌مندی در سفرهای پیاده فراهم می‌آورد.

- تسا (۲۰۰۵) در مقالۀ تعیین فرم شهری، مجموعه‌ای از متغیرهای کمّی‌ را برای تعیین فرم شهری و تشخیص فرم فشرده از پراکنده بیان می‌کند. در این مقاله، مفاهیم  فرم شهر، فشردگی و پراکندگی و 4 متغیر مربوط به آن بررسی شده است. او برای محاسبه درجۀ پراکنش از فشردگی چهار متغیر کمّی اندازۀ متروپل، تراکم، درجۀ توزیع متعادل و درجۀ تجمع را به کار برده است. در نهایت با استفاده از شبیه‌سازی و انجام تجزیه و تحلیل‌های مربوط و استفاده از مدل خودهمبستگی فضایی موران، فشردگی از پراکندگی متمایز شده است. نتایج این پژوهش نشان می‌دهد که بیشتر پراکندگی‌های داخلی، متشکل از ناپیوستگی و گسست و توسعۀ خطی است که در آن شاخص موران، مقدار پایین‌تری دارد (Tsai, 2005).

قرخلو و زنگنه شهرکی (1388) در پژوهشی شناخت و اندازه‌گیری الگوی رشد کالبدی - فضایی تهران را در دوره‌های مختلف بررسی می‌کند. نتایج این پژوهش نشان می‌دهد که با شروع شهرنشینی سریع و مهاجرت‌های بی‌رویۀ روستا شهری، رشد مساحت آن بسیار سریع می‌شود؛ چنانکه می‌توان الگوی رشد پراکنده یا گسترش افقی بی‌رویه
(urban sprawl) را برای این شهر متصور شد. البته در سال‌های اخیر گرایش به تمرکز و فشردگی در آن مشاهده می‌شود.

- جاگر و همکارانش (۲۰۱۰) در مطالعه‌ای با عنوان «بررسی معیارهای مناسب برای اندازه‌گیری پراکندگی شهری»، توسعۀ شهری را از پراکندگی به طور مشخصی بیان کرده و 13 ضابطۀ اصلی برای اندازه‌گیری پراکندگی شهری بیان می‌کند.

نتیجۀ این مطالعه در سه مرحله ارائه شده است: تعریف روشن و دقیقی از پراکندگی شهری بر اساس انجام ارزیابی از تعاریف موجود، 13 ضابطه و معیار مناسب و قابل اطمینان از معیارهای موجود و آینده برای اندازه‌گیری پراکندگی شهری برگرفته از بررسی تعاریف، استفاده از این 13 شاخص با استفاده از ارزیابی سیستماتیک از جمله تدابیری است که به منظور جلوگیری از پراکندگی شهری حاصل شده است. نتایج این پژوهش نشان می‌دهد که بررسی معیارهای مناسب به درک ویژگی‌ها و خصوصیات موارد درنظر‌گرفته‌شده برای اندازه‌گیری پراکندگی شهری و انجام بهترین و مناسب‌ترین اقدامات کمک می‌کنند (Jaeger et al, 2010).

- قنواتی و همکاران (1390) در پژوهشی، تحلیل کیفیت محیطی را در ارتباط با رشد ناموزون شهری در شهر بابلسر بررسی می‌کند. نتایج این پژوهش نشان می‌دهد که شهر بابلسر طی دهه‌های پس از انقلاب اسلامی رشد پراکنده داشته و کیفیت محیط زندگی در این محله‌ها از کیفیت زندگی در سایر محله‌ها پایین‌تر است. از سوی دیگر نتایج بیانگر آن است که بین دو متغیر رشد ناموزون شهر و کیفیت محیط زندگی، همبستگی بالایی وجود دارد.

- زیاری و همکاران (1391) در پژوهشی، مقایسۀ بافت‌های موجود شهری به‌ویژه بافت میانی و شناسایی برخی ویژگی‌های کالبدی را در شهر بجنورد مطالعه می‌کند. نتایج بررسی‌های این پژوهش در چهارچوب نظریه‌‌های رشد هوشمند نشان می‌دهد که بافت میانی بجنورد در مقایسه با بافت مسأله‌دار قدیمی‌ و بافت بیرونی از سکونتگاه‌های غیر رسمی، از پتانسیل بالاتری برای ترکیب کاربری‌ها و متراکم‌سازی شهری برخوردار است که با برنامه‌ریزی مناسب، نقطۀ آغازی برای حرکت به سمت پایداری در توسعۀ شهری است.

- پوراحمد و همکاران (1391) در پژوهشی مرتبط با وضعیت فشردگی و پراکندگی بافت‌ها در دو کلان‌شهر تهران و سیدنی با چهار روش و الگو نشان می دهند که فرم کلان شهر سیدنی تک مرکزی است و با الگوی شهر فشرده انطباق زیادی دارد .اما برای تبیین فرم کلان‌شهر تهران همۀ شواهد و روش‌ها و مدل‌های به‌کارگرفته‌شده بیانگر این مسأله هستند که توسعۀ فیزیکی شهر تهران در همۀ دوره‌ها بسیار سریع بوده و این مسأله به پراکنش افقی این شهر، نزدیک‌شدن به الگوی تصادفی در دوره‌های 65 تا 75، گرایش به فشردگی و تمرکز در دوره‌های بعدی یعنی تا سال 85 منجر شده است.

- لطفی و همکاران (1392) در پژوهشی الگوی رشد کالبدی - فضایی شهر مراغه را در دوره‌های مختلف شناسایی و اندازه‌گیری می‌کنند. نتایج به‌دست‌آمده از پژوهش نشان می‌دهد که شهر مراغه در گذشته رشد آرام و فشرده‌ای داشته که با شروع شهرنشینی سریع یعنی از سال 1355 تا 1365 رشد شتابان شهری را تجربه کرده است؛ به‌طوری که مساحت شـهر در این دوره 16.5 برابر افزایش یافـته است. از این دهـه رشد بی‌رویۀ شهری (Sprawl) رخ داده و تا دهۀ 1385 توسعه و گسترش شهر به صورت پراکنده ادامه یافته است. با توجه به نتایج پژوهش برای تغییر ‌نوع رشد شهر و دستیابی به توسعۀ پایدار شهری الگوی رشد فشرده به‌عنوان الگوی توسعه آینده پیشنهاد شده است.

- مبارکی و همکاران (1392) در پژوهشی به دنبال شناخت الگوی رشد شهر ارومیه به منظور برنامه‌ریزی برای دستیابی به یک الگوی بهینه هستند. یافته‌های این تحقیق نشان می دهد که الگوی رشد شهر ارومیه به صورت پراکنده است و این موضوع، ناپایداری زیست محیطی، اجتماعی، اقتصادی و ... را موجب شده است. روش تمرکز غیر متمرکز (تبدیل شهر تک مرکزی به چند مرکزی بر پایۀ متراکم‌سازی و افزون‌سازی فعالیت‌ها در مراکز فرعی) با تأکید بر اصول و راهبردهای رشد هوشمند شهری بهترین الگو برای گسترش کالبدی - فضایی شهر ارومیه در آینده است.

سؤالات تحقیق

سؤالات اصلی تحقیق به شرح ذیل است.

شاخص‌های ارزیابی وضعیت فشردگی بافت‌های شهری کدامند؟

وضعیت فشردگی بافت‌های تاریخی و نوساز شهر یزد چگونه است؟

محدوده و قلمرو تحقیق

برزن گازرگاه

برزن گازرگاه واقع در بافت تاریخی شهر یزد و از مناطق مرکزی این شهر محسوب می‌شود که متشکل از چهار زیرمحله به نام‌های گازرگاه، پیربرج، سلسبیل و سرباز است. وسعت این محدوده حدود 70 هکتار است که بیشترین قسمت آن را محلۀ قدیمی گازرگاه تشکیل داده است. تغییرات جمعیتی برزن گازرگاه از سال‌های 75 تا 85 نشان از کاهش 2800 نفری طی یک دورۀ 10 ساله است. پس از آن تا سال 92 رشد 800 نفری جمعیت در این برزن جمعیت حال حاضر را به عدد 4936 نفر رسانده است. همچنین بُعد خانوار در این برزن 3.3 نفر، تراکم ناخالص 76 نفر در هکتار و تراکم خالص 120 نفر در هکتار است. از جمعیت حاضر در برزن گازرگاه 52.9 درصد را مردان و بقیۀ افراد را زنان تشکیل می‌دهند.

برزن فرودگاه.

محدودۀ فرودگاه از محدوده‌های اسکان غیر رسمی ‌در یزد محسوب می‌شده که در سال 89 در محدودۀ قانونی شهر یزد قرار گرفته است. مساحت این محدوده حدود 59 هکتار است و طبق برآورد انجام‌شده جمعیت این محله در سال 1392 تقریباً 5962 نفر است. بُعد خانوار در محدودۀ مطالعه‌شده 3.56 و تراکم ناخالص نیز 112 نفر در هکتار است. بافت کالبدی محدوده، نوساز و میانگین قدمت ابنیه 12 سال است. در شکل ذیل موقعیت این دو محدوده در شهر یزد نسبت به یکدیگر مشخص شده است.

شکل 1. موقعیت استان یزد در کشور و موقعیت برزن گازرگاه (سمت راست) و برزن فرودگاه (سمت چپ)
در شهر یزد (یافته‌های تحقیق)

روش تحقیق

بنا بر ماهیت موضوع و هدف در این پژوهش، نوع تحقیق، کاربردی است که با روش توصیفی - تحلیلی انجام می‌شود. گردآوری داده‌ها در بخش نظری با استفاده از روش کتابخانه‌ای و مرور اسناد و نوشتارهای تخصصی تهیه شده و در بخش نمونۀ پژوهش از مطالعات میدانی استفاده شده است. به منظور وزن‌دهی و اولویت‌بندی شاخص‌های شناسایی‌شده برای ارزیابی میزان فشردگی شهری از روش دلفی استفاده شد. بدین منظور پرسشنامه‌ای در طیف سنجش 5 گانۀ لیکرت تدوین و نظرسنجی از خبرگان گرایش‌های شهری (گروه دلفی) برای سنجش میزان ارزش فراوانی هر یک از عوامل به انجام رسید. روایی ظاهری پرسشنامه به کمک اساتید دانشگاه یزد،‌ تأیید و پایایی آن با روش آلفای کرونباخ محاسبه و تأیید شد. پس از فرایند تجزیه و تحلیل اطلاعات پرسشنامه‌ای که با بهره‌گیری از نرم‌افزار آماری spss انجام گرفت، وزن‌دهی شاخص‌های مذکور با استفاده از فرایند تحلیل سلسله‌مراتبی (AHP) و به کمک نرم‌افزار
Expert Choice به دقت صورت گرفت. در نهایت با استفاده از سیستم اطلاعات جغرافیایی (GIS) نقشۀ هر یک از شاخص‌ها تولید و با استفاده از تکنیک هم‌پوشانی لایه‌ای و اعمال ضریب تأثیر هر شاخص، نقشۀ نهایی از وضعیت فشردگی هر برزن تدوین شد.

مبانی نظری تحقیق

یکی از موضوعات حیاتی قرن 21 در ارتباط با کیفیت زندگی شهر، شکل یا فرم شهر است. شکل شهر به‌عنوان الگوی توزیع فضایی فعالیت‌های انسان در برهۀ خاصی از زمان تعریف می‌شود
Anderson at all,1996:35)). رشد هر شهر به صورت یک فرایند دوگانه، گسترش بیرونی و رشد فیزیکی یا رشد درونی و سازماندهی مجدد است. هر کدام از این دو روش می‌تواند کالبد متفاوت و جداگانه‌ای از دیگری ایجاد کند. گسترش بیرونی به شکل افزایش محدودۀ شهر یا به اصطلاح گسترش افقی و رشد درونی به صورت درون‌ریزی جمعیت شهری و الگوی رشد شهری فشرده نمایان می‌شود (رهنما و عباس‌زاده 1385: 105).

پس از طرح اصطلاح توسعۀ پایدار و واردشدن آن در مبحث شهری با عنوان توسعۀ پایدار شهری، همواره دربارۀ این موضوع بحث و بررسی شده است که یک شهر چگونه می‌تواند پایدار باشد و کدام شکل شهری به پایداری نزدیک‌تر است. در واقع امروزه این اتفاق نظر وجود دارد که ساماندهی کالبد شهرها باید بر اساس چهارچوب توسعۀ پایدار شهری صورت بگیرد. در این راستا نظریۀ رشد هوشمند، طی دو دهۀ 1970 و 1980 بر مبنای اصول پایداری در واکنش به رشد پراکنده به‌تدریج در کشورهای آمریکا و کانادا شکل گرفت (عباس‌زادگان و همکاران، 1387: 38). در واقع رشد هوشمند، واکنشی برای پراکندگی محسوب می‌شود و از توسعه‌های فشرده و کاربری‌های مختلط در مناطق شهری حمایت می‌کند (قربانی و همکاران، 1387: 166). تحقیقات انجام‌شده در این زمینه در سطح جهانی نشان می‌دهد که رویکرد شهر فشرده به اهداف توسعۀ پایدار نزدیک‌تر است (مثنوی، 1382: 91).

تعاریف و مفاهیم

توسعۀ پایدار.

در ادامۀ مسیر توسعۀ پایدار که در سال 1987 مطرح شده بود، در کنفرانس اسکان 2 در سال1996، دیدگاه توسعۀ پایدار شهری وارد عرصۀ اصطلاحات شهرسازی شد که بر اصولی نظیر کاربری فشرده و کارای زمین، تکیۀ کمتر بر خودرو، اقتصاد پایدار، مشارکت مردم و کارایی در استفاده از مسکن و محیط، تأکید می‌کند (پورمحمدی وهمکاران، 1382: 92).

توسعۀ پایدار، روندی است که در آن بهبود شرایط اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و فناوری به سوی عدالت اجتماعی باشد و آلودگی اکوسیستم و تخریب منابع طبیعی را به دنبال نداشته نباشد (عزیزی، ۱۳۸۰: ۲۲).

توسعۀ پایدار، بازگشت به طبیعت پس از یک قرن حاکمیت صنعتی‌شدن تجارت و شهر‌گرایی به‌عنوان شاخص‌های پیشرفت ملی توصیف می‌شود. کمیسیون بین المللی محیط زیست توسعه (WCED) ساده‌ترین و راهگشاترین تعریف از توسعۀ پایدار را چنین ارائه کرده است: «توسعه‌ای که نیازهای فعلی را بدون خدشه‌دار‌کردن توانایی نسل آینده برای رفع نیازهای خود، برآورده کند (زیاری، 1383)». رفع نیازهای نسل حاضر و نسل آینده از طریق یکپارچگی حمایت محیطی، پیشرفت اجتماعی و موفقیت اقتصادی (Nelson 2007, 17) به ‌دست خواهد آمد.

تأکید توسعۀ پایدار بر پاسخگویی به نیازهای جوامع انسانی در حد ظرفیت‌های محیط و بدون کاهش سرمایه‌های طبیعی برای نسل‌های آینده است. می‌توان پایداری را فرایندی محلی، مشارکتی و به دنبال تعادل دانست که در یک ناحیۀ زیست محیطی وارد عمل می‌شود و مشکلی را برای محدودۀ فراتر از خود و نسل‌های آینده به وجود نمی‌آورد
.(Gwilliam, 2001: 293) .

شهر فشرده.

شهر فشرده شهری است که تراکم آن بالا و کاربری‌ها ترکیبی است و سیستم حمل و نقل عمومی خوبی دارد و پیاده‌روی و دوچرخه‌سواری را تشویق می‌کند .(Burton, 2000: 197) شهر فشرده باید شکل و مقیاسی داشته باشد که برای پیاده‌روی، دوچرخه‌سواری و حمل و نقل عمومی همراه با تراکمی که باعث تشویق تعاملات اجتماعی می‌شود، مناسب باشد (Elkin et al, 1991). شهرهای فشرده‌تر از طریق متراکم‌کردن شهرهای موجود و تشویق مردم برای زندگی در شهرها و ساختما‌ن‌های فشرده‌تر قابل دستیابی است .(Gwilliam, 2001: 293)

شناخت الگوهای متفاوت شهر فشرده از پراکنده با بررسی شاخص‌هایی از جمله اندازۀ مصرف زمین بیشتر، سرانۀ زمین بالاتر، توزیع نامناسب‌تر کاربری‌ها در شهر گسترده و در مقابل پیوستگی، اتصال و استمرار بافت در شهر فشرده در خور مطالعه است Tasi, 2005)).

نیروی عملیاتی Lord Rogers شهر فشرده را این گونه تعریف می‌کند: «نواحی شهری به صورت نوارهایی با مرکز واحد تراکم با تراکم‌های بالاتر در پیرامون نقاط ایستگاهی حمل و نقل عمومی ‌(راه‌آهن، اتوبوس و مترو) و تراکم‌های پایین‌تر در نواحی که اتصالات کمتری دارند، قرار می‌گیرند. تأثیر این شکل فشرده، تثبیت یک مرز روشن شهری، کنترل پراکندگی شهری و کاهش استفاده از اتومبیل است» (موتین، 1386: 25).

شهر فشرده، شهری با شکل مناسب برای پیاده‌روی، دوچرخه سواری و حمل و نقل عمومی است همراه با تراکمی که تشویق تعاملات اجتماعی را سبب می‌شود. مشخصۀ اصلی آن، تراکم و ترکیب کاربری زمین است و استفاده از آن می‌تواند تا 70 درصد طول فاصله‌های طی‌شدۀ داخل شهری را کاهش دهد (مثنوی، 1382: 92). عدالت اجتماعی در این گونه از شهرها به‌وضوح به چشم می‌خورد. به گونه‌ای که تمام افراد می‌توانند به خدمات شهری دسترسی داشته باشند و دستیابی به خدمات عمومی به داشتن وسیلۀ نقلیۀ شخصی وابسته نیست. شهر فشرده بر اساس کاربری‌های مختلف و با تراکم 4 تا 5 طبقه ساخته می‌شود و این شکل فشردۀ شهری، 75 درصد سفرهای شهری را کاهش می‌دهد که بر سفرهای پیاده مبتنی هستند (پورمحمدی و قربانی، 1382: 94).

در شهر فشرده، تأکید بر رشد مراکز شهری موجود و زمین‌های بازیافتی و در عین حال اجتناب از گسترش و پخش‌شدن در حاشیه‌هاست (حسینیون، 1385: 14).

توسعۀ پایدار و رویکرد شهر فشرده.

از سال 1987 سیاست‌های دستیابی به توسعۀ پایدار به شکل گسترده‌ای مقبول واقع شده است. بحث‌های زیادی بر سر رابطه بین شکل شهری با توسعه در نظر‌ گرفته شده که بیشتر آنها از سکونت‌گاه‌هایی حمایت کرده است که به صورت فشرده است و از کاربری مختلط زمین استفاده می‌کند. زمینۀ این مبحث این باور است که با حفظ محتوای شهر، آرامش و زمین‌های باارزش کشاورزی از خطر توسعۀ شهر نجات داده شود. تراکم توسعۀ داخل مناطق شهری به کاهش فاصلۀ مسافرت‌های درون‌شهری و در نتیجه به کاهش انتشار گازهای مضرّ گلخانه‌ای، کمک می‌کند (Ecotec, 1993) و شیوۀ پایدارتر سفر را تشویق می‌کند. در واقع با تراکم بیشتر، کارایی اجتماعی و اقتصادی افزایش می‌یابد و با کاربری جدید زمین، صرفه‌جویی در مصرف انرژی بیشتر می‌شود.

در مناطق شهری فعلی، یکی از راه‌های دستیابی به مزایای شهر متراکم، فرایند فشرده‌سازی است؛ یعنی از زمین شهری استفادۀ بیشتری بشود و فعالیت و ساخت‌وساز روی آن به صورت فشرده انجام گیرد. فشرده‌سازی، فرایندی است که از میان سیاست‌های جامعۀ کشورهای دارای منافع مشترک اروپا شناسایی شده است (Mike Jenks, 1996).

ویژگی‌های شهر فشرده.

شهر فشرده، ویژگی‌های متعدد فیزیکی، عملکردی، اجتماعی، اقتصادی و... دارد که در ادامه به آن‌ها اشاره شده است.

- ویژگی‌های فیزیکی: شهر فشرده، تراکم نسبتاً بالای توده‌های ساختمانی به‌خصوص در نواحی مرکزی دارد.

- ویژگی‌های عملکردی: شهر فشرده، عملکردهای مختلف و مسیر‌های جابه‌جایی کوتاه به صورت تسهیلات مختلف برای عابران پیاده دارد.

ویژگی‌های اقتصادی: شهر فشرده به سبب داشتن سرزندگی و این که حوزۀ نفوذ عابران پیاده و علاقه‌مند به خرید است، ترکیبی از داد و ستدهای کوچک و بزرگ را به وجود می‌آورد.

- ویژگی‌های اجتماعی: شهر فشرده باعث کاهش جرم و جنایت، آلودگی، سر و صدا و... می‌شود. این شهر، ترکیبی از طبقات مختلف مردم و تعاملات اجتماعی بین آن‌ها را به وجود می‌آورد. همچنین به پیدایش نواحی مسکونی سالم و مناسب و خیابان‌های امن و راحت منجر می‌شود.

ویژگی‌های محیطی: شهر فشرده، توسعه‌های بی‌رویۀ مناطق شهری کم‌تراکم را در نواحی حومه‌ای شهری کاهش می‌دهد و بر استفاده از زمین‌های متروک درون شهر تأکید دارد (Van Ne, 2003).

دلایل حمایت از شهر فشرده.

منتقدان پراکندگی شهری به خاطر بسیاری از اثرات منفی آن روی محیط زیست، اقتصاد و خود جامعه توجه عمیقی به این نوع رشد دارند؛ از این رو بر ضرورت نظم‌بخشیدن به توسعۀ پراکندگی و فشرده‌سازی تأکید می‌ورزند al, 1998 (Ewing, 1997; Burchell et). شهر فشرده، مزایای زیادی دارد که باعث می شود طرفداران زیادی داشته باشد. از جمله مزایای شهر فشرده، می‌توان این ویژگی‌ها را نام برد: نزدیک‌ترکردن امکانات و فرصت‌های کار و اوقات فراغت به همدیگر، صرفه‌جویی در مصرف سوخت، استفادۀ بیشینه از زمین‌های شهری، محافظت از زمین‌های کشاورزی و روستایی حاشیه‌های شهری، نوسازی ساختمان‌های فرسوده و زمین‌های متروک، افزایش تحرک و پویایی در اثر افزایش حمل و نقل عمومی ‌و ایجاد نشاط اجتماعی با اختلاط کاربری‌ها Turskis & et al., 2006)). در واقع بسیاری از محققان بر اساس این که تراکم بالا، مصرف انرژی را کاهش می‌دهد و در نتیجه کاهش میزان آلودگی را باعث می‌شود از دیدگاه شهر فشرده دفاع کرده و آن را به‌عنوان راه حل جایگزین برای توسعۀ شهری معرفی کرده‌اند (Elkin et al., 1991).

حامیان شهر فشرده بر این باورند که شهر فشرده، امتیازات زیادی دارد که در ذیل به طور خلاصه به آن‌ها اشاره می‌شود.

- محدودیت بسیار زیاد توسعۀ شهری از طریق استفادۀ مجدد از زیرساخت‌ها و زمین‌های توسعه‌یافتۀ قبلی؛

- بالارفتن کیفیت زندگی، امنیت بیشتر و تأثیر در رونق فعالیت‌های تجاری و اقتصادی؛

- کاهش هزینه‌های تأمین زیرساخت‌ها به دلیل وجود تراکم بالا؛

- ایجاد نیروی اختلاط اجتماعی بالا؛

- محیط زیست مطلوب و مناسب به دلیل کاهش آلاینده‌ها در شهر فشرده (بحرینی، 1383: 41).

دلایل مخالفت با شهر فشرده.

برخی از مهم‌ترین دلایل مخالفت با شهر فشرده عبارت از این است:

- اشغال فضاهای باز شهرها و کاهش کیفیت زیست محیطی؛

- تشدید انزوای اجتماعی به این معنی که در شهر فشرده با افزایش هزینۀ زندگی در مرکز شهر، انزوای اجتماعی به وجود می‌آید؛ به طوری که برخی مجبور می‌شوند به حومه مهاجرت کنند؛

- توجه نداشتن شهر فشرده به رشد غیر قابل پیش‌بینی جمعیت و پراکندگی؛

- بی‌توجهی شهر فشرده به جوامع روستایی و مراکز ابتدایی رشد؛

- شهر فشرده از نظر مالی هزینه بر است؛

- شهر فشرده مستلزم کنترل اجتماعی گسترده‌ای است که از نظر سیاسی قابل قبول نیست (همان، 42-41).

شاخص‌های ارزیابی فشردگی در شهر یزد.

با توجه به مطالعات نظری انجام‌شده و بررسی شاخص‌های مطرح‌شده برای فشردگی شهری در منابع مختلف تعداد 26 شاخص در 5 بُعد شناسایی شد که در جدول (۱) به‌تفصیل معرفی می‌شوند.

جدول 1. شاخص‌های ارزیابی فشردگی در ابعاد مختلف

یافته‌های تحقیق

ارزیابی و وزن‌دهی شاخص‌ها با استفاده از روش AHP و دلفی

به منظور وزن‌دهی و اولویت‌بندی شاخص‌های شناسایی برای ارزیابی میزان فشردگی شهری از روش دلفی استفاده شد. با تکمیل پرسشنامه‌ها و نظرسنجی از خبرگان گرایش‌های شهری (گروه دلفی)، کار تعیین اولویت شاخص‌های مورد نظر تأثیرگذار و سنجش میزان ارزش فراوانی هر یک از عوامل به انجام رسید. با استفاده از این روش، میزان خطا و ذهنیت که همیشه ارزیابی را در تأثیر قرار می‌دهد، به حداقل خود رسید. پس از فرایند تجزیه و تحلیل اطلاعات پرسشنامه‌ای که با بهره‌گیری از نرم‌افزار آماری spss انجام شد، در مرحلۀ بعد، وزن‌دهی شاخص‌های مذکور با استفاده از فرایند تحلیل سلسله‌مراتبی (AHP) با دقت انجام شد که نتایج این وزن‌دهی به شرح جدول (۲) است.

جدول 2. وزن به‌دست‌آمده برای هر شاخص در نرم‌افزار Expert Choice

یافته‌های تحقیق

پس از وزن‌دهی شاخص‌ها با توجه به معکوس و یا مستقیم‌بودن رابطۀ آن‌ها با فشردگی با استفاده از نرم‌افزار Arc GIS، میزان هر یک از شاخص‌ها در هر هکتار از محدودۀ مطالعاتی بررسی شد. سپس با استفاده از تکنیک مپوشانی لایه‌ای، طبقه‌بندی میزان فشردگی شهری در سطح 2 برزن مطالعه‌شده در شهر یزد حاصل شد. در نهایت به کمک نرم‌افزار Arc GIS، دو نقشۀ موضوعی - تحلیلی برای مقایسۀ وضعیت میزان فشردگی شهری به تفکیک درجۀ فشردگی از سطح خیلی زیاد تا خیلی کم در دو برزن گازرگاه و فرودگاه تهیه شد.

در ادامه تعدادی از مهم‌ترین و اثرگذارترین شاخص‌های فشردگی در برزن‌های مطالعه‌شده ارائه شده است.

ماخذ: نگارندگان

در نهایت، وضعیت هر یک از شاخص‌ها در دو نمونۀ مطالعاتی طی برداشت‌های میدانی به صورت کمّی، ‌تعیین شد و به کمک نرم‌افزار ARC MAP روی نقشه‌ها با طیف رنگی قابل تفکیک، نمایش داده شده است. از هم‌پوشانی نقشه‌های حاصل‌شده برای هر شاخص و همچنین اِعمال ضرایب تأثیر به‌دست‌آمده از روش دلفی به کمک تکنیک AHP، داده‌ها در نرم‌افزار GIS وارد شد و نقشه‌های نهایی وضعیت فشردگی برزن گازرگاه در بافت تاریخی و برزن فرودگاه در بافت جدید شهر یزد و همچنین مساحت و درصد درجات فشردگی تدوین شد.

شکل 7. مقایسۀ وضعیت فشردگی در زمین‌های مطالعه‌شده، یافته‌های تحقیق

مطابق با جداول (3)، (4) و شکل (۷) با وجود آن که در بافت تاریخی شهر یزد محدویت شدید تراکم ارتفاعی وجود دارد؛ اما در مجموع فشردگی بافت تاریخی نسبت به بافت نوساز بیشتر است؛ به طوری که در بافت تاریخی، درجۀ فشردگی در حد متوسط سهمی ‌برابر 40.86 درصد را به خود اختصاص داده است. اما در بافت جدید و برزن فرودگاه 61.83 درصد از بافت، فشردگی کم و خیلی کم دارند. به طریق دیگر، این گونه می‌شود مقایسه کرد که در برزن گازرگاه 46.77 درصد از کل بافت، درجۀ فشردگی متوسط و بالاتر دارد، ولی در برزن فرودگاه تنها 38.17 درصد از کل بافت، فشردگی متوسط و بالاتر دارد. بنابراین این گونه نتیجه گیری می‌شود که بافت تاریخی شهر یزد با وجود نداشتن تراکم ارتفاعی و محدودیت در ساخت و ساز جدید، فشردگی بیشتری نسبت به بافت‌های جدید شهر یزد دارد که حتی از تراکم طبقاتی بالاتری نسبت به بافت تاریخی بهره می‌برند. از طرف دیگر نمودار توزیع وضعیت فشردگی در دو بافت بیانگر تعادل بیشتر و رسیدن به توزیع نرمال در بافت تاریخی است؛ در حالی که در بافت نوساز توسعۀ بدون برنامه و هدفمند موجب بی‌نظمی ‌در ساخت کالبد محدوده شده است.

نمودار 1. وضعیت توزیع فشردگی در زمین‌های مطالعه‌شده

یافته‌های تحقیق

نتیجه‌گیری

همان‌طور که ملاحظه شد بافت تاریخی برزن گازرگاه نسبت به بافت نوساز برزن فرودگاه در مجموع از فشردگی بیشتری برخوردار است. این فشردگی در سطح محدوده تقریباً متعادل و مایل به توزیع نرمال است. نتایج تحقیق نشان می‌دهد که با وجود محدودیت‌های زیاد در بافت تاریخی نظیر محدویت‌های مواد و مصالح، ارتفاعی و ساخت و ساز هنوز می‌شود از این بافت‌ها الگوبرداری کرد (البته این الگو‌ها باید معاصر‌سازی شوند). طبق نتایج تحقیق بی‌شک فشردگی متعادل در بافت تاریخی یزد  نیز یکی دیگر از دلایل پایداری این بافت و زنده و پویا‌بودن آن است. بافتی که سرشار از الگوها، شاخص‌ها و آموزه‌هایی است که با الهام از آن توسعۀ کنونی شهرها به توسعۀ پایدار تبدیل می‌شود. این همان تحقق عملی شعار «جهانی بیندیشیم و محلی عمل کنیم» است. روش انجام‌شده در این تحقیق ممکن است در سایر شهرها نیز به کار آید، به شرط آن که در تدوین بستۀ شاخص‌های ارزیابی، وضعیت محلی و بومی ‌در نظر گرفته شود.

منابع

براندفری، هیلدر (1382)، طراحی شهری به سوی یک شکل پایدارتر شهر، ترجمه: حسین بحرینی، تهران، نشر شرکت پردازش و برنامه‌ریزی شهری.

پوراحمد، احمد؛ محمدپور، صابر؛ منوچهری میاندوآب، ایوب و خلیلی، احمد (۱۳۹۱)، ارزیابی و سنجش میزان پراکنش و فشردگی شکل شهرها با استفاده از مدل‌های کمی (مطالعۀ تطبیقی بین کلان شهرهای تهران و سیدنی) جغرافیا، شماره ۳۲، صص ۴۹- ۷۴.

پورمحمدی، محمدرضا و قربانی، رسول (1382)، ابعاد و پارادایم‌های متراکم‌سازی فضاهای شهری، فصلنامه مدرس، شماره 2، صص 85 -107.

حسینیون، سولماز (۱۳۸۵)، شهر فشرده، شهر فردا، مجله شهرداری‌ها، شماره 73، صص 12-15.

رهنما، محمدرحیم و عباس‌زاده، غلامرضا (1387)، اصول و مبانی و مدل‌های سنجش فرم کالبدی شهر، مشهد، انتشارات جهاد دانشگاهی.

رهنما، محمدرحیم و عباس‌زاده، غلامرضا (1385)، مطالعۀ تطبیقی سنجش پراکنش / فشردگی در کلان‌شهرهای سیدنی و مشهد، مجله جغرافیا و توسعۀ ناحیه‌ای، شماره 6، صص 101-128.

زیاری، کرامت‌الله؛ پارسی‌پور، حسن و علی‌آبادی، نسرین (۱۳۹۱)، بافت میانی شهرها ظرفیتی برای حرکت به سمت الگوی شهر فشرده (مورد: شهر بجنورد)، جغرافیا و توسعه ناحیه‌ای، شماره ۱۹، صص ۲۱۵-۲۳۶.

عباس‌زادگان، مصطفی و رستم یزدی، بهمن (1387)، بهره‌گیری از رشد هوشمندانه در ساماندهی رشد پراکندۀ شهرها، مجله فناوری و آموزش، جلد 3، شماره 1، صص 48-33.

عزیزپور، ملکه؛ حسین‌زاده دلیر، کریم و اسماعیل‌پور، نجما (۱۳۸۸)، بررسی رابطۀ رشد افقی سریع شهر یزد و تحرکات جمعیتی در این شهر، جغرافیا و برنامه‌ریزی محیطی، شماره ۲، صص ۱۰۵- ۱۲۴.

عزیزی، محمدمهدی (1380)، توسعۀ شهری پایدار، برداشت تحلیلی از دیدگاه جهانی، دو فصلنامه صفه، شماره 33، صص 14-27.

قربانی، رسول و نوشاد، سمیه (1387)، راهبرد رشد هوشمند در توسعۀ شهری اصول و راهکارها، فصلنامه پژوهش‌های جغرافیایی، شماره 63، صص 180-163.

قرخلو، مهدی و زنگنه شهرکی، سعید (۱۳۸۸)، شناخت الگوی رشد کالبدی -فضایی شهر با استفاده از مدل‌های کمّی -مطالعۀ موردی: شهر تهران، جغرافیا و برنامه‌ریزی محیطی، شماره ۲، صص ۱۹-۴۰.

قنواتی، عزت‌الله؛ عظیمی، آزاده و فرجی ملایی، امین (۱۳۹۱)، کیفیت محیطی شهر و شکل ناموزون شهری در شهر بابلسر، شماره ۸۱، صص ۱۹۳-۲۱۵.

لطفی، صدیقه؛ منوچهری میاندوآب، ایوب و آهار، حسن (۱۳۹۲)، تحلیل الگوی گسترش کالبدی - فضایی شهر مراغه با استفاده از مدل‌های کمّی، جغرافیا و برنامه‌ریزی، شماره ۴۳، صص ۱۹۱- ۲۳۲.

مبارکی، امید؛ محمدی، جمال و ضرابی، اصغر (۱۳۹۲)، ارائۀ الگوی بهینۀ گسترش کالبدی - فضایی شهر ارومیه، جغرافیا و توسعه، شماره ۳۲، صص ۷۵- ۸۸.

مثنوی، محمدرضا (1382)، توسعۀ پایدار و پارادایم‌های جدید توسعۀ شهری: شهر فشرده و شهر گسترده، فصلنامۀ محیط‌شناسی، شماره 31، صص 89-104.

موتین، کلیف (1386)، ابعاد سبز طراحی شهری، ترجمه: کاوه مهربانی، تهران، انتشارات شرکت پردازش و برنامه‌ریزی شهری.

Anderson, W. P., kanaroglou, P. S. & Miller, E. J. (1996). Urban form, energy and the environment: a review of issues, evidence and policy, urban studies, pp: 33.

Burchell, R. W., Shad, N. A., Listokin, D., Phillips, H., Downs, A., Seskin, S., Davis, J., Moore, T., Helton, D. & Gall, M. (1998). "The Costs of Dprawl-revisited". Transit Cooperative Research Program (TCRP), Report 39, Transportation Research Board, National Research Council, Washington DC Chaps 6-8, pp 83- 125.

Burton, E. (2000). The compact city: just or just compact? A preliminary analysis, Urban Studies, 1969–2001.

Ecotec (1993), Reducing transport emissions through planning, HMSO, London.

Elkin, T. et al. (1991). Reciving the City: Towards Sustainable Urban Development, Friends of the Earth, London.

Ewing, R. (1997). "Is Los Angeles-Style Sprawl Desirable?" J Am Planning Associat 63(1) pp: 107-126.

Glaster, G. et. al. (2001). Wrestling Sprawl to the Ground: Defining and Measuring an Elusive Concept, Housing Policy Debate”, Volume 12, Issue 4, pp 681-717.

Gwilliam, K. M. (2001). Competition in urban passenger transport in the developing world. Journal of Transport Economics and Policy.

Jaeger, J. A. G., Bertiller, R., Schwick, Ch. and Kienast, F. K. (2010). “Suitability Criteria for  easures of Urban Sprawl”, Ecological Indicators, 10(2): 397-406.

Jenks, M. & Burgess, R. (2000). Compact Cities Sustainable Urban Forms for Developing Countries, Londan & New York, Spon Press.

Tasi, Yu-Hsin, (2005). "Quantifying Urban Form :Compactness versus ,Sprawl, Urban Studies" , Vol. 42 , No 1 , pp: 161-141.

Turskis, Z., K. Zavadskas & Zagorskas, J. (2006). "Sustainable City Compactness Evaluation on the Basis of GIS and Bayes Rule", International Journal of Strategic Property Management. 10, pp: 207-185.

Van Nes, Akkelies, (2003). "The Configurable Urban Sustainability. In What Ways A Morphological or Configurational Approach Contributes To Our Understanding of Urban Sustainability?"