بررسی علل اقتصادی حاشیه‌نشینی با استفاده از اثر درمان(مطالعه موردی شهر اصفهان)

1- مقدمه

یکی از پیامدهای روند توسعه و تحولات اقتصادی، تحرک مکانی جمعیت در قالب مهاجرت‌های روستا- شهری است. علت اصلی این‌گونه مهاجرت‌ها نیز سرریز مازاد نیروی کار مناطق روستایی است که با کاهش سطح زندگی و رفاه این گروه در زادگاه خود انگیزه‌ای قوی برای مهاجرت پدید می‌آورند. رشد شتابان شهرنشینی و افزایش میزان مهاجرت روستاییان به شهرها مسئله حاشیه‌نشینی را به وجود آورده است (قجاوند و نوابخش، 1386).

حاشیه‌نشینی یا اسکان غیررسمی در ایران با رشدی سریع‌تر از شهرنشینی همراه بوده و برآورد می­شود که حداقل 6 میلیون نفر از جمعیت شهری کشور در سکونتگاه­های غیررسمی مستقر باشند (ربانی، 1388). این پدیده یکی از چهره‌های بارز فقر شهری است که درون یا مجاور شهرها، تجمعی از اقشار کم‌درآمد و سطح نازلی از کمیت و کیفیت زندگی شکل می‌گیرد.

پیدایش حاشیه‌نشینی همراه پدیده مهاجرت و تا حدّی پیامد آن بوده است (نقدی، 1389). روند رو به رشد هزینه مسکن، کاهش روزافزون درآمد در دوره‌های (1361 تا 1370)، افزایش نرخ رشد جمعیت نقاط شهری و به دنبال آن فزونی سطح تقاضا برای مسکن همراه با سایر معضلات حل‌نشده توسعه، موجب شد که گروه­های اجتماعی دیگر نیز از متن شهرهای بزرگ به پیرامون رانده شوند و نوع جدیدی از حاشیه‌نشینی را ایجاد کنند.

این پدیده به سبب ایجاد فقر و گسترش آن و همچنین مجاورت با محیط شهری می‌تواند گسترش ناامنی را برای شهرها در پی داشته باشد و تهدیدی جدی برای پایداری و انسجام جامعه شهری تلقی شود. بیشتر مطالعات صورت گرفته در خصوص حاشیه‌نشینی در زمینه اجتماعی است و کمتر از دیدگاه اقتصادی مورد بررسی قرارگرفته است. لذا این پژوهش به دنبال پاسخ به این سؤال است که چه عوامل اقتصادی بر حاشیه‌نشینی اثر دارد و این عوامل اقتصادی و خود پدیده حاشیه‌نشینی چه تأثیری بر روی رفاه می‌گذارند.

1-1-  پیشینه تحقیق

حکیمی و همکاران در مقاله‌ای با عنوان "ارزیابی شاخص­های کمّی و کیفی مسکن در سکونتگاه­های غیررسمی ایران (نمونه موردی: جمشیدآباد خوی)" با شناسایی و ارزیابی شاخص­های کمّی و کیفی مسکن در یکی از سکونتگاه­های غیررسمی کشور نتیجه می‌گیرند که شاخص‌های مسکن در محله جمشیدآباد نسبت به شهر خوی در وضعیت نامطلوب و نسبت به کشورهای جهان سوم در وضعیت مطلوبی قرار دارد (حکیمی و همکاران،1390).

راستی و آرزومندان در مقاله " مهاجرت، حاشیه‌نشینی و اثر آن بر سلامت شهری؛ مطالعه موردی: بیرجند" نتیجه گرفتند که مبدأ اولیه اکثر مهاجرین حاشیه‌نشین مناطق روستایی است. پایین بودن سطح سواد و بالا بودن نرخ بیکاری و همچنین عدم تعادل در توزیع درآمد، از مهم­ترین ویژگی­های اقتصادی- اجتماعی نمونه تحقیق است (راستی و آرزومندان،1390)

فاریدا^[1] در مقاله‌ای با عنوان "تأثیر ارتقای شهری بر ایمنی در سکونتگاه­های غیررسمی" به بررسی چگونگی تغییرت فضای شهری در سکونتگاه­های غیررسمی و تأثیر آن بر کیفیت زندگی و سلامت ساکنان حاشیه‌نشین می‌پردازد و نتیجه می‌گیرد که ارتقای شهری بر کیفیت زندگی و سلامت ساکنان تأثیر مثبت دارد (فاریدا، 2015).

کاسینو^[2] و همکاران^[3] در مقاله‌ای تحت عنوان "ارزیابی اقتصادی برنامه­های عمومی بر صادرات بین‌المللی در برخی از شرکت­های اسپانیا" از مدل اثر درمان استفاده کردند. در این پژوهش با در نظر گرفتن گروه درمان و موردبررسی و متغیرهای کمکی نتیجه گرفتند که در شرکت­هایی که در این برنامه مشارکت داشتند نسبت صادرات به‌کل فروش در حدود 10% بهبود داشته است (کاسینو و همکاران،2013).

وکاسا، استین و فرد^[4] در مقاله‌ای با عنوان "بررسی ویژگی­های اجتماعی- اقتصادی- جمعیتی و مداخله روش­ها در سکونتگاه‌های غیررسمی"، اسکان غیررسمی به‌ویژه در بسیاری از شهرستان‌های کشورهای درحال‌توسعه را نتیجه شکست سیاست‌های عمومی برای بخش قابل‌توجهی از جمعیت فقرای شهری، قوانین ساخت‌وساز و دخالت بخش خصوصی در مفاد مسکن می‌دانند (وکاسا، استین و فرد، 2011)

1-2-        مبانی نظری

1-2-1- تعاریف حاشیه‌نشینی و اسکان غیررسمی

حاشیه­نشینان کسانی هستند که در محدوده اقتصادی شهر زندگی می­کنند و جذب نظام­ اقتصادی- اجتماعی شهر نشده‌اند (زاهدانی،1369).

منظور از حاشیه‌نشین خانواده‌های تهیدست و غالباً مهاجری هستند که به تعبیر اسکار لوئیس^[5]، در نوعی فرهنگ فقر زندگی می­کنند. آنان به‌طور کامل جذب زندگی جدید شهری نشده و در حاشیه آن به زندگی ادامه می­دهند (دراکاکیس^[6]،2000).

 ازنظر بعضی از محققین حاشیه‌نشینی عبارت است از وضع زندگی تمام کسانی که در جامعه شهری ساکن‌اند ولی ازنظر درآمد و بهره‌گیری از امکانات و خدمات در شرایط نامطلوبی به سر می‌برند. (حسین زاده دلیر، 1370).

اسکان غیررسمی یکی از چهره­های بارز فقر شهری است که با تجمعی از اقشار کم‌درآمد و سطح نازلی از کمیت و کیفیت زندگی شکل می­گیرد. با توجه به نارسا بودن اصطلاح حاشیه‌نشینی و آلونک‌نشینی برای کلیه اشکال این پدیده، اصطلاح اسکان غیررسمی، با تعبیری گسترده‌تر به‌جای حاشیه‌نشینی بکار می‌رود (کمانرودی، 1377).

1-2-2- علل پیدایش سکونتگاه‌های غیررسمی در ایران

رادیکالیست‏ها که عمدتاً از دیدگاه اقتصاد سیاسی به مسائل می‏نگرند، اگرچه در قبول این اصل که حاشیه‌نشینی در کشورهای درحال‌توسعه، نتیجه‏ی مهاجرت از روستاها و شهرهای کوچک به شهرهای بزرگ است، با لیبرالیست‏ها هم‌عقیده هستند، لیکن برخلاف لیبرالیست‏ها، این مهاجرت‏ها را ناشی از خصوصیات کارکردی شهرها نمی‏دانند، بلکه ساختار اقتصادی نابسامان کشورهای درحال‌توسعه را که ناشی از ادغام کشورهای مزبور در نظام اقتصادی و تجارت جهانی است، در این امر دخیل می‏دانند. بر این اساس علل به وجود آمدن سکونتگاه‌های غیررسمی را می‌توان به دودسته ساختاری و غیر ساختاری تقسیم‌بندی کرد.

سکونتگاه­های غیررسمی به علل ساختاری و غیر ساختاری به وجود آمده‌اند.

-         علل ساختاری

علل ساختاری شامل موارد زیر است:

کمبود عرضه نسبت به تقاضا براثر رشد جمعیت و مهاجرت

- فقدان توان تملک مسکن در بخش وسیعی از مصرف‌کنندگان

- وزن بالای هزینه­های مسکن در کل هزینه­های خانوار بخصوص دهک‌های پایین درآمدی

- سیاست­های اتخاذشده در خصوص مدیریت زمین و مسکن

- عدم تعادل­های اقتصادی و گسترش فقر شهری و پدیده مهاجرت

- جنگ تحمیلی

- تحولات ناخوشایند طبیعی و اقلیمی (خشک‌سالی و زلزله)

- علل غیر ساختاری

علل غیر ساختاری شامل موارد زیر است:

- عدم توجه به سرمایه­گذاری مسکن ارزان‌قیمت در محله‌های فقیرنشین متناسب با توان و استطاعت مالی این افراد

- عدم فرهنگ‌سازی در جامعه شهری جهت فراهم کردن موجبات جذب و ادغام این گروه‌ها و اقشار به‌تدریج در بافت­های متعارف شهری

- نبود رویکرد، برنامه‌ها سیاست‌های جامع‌نگر در مدیریت و نظام برنامه‌ریزی شهری

- عدم برنامه‌ریزی اجتماعی همراه با برنامه‌ریزی‌های فیزیکی (کالبدی) و اقتصادی و فقدان توجه به ابعاد اجتماعی شهرسازی و توسعه شهری

- عدم توسعه مناسب نظام آموزش فنی حرفه‌ای در مناطق شهری و روستایی و فقدان مکان­های مناسب و لازم برای آموزش‌های کار و حرفه در مناطق غیررسمی و فقیرنشین شهرها

- فقدان برنامه­های توسعه اجتماعی، فرهنگی و آماده‌سازی و توانمندسازی فردی و اجتماعی در مناطق غیررسمی برای خوداتکایی اقتصادی و اجتماعی در زندگی جدید شهری

- نبود سیاست و بستر مناسب برای تجهیز و تشکل‌های خودجوش مردمی در مناطق محروم شهری و عدم‌حمایت سازمان­ها و مدیریت شهری از شکل­گیری انجمن­ها، تشکل­ها و نهادهای اجتماعی و عمرانی غیردولتی به جهت عرضه حداقل نیازهای زندگی در این جوامع غیررسمی (روستا، 1389)

1-2-3- بررسی سابقه اسکان غیررسمی در اصفهان

حاشیه‌نشینی در اصفهان، هم­زمان با شکل­گیری صنایع نساجی (ریسندگی و بافندگی) در اواسط دوره پهلوی اول شروع شد. کارگران نساجی، در محلات طوقچی و مفت آباد (کوله پارچه) و در حوالی گورستان تخت فولاد و در جنوب شرقی اصفهان ساکن شدند. با توسعه صنایع و تشدید نیاز به کارگران صنعتی به‌ویژه بعد از پایه‌گذاری صنعت ذوب‌آهن در سال 1346 در مجاورت اصفهان حاشیه‌نشینی رو به افزایش گذاشت. موج سوم حاشیه‌نشینی همزمان با جنگ تحمیلی شروع شد. مهاجرین افغانی نیز ازجمله افرادی هستند که در مناطق حاشیه‌ای اصفهان سکنی گزیدند و اغلب در اموری همچون کارخانه‌های سنگ‌بری واقع در خمینی‌شهر، دولت‌آباد و ... و کارهای بنایی مشغول شدند. در دهه 80 بحران خشک‌سالی از عوامل تشدیدکننده حاشیه‌نشینی در اصفهان است. این موضوع منجر به مهاجرات تعداد زیادی از مردم روستاهای این مناطق به مناطق حاشیه شهر اصفهان شد (زنگی‌آبادی، ضرابی و خوب‌آیند، 1384).

1-2-4- نظریه‌ها و دیدگاه­ها در مورد حاشیه‌نشینی

-    نظریه جاذب و دافع راونشتین^[7]

علت حاشیه‌نشینی را باید در میان جذابیت­های مناطق شهری و دافعه‌ها و عوامل بازدارنده محیط‌های غیرشهری جستجو نمود. حاشیه‌نشینان به علت عدم برخورداری از امکانات رفاهی، بهداشتی، آموزشی و از همه مهم­تر اشتغال، ناگزیر از مهاجرت به شهرها شده‌اند. این مهاجرت روندی مرحله­ای از سمت شهرهای کوچک به‌سوی شهرهایی که به‌سرعت رشد می­کنند، دارد (قجاوند و نوابخش، 1386).

-         دیدگاه لیبرالی

حاشیه‌نشینی یک واقعیت است. لازم است راهکارها و راه‌حل‌هایی برای بهینه‌سازی شرایط زندگی و سکونت در مناطق حاشیه‌نشین ارائه شود. در زنجیره روابط اقتصادی ریشه این پدیده رشد اقتصادی نامتعادل اقتصادی بین مناطق مختلف است. طرفداران این نظریه راه‌حل‌های مبتنی بر توانمندسازی، ساماندهی و بهسازی کانون­های حاشیه‌ای را هدف قرار می­دهند (خالوباقری و قریشی، 1390).

-         دیدگاه اقتصاد سیاسی فضا

ساختار حاکم بر بازار کار، تولید و توزیع و مصرف به‌گونه‌ای است که توزیع نامتوازن فضایی را در کشور ایجاد می‌کند این توزیع نامتوازن به‌نوعی بر توزیع جغرافیای امکان تأثیر دارد لذا درنهایت علت اصلی توزیع نامتوازن فضایی است (قرخلو و عبدی، 1388). چون این پژوهش در شهر اصفهان انجام‌گرفته است توضیح مختصری از سابقه حاشیه‌نشینی در این شهر آورده شده است. تمامی این مباحث برای باز شدن مبحث حاشیه‌نشینی بیان گردیده است.

2-    روش تحقیق

2-1- اثر درمان

اصطلاح اثر درمان^[8] اشاره به اثر علی متغیر باینری (0-1) و یک متغیر نتیجه دارد. نمونه‌های اقتصادی شامل اثرات برنامه‌ها و سیاست‌های دولت مانند آموزش مهارت به کارگران محروم و همچنین اثرات انتخاب‌های فردی مانند حضور در کالج و ...است.

مشکل اصلی روش­های آماری اقتصادی در تخمین اثر درمان، انتخاب اریب است؛ که ناشی از این واقعیت است که افراد تحت درمان از آن­هایی که به دلایلی درمان ‌نشده‌اند متفاوت‌اند. اثر درمان با استفاده از تجربه­های اجتماعی، مدل‌های رگرسیون، برآورد مچینگ و متغیرهای ابزاری می­تواند تخمین زده شود.

2-2- اثر علی متوسط

اندازه‌گیری اثر علی در سطح فردی غیرممکن است؛ بنابراین پژوهشگران برای ایجاد این ایده بر متوسط اثرات علی تمرکز می‌کنند. فرض کنید اثرات یک برنامه آموزشی در درآمد، پس از آموزش کارآموزان بررسی شود. حال اجازه دهید که  درآمد بالقوه فرد i که آموزش ‌دیده و  درآمد بالقوه فرد i که آموزش ندیده است، در نظر گرفته شود. وضعیت آموزش با متغیر ساختگی  نشان داده می‌شود.

 

E[.] یک عملگر ریاضی و متوسط جمعیت نیز یک متغیر تصادفی است.

 

که f(y) تابع چگالی  است.

در قانون اعداد بزرگ متوسط نمونه‌ها همگرا به متوسط جامعه است؛ بنابراین می­توان فکر کرد که E[.] متوسط نمونه در نمونه‌های بسیار بزرگ را به ما می‌دهد.

دو مطالعه وسیع در این زمینه انجام‌گرفته است:

1) متوسط اثر علی در اثر درمان که به مفهوم ‏ متوسط ‏ اثرات درمان (ATE)^[9] است.

 

2) متوسط اثر درمان بر درمان شده‌ها که (ATET)^[10] است.

 

ATET به‌صورت زیر بازنویسی می‌شود :

 

 

قسمت اول متوسط درآمد افراد آموزش دیده است که مقدارش به‌طور بالقوه قابل‌مشاهده است. قسمت دوم درآمد کارآموزانی بوده که آموزش ندیده‌اند که قابل‌مشاهده نیست. هرچند ممکن است یک گروه کنترل یا یک استراتژی مدل‌سازی اقتصادی وجود داشته باشد که یک تخمین سازگار، تهیه کند.

2-3- رگرسیون و مچینگ

تخمین رگرسیون از اثرات علی را می‌توان به‌راحتی با فرض یک مدل اثرات ثابت به دست آورد. جایی که:

 

فرض اثرات ثابت آن‌قدرها هم برای تخمین اثرات علی متوسط، ثابت و حیاتی نیست؛ اما ثابت نگه‌داشتن آن، مسائل و بحث‌ها را ساده می‌کند. مهم‌تر از آن فرض شده است که تنها منبع انحراف متغیر حذف‌شده از بردار متغیرهای کمکی می‌آید. (که همان  است) و ممکن است با  در ارتباط باشد.

فرض کلیدی که نتایج علی ما را آسان می‌کند (گاهی اوقات یک فرض شناسایی نامیده می‌شود) این است:

 

که   بردار ضرایب رگرسیون می‌باشد.

این فرض دو قسمت دارد. اول  (و  که فرض اثرات ثابت را به ما می‌دهد) که متغیر مستقل شرطی شده روی  و  می‌باشد و دوم اینکه تابع شرطی ، خطی است.

با توجه به معادله (7) داریم :

 

که 14خ±'> ضریب رگرسیون جامعه  روی  و است. (که ضریب رگرسیون در بسیاری از نمونه‌ها می‌باشد.)

مچینگ شبیه رگرسیون است با فرض این‌که تنها منبع متغیرهای حذف‌شده یا انتخاب انحراف، متغیرهای توضیحی مشاهده‌شده ( ) است برخلاف رگرسیون. بااین‌حال اثرات درمان به‌وسیله مچینگ افراد با متغیرهای توضیحی یکسان ساخته می‌شود؛ به‌جای استفاده کردن از یک مدل خطی برای متغیرهای توضیحی، اثر متغیرهای توضیحی روی  نیاز نیست که خطی باشد.

به‌جای (7) فرض استقلال شرطی به‌صورت زیر می‌شود:

 

و این یعنی:

 

  

 

و همچنین

 

 

به‌عبارت‌دیگر می­توان ATET یا ATE را به‌وسیله میانگین گرفتن تضادهای کنترل درمان خاص X بسازیم ازآنجاکه این عبارات شامل مقادیر قابل‌مشاهده است؛ ساختن برآوردگرهای سازگار از مکمل‌های نمونه خود، آسان است.

وقتی پژوهشگران دانش گسترده‌ای از روند وضعیت درمان دارند؛ فرض استقلال شرطی انگیزه لازم برای استفاده از رگرسیون و مچینگ را به آن‌ها می‌دهد.

2-4- مچینگ برآوردگرهای ATT

برآورد p-score برای برآورد ATT یا استفاده از معادله 11 کافی نیست؛ زیرا احتمال مشاهده دو واحد که دقیقاً p-score یکسانی دارند وقتی  یک متغیر پیوسته باشد در اصل صفر است.

روش‌های مختلفی در ادبیات برای غلبه بر این مشکل مطرح‌شده است و چهارتا از آن­ها که به‌صورت گسترده‌تر مورداستفاده قرار می‌گیرند روش مچینگ نزدیک‌ترین همسایه^[11]، مچینگ شعاع^[12]، مچینگ هسته^[13] و مچینگ طبقه‌ای^[14] می‌باشند؛ که در این پژوهش از روش مچینگ نزدیک‌ترین همسایه استفاده‌شده است.

درروش مچینگ نزدیک‌ترین همسایگی اجازه دهید T مجموعه‌ای از واحدهای درمان و C مجموعه‌ای از واحدهای کنترل و  و  به ترتیب نتایج مشاهده شده از واحدهای درمان و کنترل وC(i) مجموعه واحدهای کنترل تطبیق یافته با واحد درمان شده iو   p-score برآورد شده باشد. نزدیک‌ترین مجموعه مچینگ همسایه به صورت زیر می شود.

 

یعنی تمام واحد کنترل با p-scoreهای  برآورد شده بین یک شعاع r از  (که با واحد i درمان شده، تطبیق یافته است) می افتد.

در هر دوی مچینگ نزدیک ترین همسایه و شعاعی تعداد واحدهای کنترل تطبیق یافته با مشاهدات  را با  و وزن ها به صورت زیر تعریف می­شود:

 

فرمول برای هردوی برآوردگرهای مچینگ بازنویسی و تخمین زده می‌شود.

3- یافته‌های تحقیق

3-1- جمع‌آوری داده‌ها

این مطالعه بر اساس داده‌ها و اطلاعات مربوط به سرشماری مسکن و نفوس سال 90 انجام‌گرفته و برای قیمت زمین از داده‌های موجود در ارزش معاملاتی املاک سال 90 استفاده شده است و جامعه آماری محله‌های شهر اصفهان می باشد.

بر اساس پیشینه تحقیق و مطالعات صورت گرفته و با توجه به داده‌های قابل‌دسترس از بین شاخص‌های مؤثر بر حاشیه‌نشینی شاخص‌های بیکاری، قیمت زمین، بی‌سوادی و مهاجرت بر حاشیه‌نشینی تأثیرگذار در نظر گرفته‌شده است. برای 36 محله حاشیه‌نشین (که تعداد و نام این محله‌های فقیرنشین در حاشیه شهر از شهرداری اصفهان گرفته‌شده است) بیکاری 15 سال به بالا به‌عنوان شاخص بیکاری، ارزش معاملاتی املاک به‌عنوان شاخص قیمت زمین، جمعیت 6 سال به بالای بی‌سواد به‌عنوان شاخص بی‌سوادی و تعداد مهاجران واردشده به‌عنوان شاخص مهاجرت در نظر گرفته‌شده است که هرکدام از این شاخص­ها در محله­های حاشیه‌نشین به‌وسیله نمودار میله‌ای با یکدیگر مقایسه شده‌اند. در این نمودارها به‌وضوح بیشترین و کمترین مقدار متغیرها مشخص است.

 

شکل (1). مقایسه سهم شاخص‌ها در محله‌های حاشیه‌نشین و غیر حاشیه‌نشین

همان‌طور که در شکل (1) ملاحظه می­شود شاخص‌های بی‌سوادی و مهاجرت در محله‌های حاشیه‌نشین بالاتر از محله‌های غیر حاشیه‌نشین است اما شاخص بیکاری در محله‌های غیر حاشیه‌نشین بالاتر است.

3-2- برآورد نمره میل

پس از مقایسه شاخص­های اقتصادی در محله­های حاشیه‌نشین، به‌وسیله نمره میلمیزان تأثیر این شاخص‌ها بر حاشیه‌نشینی سنجیده می­شود. نمره میل با استفاده از رگرسیون لاجستیک بر آورد می‌شود.

 

که در آن  شاخص قرار گرفتن در معرض درمان و X یک بردار چندبعدی از ویژگی‌های قبل از درمان است. در این پژوهش حاشیه‌نشینی 1 فرضشده و X یک بردار از ویژگی‌های بیکاری، قیمت زمین، مهاجرت و بی‌سوادی است.چون نمره میل یک متغیر تک‌بعدی است که عددش بین صفر و یک به دست می‌آید و متغیر وابسته ما یک متغیر دوسویی صفر یا یک می‌باشد؛ برای برآورد p-scoreاز رگرسیون لاجستیک استفاده می‌شود.

 

  

 

 

 

 

که  حاشیه‌نشینی،  نرخ بیکاری،  نرخ مهاجرت،  قیمت زمین،  نرخ بی‌سوادی و  عرض از مبدأ است. ، ... ،  به ترتیب ضرایب  تا  هستند.

جدول(1). برآورد نمره میل

p>|z|	z	انحراف معیار	ضرایب	حاشیه‌نشینی
019/0	34/2-	0027/0	0063/0-	بیکاری
765/0	30/0	0009/0	0002/0	مهاجرت
000/0	55/3-	0008/0	0029/0-	قیمت زمین
008/0	64/2	0009/0	0024/0	بی‌سوادی
000/0	61/3	4415/2	8109/ 8	عرض از مبدأ

3-2-1-  اثر بیکاری بر حاشیه‌نشینی

همان‌طور که ملاحظه می­شود بیکاری با حاشیه‌نشینی رابطه‌ای معکوس پیداکرده است. با توجه به مطالعات انجام‌گرفته، عمده جوانانی که در مناطق حاشیه‌نشین زندگی می­کنند، به‌جای تحصیل به دنبال کار می­گردند و خانواده‌ها از کودکی فرزندان خود را به کار می‌فرستند هرچند عمدتاً در مشاغل غیررسمی با دستمزد پایین مشغول به کار می­شوند. بر این مبنا بر اساس تعاریف رسمی، جزو جمعیت شاغل محسوب می­گردند. لذا نرخ بیکاری در مناطق حاشیه‌نشین، به‌مراتب پایین‌تر است. این موضوع می‌تواند دلیل این رابطه باشد.

3-2-2- اثر مهاجرت بر حاشیه‌نشینی

مهاجرت با حاشیه‌نشینی رابطه‌ای مستقیم پیداکرده است. اکثر حاشیه‌نشینان، مهاجران روستایی می‌باشند. نیازهای اجتماعی- اقتصادی افراد در محیط‌های روستایی برآورده نمی­شود و به علت عدم تعادل میان جوامع روستایی و شهری، روستاییان برای ارضای نیازهای خود دست به مهاجرت می­زنند. آن‌ها به علت جذابیت­های شهری مانند امکانات رفاهی، بهداشت، آموزش، درآمد و دافعه­های روستایی مانند کمبود همه امکانات رفاهی و دسترسی آسان به آن­ها ناگزیر به مهاجرت می­شوند. برخی از آن‌ها جاذب شهر می­شوند و عده بیشترشان در حاشیه شهرها با مشکلات دست‌وپنجه نرم می­کنند. آن‌ها به علت درآمد پایین در روستاها و امید به دست یافتن به زندگی بهتر دست به مهاجرت زده‌اند.

3-2-3- اثر قیمت زمین بر حاشیه‌نشینی

قیمت زمین با حاشیه‌نشینی رابطه­ای معکوس پیداکرده است. مهاجران نمی­توانند خانه­های مناسبی برای خود فراهم آورند، زیرا بخش خصوصی خانه‌ها را به قیمت‌هایی که آن‌ها نمی‌توانند بخرند، عرضه می­کند. به همین علت آن‌ها در حاشیه شهر که قیمت زمین از رانت موقعیتی کمتری برخوردار است و شهرداری نظارت بر ساخت‌وساز ندارد در خانه‌هایی با مصالح ارزان‌قیمت و در دسترس و بادوام کمتر، سکنی می‌گزینند.

 3-2-4- اثر بی‌سوادی بر حاشیه‌نشینی

بی‌سوادی با حاشیه‌نشینی رابطه‌ای مثبت پیداکرده است. سطح نازل آموزش و سواد که منجر به بدوی‌ترین شکل ممکن آموزش شده است، نبود مدارس و فضای آموزشی کافی به تعداد دانش آموزان و همچنین دور بودن مدارس و نیاز به شغل و درآمد برای رفع مایحتاج زندگی، موجب شده که ساکنین این محله­ها به درس خواندن و باسوادی اعتقادی نداشته باشند و وقت خود را به‌جای درس خواندن، صرف اشتغال در مشاغل کاذب کنند.

3-3- سطح رفاه

در این پژوهش گروه حاشیه‌نشینی، گروه درمان و گروه غیر حاشیه‌نشین، گروه کنترل یا شاهد در نظر گرفته می­شود و سطح رفاه به‌عنوان متغیر نتیجه در این دو گروه مقایسه می­شود.

بر اساس ادبیات نظری و داده‌های جمع‌آوری‌شده در سرشماری می­توان رابطه زیر را برای سطح رفاه تعریف کرد.

 

که در آن

 

 

 

 

و رفاه کل محله  از رابطه زیر به دست می­آید:

 

 

9 صفت جزئی (زیرشاخص) برای رفاه به‌صورت زیر تعریف‌شده است:

تعداد خانوار ساکن در یک واحد مسکونی 

  خانوار دارای خودروی سبک

  نوع محل سکونت خانوار

واحد مسکونی برحسب نوع اسکلت بنا

  وجود حمام و سرویس بهداشتی در واحد مسکونی

    وجود آشپزخانه در واحد مسکونی

عمده‌ترین منبع سوخت مصرفی برای پخت‌وپز

  عمده‌ترین منبع آب مصرفی برای پخت‌وپز

محل دفع فاضلاب پساب‌ها

جدول(2). شاخص‌های تعیین رفاه

: اگر یک تنها یک خانوار در واحد مسکونی سکونت داشته باشد عدد یک و اگر دو یا سه خانوار و بیشتر در یک واحد مسکونی سکونت داشته باشند عدد صفر می­گیرد.

: اگر محل سکونت خانوار آپارتمانی و یا ویلایی باشد عدد یک و اگر چادر، کپر، آلونک، زاغه و سایر باشد عدد صفر می‌گیرد.

: اگر واحد مسکونی دارای اسکلت فلزی و بتنی باشد عدد یک و اگر از آجر و آهن، سنگ و آهن، آجر و چوب، خشت و چوب و خشت و گل باشد عدد صفر می­گیرد.

  : اگر عمده‌ترین سوخت مصرفی خانوار برای پخت‌وپز، گاز طبیعی (شبکه عمومی) باشد عدد یک و اگر گاز مایع، نفت سفید، برق، سوخت جامد (هیزم، زغال، فضولات حیوانی و ...) و سایر سوخت‌ها باشد، عدد صفر می‌گیرد.

  : اگر عمده‌ترین منبع آب مصرفی برای پخت‌وپز، شبکه عمومی آب‌رسانی شهر باشد عدد یک و اگر چاه، چشمه، قنات و آب‌انبار بهسازی شده و بهسازی نشده، تانکر (ثابت و سیار)، آب بسته‌بندی‌شده (بطری و گالن)، رودخانه، برکه، جویبار، آب باران و سایر باشد، عدد صفر می­گیرد.

  : اگر محل دفع فاضلاب پساب‌ها، شبکه عمومی فاضلاب باشد عدد یک و اگر شبکه اختصاصی، چاه جذبی، مخزن ویژه فاضلاب، محیط اطراف و سایر باشد عدد صفر می­گیرد.

-         اوزان زیر شاخص‌های سطح رفاه

ضرایب زیر شاخص‌های تعیین‌کننده رفاه( ) ، به‌وسیله پرسش‌نامه از کارشناسان اقتصادی تعیین‌شده است. بدین‌صورت که به جواب استادان مرتبه دانشیار به بالا ضریب دو و به استادان پایین‌تر از مرتبه دانشیاری ضریب یک داده‌شده و سپس بین جواب‌ها میانگین گرفته‌شده است.

بر این اساس ضرایب زیر برای این زیر شاخص‌ها به‌دست‌آمده است.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

همان‌طور که ملاحظه می­شود تعداد خانوار ساکن در واحد مسکونی بالاترین وزن و نوع اسکلت بنا کمترین وزن را در میان زیر شاخص­ها دارا می­باشند.

3-4- برآورد اثر درمانبا استفاده از رگرسیون مرسوم

برای برآورد اثر درمان با استفاده از رگرسیون حداقل مربعات، رفاه (متغیر نتیجه) را تابعی از متغیرهای مستقل و حاشیه نشینی در نظر گرفته و ضرایب هریک از متغیرها به دست آورده می­شود.

 

 

 

که در این رگرسیون،  رفاه و متغیر وابسته است.  حاشیه‌نشینی است و عدد صفر یا یک می‌گیرد.

  عرض از مبدأ و ، ... ،  به ترتیب ضرایب حاشیه‌نشینی، بیکاری، مهاجرت، قیمت زمین و بی‌سوادی می باشند.

جدول(3). برآورد اثر درمان با استفاده از رگرسیون مرسوم

3-4-1- اثر حاشیه‌نشینی روی رفاه

همان‌طور که ملاحظه می‌شود حاشیه‌نشینی با رفاه رابطه‌ای منفی دارد. یعنی هرچقدر حاشیه‌نشینی افزایش یابد رفاه کمتر می‌شود. ضریب این شاخص در سطح 95% اطمینان معنادار شده است. حاشیه‌نشینان به علل پایین بودن سطح بهداشت عمومی و سلامت روانی، فقدان شغل مناسب و درآمد کافی، تراکم جمعیت و فقر و ... از رفاه پایینی برخوردار می­باشند.

3-4-2- اثر بیکاری بر روی رفاه

در برآوردهای انجام‌شده رابطه بیکاری با رفاه مثبت برآورد شده است. این بدین معنا نیست که با افزایش بیکاری رفاه افزایش می‌یابد؛ بلکه چون در برآورد p-score بیکاری در مناطق غیر حاشیه‌نشین زیادتر بود، دلیل این رابطه شده است.

3-4-3- اثر مهاجرت بر روی رفاه

مهاجرت با رفاه رابطه‌ای منفی دارد. یعنی هرچقدر تعداد مهاجران واردشده کمتر باشد رفاه بیشتر می‌شود. افراد روستایی به امید زرق‌وبرق شهری از مبدأ خود، دل کنده و راهی حاشیه شهر می­شوند که به علت درآمد ناکافی و محرومیت نسبی از رفاه لازم بهره‌مند نمی­شوند.

3-4-4- اثر قیمت زمین بر روی رفاه

قیمت زمین با رفاه رابطه‌ای مثبت پیداکرده است. بررسی قیمت زمین در مناطق غیر حاشیه‌نشین و حاشیه‌نشین نشان داد که به‌طور مشخصی متوسط قیمت در مناطق حاشیه‌نشین کمتر است. لذا در مدل‌سازی تأثیر قیمت زمین با رفاه رابطه‌ای مثبت پیداکرده و نمی‌توان بیان کرد افزایش قیمت زمین منجر به افزایش رفاه می‌شود. شاید بتوان گفت در مناطقی که رفاه نسبی بالاتری وجود دارد قیمت‌ها نیز بالاتر است.

3-4-5- اثر بی‌سوادی بر روی رفاه

بی‌سوادی با رفاه رابطه‌ای منفی پیداکرده است؛ یعنی هرچقدر در یک محله بی‌سوادی بیشتر باشد رفاه کمتر می­شود. افراد بی‌سواد به علت بهره‌مند نشدن از آگاهی و مهارت و تخصص کافی نمی­توانند شغل لازم را برای خود و خانواده فراهم کنند و به همین علت از فقر نسبی برخوردارند که باعث سکنی گزیدن آن­ها در مناطق حاشیه‌نشین که از رفاه پایین‌تری برخوردارند، شده است.

3-5-محاسبه اثر درمان با استفاده از روش نزدیک‌ترین همسایگی

برای برآورد اثر درمان در این پژوهش از دو روش رگرسیون معمول و نزدیک‌ترین همسایگی استفاده‌شده است تا نتایج حاصل اطمینان بیشتر ایجاد کنند.

 

که c(i) مجموعه واحدهای غیر حاشیه‌نشین هستند که با واحد درمان حاشیه‌نشینی تطبیق یافته‌اند و  ،نمره میل واحدهایحاشیه‌نشین است. درروش نزدیک‌ترین همسایگی کمترین فاصله نمره میل واحد تحت درمان (حاشیه‌نشینی) از نمره میلواحدهای کنترل(غیر حاشیه‌نشین‌ها) در اطرافش در نظر گرفته می‌شود و سپس ATETبرآورد می‌شود.

فرمول کلیATETبه‌صورت زیر است:

    که  رفاه حاشیه‌نشینان،  رفاه غیر حاشیه‌نشینان و  حاشیه‌نشینی را نشان می‌دهند.

در برآورد ATETبا روش نزدیک‌ترین همسایگی داریم:

 

 

 

 

که در آن داریم:

 

T مجموعه‌ای از واحدهای حاشیه‌نشین و C مجموعه‌ای از واحدهای غیر حاشیه‌نشین،  رفاه حاشیه‌نشینان و  رفاه غیر حاشیه‌نشینان، ،ATET به روش نزدیک‌ترین همسایگی و  تعداد واحدهای غیر حاشیه‌نشین است که با واحدهای حاشیه‌نشینی تطبیق یافته‌اند.  تعداد واحدهای حاشیه‌نشین و برابر با 36 است.

در برآورد  ATETبا روش نزدیک‌ترین همسایگی نتیجه زیر به‌دست‌آمده است:

 

جدول (4). برآورد اثر درمان با روش نزدیک‌ترین همسایگی

متغیر نتیجه، رفاه بوده است و ATET منفی نشان‌دهنده این است که حاشیه‌نشینی و رفاه رابطه‌ای معکوس باهم دارند و رفاه مناطق حاشیه‌نشین پایین است.

برای آن‌که نتایج به‌دست‌آمده قابل‌اطمینان‌تر باشد از گزینه Bootstrap استفاده‌شده است.Bootstrap داده سازی می‌کند و Y های جدید به دست می‌آورد و هر بار مدل را برآورد می‌کند.

نتایج برآورد ATET با روش نزدیک‌ترین همسایگی و با استفاده از Bootstrap به شرح زیر است:

جدول (5). برآورد ATET با روش نزدیک‌ترین‌همسایگی

نتیجه ATET با استفاده از Bootstrap همانند حالت قبل دارای مقدار 90/5-  شده است. و مجدداً نشان‌دهنده رابطه معکوس رفاه و حاشیه‌نشینی می‌باشد با این تفاوت که در این حالت آماره t معنادار شده است.

4- نتیجه‌گیری و پیشنهاد

نتایج این پژوهش را می­توان به شرح زیر بیان نمود:

چهار شاخص اقتصادی قیمت زمین، بیکاری، بی‌سوادی و مهاجرت بر اساس ادبیات نظری و پیشینه تحقیق بر حاشیه‌نشینی مؤثر شناخته شد. در تخمین نمره میل که با استفاده از رگرسیون لاجستیک برآورد شد، بیکاری و قیمت زمین رابطه‌ای معکوس و مهاجرت و بی‌سوادی رابطه‌ای مستقیم با حاشیه‌نشینی پیدا کردند. هرچه مهاجرت و بی‌سوادی بالاتر باشد، حاشیه‌نشینی بیشتر و هرچه بیکاری و قیمت زمین بالاتر باشد حاشیه‌نشینی کمتر می­شود. تعداد افراد بیکار در محله‌های حاشیه‌نشین کمتر از محله‌های غیر حاشیه‌نشین شد، زیرا در محله‌های حاشیه‌نشین افراد از کودکی مشغول به کار در مشاغل غیررسمی می‌شدند و به همین علت بیکاران کمتری داشتند.

برای محاسبه اثر درمان احتیاج به دو گروه درمان و کنترل و یک متغیر نتیجه بود. سطح رفاه به‌عنوان متغیر نتیجه در دو گروه کنترل و درمان در نظر گرفته شد (محله‌های حاشیه‌نشین گروه درمان و محله­های غیر حاشیه‌نشین گروه کنترل) و اوزان متغیر رفاه به‌وسیله پرسش‌نامه به دست آمد. در برآورد اثر درمان با استفاده از رگرسیون مرسوم، متغیر نتیجه یعنی رفاه تابعی از 5 متغیر حاشیه‌نشینی، قیمت زمین، بیکاری، بی‌سوادی و مهاجرت در نظر گرفته شد. گروه حاشیه‌نشین اعداد 1 و غیر حاشیه‌نشین عدد صفر گرفتند که در برآورد این رگرسیون حاشیه‌نشینی، مهاجرت و بی‌سوادی با رفاه رابطه‌ای معکوس پیدا کردند. هرچقدر حاشیه‌نشینی و مهاجرت و بی‌سوادی افزایش یابند، رفاه کاهش می‌یابد. بیکاری و قیمت زمین با رفاه رابطه‌ای مثبت پیدا کردند. در تحلیل این رابطه مثبت باید گفت که در محله‌هایی که رفاه نسبی بالاتری دارند، قیمت‌ها نیز بالاتر می‌باشد و در مورد بیکاری می‌توان گفت ازآنجاکه در برآورد نمره میل افزایش بیکاری باعث افزایش حاشیه‌نشینی نمی‌شود و در محله‌های غیر حاشیه‌نشین بیکاری بالاتر و رفاه هم در این محله‌ها بالاتر است؛ بیکاری و رفاه رابطه‌ای مثبت با یکدیگر پیداکرده‌اند.

اثر درمان با استفاده از روش نزدیک‌ترین همسایگی و با استفاده از نمره‌های میل مجدداً برآورد شد حاشیه‌نشینی و رفاه رابطه‌ای معکوس پیدا کردند. برای اطمینان کار از گزینه Bootstrap نیز استفاده شد که بازهم رابطه منفی این دو متغیر نشان داده شد.

- پیشنهادها

- داده­های تخلفات ساختمان‌سازی، ساختار اقتصادی- اجتماعی و نحوه کسب درآمد شاغلین هم در مدل وارد شود.

- فرآیند پژوهش انجام‌شده در دوره‌های سرشماری مختلف بررسی‌شده و با یکدیگر مقایسه شود.

- به‌جای متغیرهای اقتصادی، متغیرهای اجتماعی در نظر گرفته‌شده و تأثیر آن­ها بر رفاه سنجیده شود.

- برای سطح رفاه زیر شاخص­های دیگری در نظر گرفته شود.

تعداد مشاهده مقاله: 5,035

تعداد دریافت فایل اصل مقاله: 1,953