بررسی رابطه مهارت حل مسئله و احساس امنیت در بین زنان

مقدمه و بیان مسئله

با ظهور تمدن نوین صنعتی حضور زنان در عرصه‌های عمومی به‌سرعت گسترش یافت. عواملی مانند امکان تولید شیرخشک و کشف روش‌های مؤثر برای تنظیم موالید، باعث شدند زنان از قیدوبندهای تاریخی رها شوند و به عرصه‌هایی خارج از فعالیت خانگی گام بگذارند (احمدی، 1393: 91). در سال 1900 کمتر از 20درصد زنان آمریکایی در بیرون از خانه مشغول کار بودند. این رقم در سال 1986 به 38درصد و در سال 2000 به بیش از 60درصد رسید (Kornblum, 2005) چنان‌که در سال 2008 جمعیت زنان شاغل در آمریکا عملا از جمعیت مردان شاغل بیشتر شد (ILO, 2009). مشارکت گسترده زنان در عرصه‌های اجتماعی در تمام دنیا رو به افزایش است. در ایران نیز طی چند دهه اخیر، زنان با استقبال چشمگیر از تحصیلات دانشگاهی عملاً بخش بیشتری از صندلی‌های دانشگاهی را به خود اختصاص داده و به‌صورت گسترده وارد بازار کار و عرصه‌های عمومی جامعه شده‌اند؛ بااین‌حال، زنان به دلایل مختلف، آسیب‌پذیرتر از مردان هستند و احساس ناامنی در بین آنان یکی از مسائل اجتماعی مهم است (احمدی و حیدری، 1393).

امنیت یعنی هراس‌نداشتن از تهدید و مخاطره (Morris, 1970) یکی از نیازهای اساسی انسان است (Maslow, 1954). امنیت در سطح فردی باعث آرامش، بروز استعدادها و خلاقیت می‌شود (رضایی و حاتمی، 1389) و در سطح اجتماعی زمینه‌ساز توسعه است. این مفهوم، هم به‌صورت واقعی و هم به‌صورت احساس دیده می‌شود و معمولا احساس امنیت، مهم‌تر از وجود امنیت است؛ زیرا واکنش‌های فرد در جامعه، بستگی به میزان احساس او از امنیت دارد (نوروزی و فولادی‌سپهر، 1388). تحقیقات و مستندات بیانگر این موضوع هستند که امنیت واقعی در جامعه ایران ارتقا یافته است؛ اما احساس ناامنی در ایران زیاد است (احمدی و حیدری، 1393، مرکز افکارسنجی دانشجویان، 1382). این وضعیت، درباره زنان بغرنج‌تر است. پژوهش نوروزی و فولادی‌سپهر (1388) نشان می‌دهد 1/6درصد زنان به میزان زیاد و خیلی زیاد احساس امنیت می‌کنند. احساس امنیت در استان کهگیلویه و بویراحمد و مرکز آن یاسوج نیز یک مسئله حاد اجتماعی است؛ به‌طوری‌که این استان ازنظر احساس امنیت در کشور رتبه هفدهم را دارد (مرکز افکارسنجی نیروی انتظامی،  1389). زنان اساساً نیمی از جامعه، نیمی از ظرفیت‌ها و نیمی از توسعه هستند و احساس ناامنی در بین آنها باعث می‌شود نیمی از توان جامعه کم شود. در زمینه تبیین احساس ناامنی در بین زنان، دیدگاه‌های متعددی، مطرح و در طی یک دهه اخیر، تحقیقات مختلفی در ایران انجام شده‌اند؛ بااین‌حال، رویکردهای روان‌شناسی اجتماعی و به‌ویژه، مهارت‌های رفتاری، بندرت بررسی شده‌اند. یکی از این مهارت‌های رفتاری که ازنظر منطقی رابطه نزدیکی با احساس امنیت دارد، مهارت حل مسئله اجتماعی است. براین‌اساس، هدف پژوهش حاضر این است که این احساس را در بین زنان، بررسی و رابطه آن را با مهارت حل مسئله اجتماعی ارزیابی و واکاوی کند.

تحقیقات پیشین

مهارت حل مسئله و احساس امنیت در بین زنان به‌طور جداگانه، موضوع تحقیقات مختلفی بوده‌اند؛ اما بندرت پژوهشی رابطه این دو متغیر را با یکدیگر بررسی و احساس امنیت را براساس مهارت حل مسئله واکاوی کرده است. در معدود پژوهش‌های مرتبط، بیانی و همکاران (1391) با بررسی دانشجویان نشان داده‌اند هراس اجتماعی در بین زنان به مراتب بیشتر از مردان است. گذشته‌ازآن، توانایی حل مسئله رابطه معناداری با هراس اجتماعی دارد؛ به‌طوری‌که با افزایش مهارت حل مسئله، هراس اجتماعی کاهش می‌‌یابد. طبق بررسی کردی و همکاران (1391) رابطه مهارت حل مسئله و شدت افسردگی در بین زنان، نشان‌دهندۀ رابطه معنادار بین این دو متغیر است؛ به‌طوری‌که با افزایش مهارت حل مسئله، شدت افسردگی کاهش می‌یابد. در خارج از کشور نیز به موضوع بررسی رابطه مهارت حل مسئله و احساس امنیت کمتر توجه شده است. از دهه 1970 ‌که رویکرد پلیس مسئله‌محور مطرح شد (Goldstein, 1979) در سازمان پلیس، رابطه این رویکرد با ترس از جرم اهمیت پیدا کرد. کوردنر[1] (1986) با انجام یک پژوهش شبه‌آزمایشی نشان داد رویکرد حل مسئله باعث کاهش ترس از جرم می‌شود. اک[2]و ویلیام (1987) در پژوهشی نشان داده‌اند که کاربرد سیاست حل مسئله با کمک پلیس به کاهش خشونت در جامعه منجر می‌شود. مطابق نتایج تحقیق رابیچاد[3] (2000) درباره رابطه برخی متغیرهای شناختی مرتبط با نگرانی میزان این موضوع در بین زنان به مراتب بیش از مردان است و نیز این امر، ارتباط نزدیکی با سرکوب فکری و جهت‌گیری برای حل مسئله دارد. طبق استناد شمرلر[4] و همکاران (2006) به بعضی نتایج پژوهشی رویکرد حل مسئله، ترس از جرم را کاهش می‌دهد.

چارچوب نظری

مسئله، موقعیتی است که فرد در مواجهه با آن و به کمک اطلاعات موجود در آن لحظه، نتواند سریع و به‌طور مناسب پاسخ دهد (D’Zurilla et al., 2004). مسئله‌ها دامنه بسیار وسیعی دارند؛ بااین‌حال، برحسب میزان دقیق‌بودن، آنها را به دو گروه عمده تقسیم‌بندی می‌کنند. نخست، مسئله‌هایی که به‌طور کامل تعریف شده‌اند. در این گونه مسئله‌ها هدف به‌طور روشن بیان شده است و اطلاعات لازم برای حل مسئله، در دسترس هستند. همچنین، معمولا یک راه‌حل درست برای آنها وجود دارد. مسائل علمی از این نوع هستند. دوم، مسئله‌هایی که به‌طور کامل تعریف نشده‌اند. در این گونه مسئله‌ها هدف کاملا روشن نیست و اطلاعات لازم برای حل مسئله در دسترس نیستند؛ به‌طوری‌که برای حل آنها بیش از یک راه حل وجود دارد (سیف، 1386: 375). مسئله‌های زندگی واقعی که برای همه افراد پیش می‌آیند، معمولاً از این نوع هستند. باتوجه‌به پیچیدگی زندگی اجتماعی وقوع مسئله امری طبیعی است؛ اما مهارت مواجهه با مسئله و حل منطقی آن اهمیت دارد. مهارت حل مسئله، آموختنی است (اسلاوین، 1389). مهارت حل مسئله، نیاز اساسی قرن حاضر است و نظام‌های آموزشی باید دانش‌آموزان و دانشجویان را به این مهارت مهم مجهز کنند MacCaine, 2005: 6)). مطابق باور یک اندیشمند دیگر، توانایی حل مسئله برای همه، به‌ویژه افرادی که بیشتر در معرض وضعیت‌های نیازمند به تصمیم‌گیری سریع و منطقی هستند، یک ضرورت بنیادی است (Proctor, (2010: 55.

حل مسئله، فرآیندی شناختی و رفتاری و ناشی از کاربرد دانش و مهارت‌ها برای رسیدن به هدف است (D’Zurilla & Goldfrid, 1971 و اسلاوین، 1389) که کارکردهای زیادی در حوزه‌های روانی و اجتماعی دارد. برخی کارکردهای مهارت حل مسئله عبارت‌اند از: کاهش افسردگی (Tezel & Gozum, 2006) افزایش خودکارآمدی (Warneck et al., 2001) کاهش اضطراب امتحان (اکبری و همکاران، 1390) کاهش بی‌نظمی (Weisburd & Eck, 2008) امتناع از سوءمصرف مواد محرک (براتی و همکاران، 1390) افزایش رضایت از زندگی (Bulut, 2007) افزایش خودپنداره تحصیلی (زراعت و غفوریان، 1388) ‌افزایش توانایی تحصیلی (سعادتمند، 1381) کاهش ناهنجاری‌های رفتاری (Rosenham & Seligman, 1989) و ارتقاء خلاقیت (زارع و همکاران، 1389) و این عوامل، در تحقیقات مختلف تأیید شده‌اند.

براین‌اساس، به نظر می‌رسد مهارت حل مسئله با احساس امنیت نیز ارتباطی منطقی دارد. به گمان گلدستاین (1990) وقوع هر جرم، مستلزم سه عنصر مهاجم، قربانی و مکان وقوع است و هریک از این عناصر، وضعیت و ویژگی‌هایی دارد که تحقق آنها امکان وقوع جرم را افزایش می‌دهد. همچنین، ویژگی اساسی افراد ماهر در حل مسئله، تعریف دقیق آن و بررسی راه‌حل‌های مختلف است. آنها ضمن یافتن راه‌حل مناسب و عملکرد سریع، درنهایت، اقدامات انجام‌شده را ارزیابی می‌کنند (احمدی و درفشان، 1392). این ویژگی‌ها باعث می‌شوند آنها با تحلیل وضعیت و خصوصیات مختلف عناصر سه‌گانه (مهاجم، قربانی و مکان) موقعیت را کنترل و مدیریت کنند و امکان خلاصی یا برون‌رفت از مهلکه را افزایش دهند. دزریلا و همکاران (2004) بخش اساسی فرآیند حل مسئله را ارائه راه‌حل، به‌صورت الگوی شناختی یا رفتاری می‌دانند که این امر، با کاهش اضطراب به بهبود وضعیت منجر می‌شود. امنیت، توانایی دفاع از خود در برابر تهدیدات و مخاطرات عینی یا ذهنی است. در موقعیت‌های تهدیدآمیز یا مخاطره‌انگیز، به‌ویژه در بعد ذهنی گزینه‌های متعددی قابل تصور هستند که واکنش هیجانی نسبت به احساس خطر و اضطراب را کاهش و توانایی فرد در دفاع از خود را افزایش می‌دهند (Cauldwell, 2009). مهارت‌های رفتاری به‌ویژه توانایی حل مسئله، یک فرآیند شناختی‌رفتاری معطوف به فرد و بخش مهمی از این گزینه‌های قابل تصور است. افراد ماهر در حل مسئله قادرند یک مسئله را در محیط طبیعی یا دنیای واقعی حل کنند (D'Zurilla & Nezu, 1982). آنها به‌دلیل توانایی تدوین و تعریف مسئله، ارائه راه‌حل‌های مختلف و تصمیم‌گیری و اجرای تصمیمات، وضعیت‌های تهدیدآمیز و خطرناک را بهتر کنترل و مدیریت می‌کنند و از این طریق، احساس ناامنی‌شان را کاهش می‌دهند. به‌این‌ترتیب، سئوال پژوهش حاضر این است که آیا در بین زنان، رابطه معناداری بین مهارت حل مسئله و احساس امنیت وجود دارد.

روش‌شناسی

پژوهش حاضر از نوع پیمایشی است و جامعه آماری ﮐﻠﯿﻪ زنان 18 تا 40ساله ﺷﻬﺮ ﯾﺎﺳﻮج ﻫﺴﺘﻨﺪ که به‌دلیل ویژگی‌های فیزیکی (جوان و زیبابودن) و اجتماعی (اشتغال، روابط اجتماعی و مشارکت بیشتر در اجتماع) بیش از سایرین با مقوله امنیت و ناامنی مواجه‌اند. تعداد این گروه سنی برحسب نتایج سرشماری سال 1390 (مرکز آمار ایران، 1391) حدود 35505 نفر بوده است. برای تعیین اندازه نمونه، از فرمول نمونه‌گیری کوکران (1977) استفاده شده و با استناد به تحقیقات پیشین (احمدی و حیدری، 1393) و نیز مطالعات مقدماتی با تعیین مقادیر p برابر 64/0 ، q برابر با 36/0 ،
t برابر با 96/1 و d برابر با 05/0 ، اندازه نمونه، باتوجه‌به مقدار N (35505) 351 نفر برآورد شده است. همچنین، براساس ماهیت تحقیق از روش نمونه‌گیری خوشه‌ای چندمرحله‌ای استفاده شده که در گام نخست، با استفاده از نقشه جامع شهر یاسوج، این شهر به دو منطقه شهرداری تقسیم شده است و سپس، در هریک از مناطق، محله‌ها مشخص شده‌اند. در گام سوم، با استفاده از نمونه‌گیری تصادفی ساده، چهارده محله (شاهد، شهدا، محمودآباد، راهنمایی، مسکن، ارم، امامت، امام‌حسین، ترمینال، دولت‌آباد، زیرتل، سالم‌آباد، جهاد و گلستان) انتخاب شدند. در مرحله بعد، با استفاده از نمونه‌گیری تصادفی ساده (ازطریق ترسیم محور Y،X بر روی نقشه هریک از محلات) یک نقطه نمونه‌گیری انتخاب شده است. در گام پنجم، با استفاده از نمونه‌گیری تصادفی ساده از موقعیت‌های جغرافیایی (شمال=1، جنوب=2، شرق=3 و غرب=4) مسیر حرکت در هریک از نقاط نمونه‌گیری تعیین و در گام ششم، از پرسشگران خواسته شده است با حرکت در مسیرهای تعیین‌شده، نمونه‌ها را انتخاب کنند. سپس با بیان مختصر اهداف تحقیق، چنانچه نمونه‌های انتخابی تمایل به مشارکت در تحقیق داشتند، با کمک آنها اطلاعات لازم ازطریق مصاحبه جمع‌آوری شده است.

در این مقاله، مفهوم احساس امنیت در امان بودن از تهدید (امیرکافی، 1387) و نترسیدن از خطر (Morris, 1970) و ابزار تحقیق، برای سنجش آن، پرسش‌نامه احساس امنیت احمدی و حیدری (1393) است. این پرسش‌نامه سه خرده‌مقیاس اقتصادی، اجتماعی و جانی شامل 36 آیتم دارد که به روش پنج‌درجه‌ای لیکرت (از کاملا موافق=5 تا کاملا مخالف=1) نمره‌گذاری شده‌اند و دامنه نمرات آنها از 36 تا 180 متغیر است. از پاسخگویان خواسته می‌شود میزان احساس امنیت را در هریک از وضعیت‌های مشخص‌شده، تعیین کنند و آیتم‌های این پرسش‌نامه در جدول 1 ارائه شده‌اند. محاسبه پایایی این پرسش‌نامه نیز با استفاده از همسانی درونی و به روش آلفا کرانباخ انجام شده که مقادیر آن در جدول (2) منعکس شده است.

ازنظر مفهومی مهارت حل مسئله، فرآیندی شناختی و رفتاری است که ناشی از کاربرد دانش و مهارت‌ها برای رسیدن به هدف است (D’Zurilla & Goldfried, 1971). ابزار تحقیق برای سنجش مهارت حل مسئله، پرسش‌نامه حل مسئله اجتماعی[5] دزریلا و همکاران (2002) است. به نظر آنان، حل مسئله اجتماعی اساساً یک فرآیند است که طی آن، مسئله (نه در آزمایشگاه یا محیط‌های ساختگی)بلکهدر محیط طبیعی یا دنیای واقعی حل می‌شود. این پرسش‌نامه شامل پنج خرده‌مقیاس جهت‌گیری منفی، جهت‌گیری مثبت، سبک اجتنابی، سبک منطقی و سبک تکانشی است. هریک از این خرده مقیاس‌ها شامل 5 آیتم است که تعدادی از آنها مثبت (وقتی با مسئله‌ای روبه‌رو می‌شوم معمولاً بر این باورم که راه‌حلی برای آن وجود دارد) و تعدادی از آنها منفی (مسئله دشوار من را نگران می‌کند) است. نمره‌گذاری این پرسش‌نامه به روش پنج‌درجه‌ای لیکرت (از کاملا موافق=5 تا کاملا مخالف=1) و دامنه نمرات از 25 تا 125 متغیر است. همچنین، از پرسش‌نامه حل مسئله اجتماعی به‌وسیله بیانی و بیانی (1389) و مخبری و همکاران (1389) استفاده و خصوصیات روان‌سنجی آن، برای استفاده در ایران بررسی شده است. در مقاله حاضر، محاسبه پایایی با استفاده از ضریب آلفای کرونباخ انجام شده که نتایج آن در جدول (2) ارائه شده است.

جدول 1- آیتم‌های پرسش‌نامه احساس امنیت احمدی و حیدری (1393)

جدول 2- ضریب پایایی متغیرهای تحقیق به روش آلفا کرانباخ

نتایج توصیفی

براساس یافته‌های توصیفی در جدول (3) بخش اعظم پاسخگویان ازنظر وضع تأهل، مجرد و ازنظر سنی در گروه سنی 29-18 سال هستند. همچنین، ازنظر میزان تحصیلات، تحصیلات دانشگاهی دارند و سرانجام، ازلحاظ وضع اشتغال، غیرشاغل هستند.

جدول 3- توزیع فراوانی پاسخگویان برحسب وضع تأهل، سن، تحصیلات و اشتغال

یافته‌های استنباطی

ارتباط مهارت حل مسئله و احساس امنیت

باتوجه‌به سطوح سنجش هردو متغیر، برای بررسی رابطه مهارت حل مسئله و احساس امنیت، از ضریب همبستگی و تحلیل رگرسیون استفاده شده است که نتایج آن در جدول‌های 4 و 5 منعکس شده‌اند. براساس جدول (4) که ماتریس همبستگی دو متغیر را نشان می‌دهد، رابطه مثبت و معناداری بین مهارت حل مسئله و احساس امنیت وجود دارد. گذشته‌ازآن، بررسی روابط بین خرده‌مقیاس‌ها بیانگر این است که سبک منطقی، جهت‌گیری مثبت، جهت‌گیری اجتنابی و جهت‌گیری منفی رابطه معناداری با احساس امنیت اجتماعی و جانی دارند؛ ولی رابطه معناداری با احساس امنیت اقتصادی نشان نمی‌دهند. همچنین، جهت‌گیری تکانشی با هر سه خرده‌مقیاس احساس امنیت اجتماعی، اقتصادی و جانی رابطه معناداری دارد. براساس اطلاعات جدول (5) ضریب همبستگی دو متغیر مهارت حل مسئله و احساس امنیت برابر 456/0 = r است و متغیر مهارت حل مسئله قادر است 208/0 واریانس احساس امنیت را تبیین کند.

جدول 4- ماتریس ضرایب همبستگی پیرسون مهارت حل مسئله اجتماعی و احساس امنیت

*. Correlation is significant at the 0.01level.     *. Correlation is significant at the 0.05 level.*

جدول 5- بررسی رابطه مهارت حل مسئله و احساس امنیت

بررسی ارتباط متغیرهای زمینه‌ای و احساس امنیت

برای بررسی ارتباط متغیرهای زمینه‌ای وضع تأهل، گروه سنی و وضع اشتغال با احساس امنیت، از مقایسه میانگین‌ها به روش تی مستقل و برای بررسی ارتباط وضعیت تحصیلی با احساس امنیت، از مقایسه میانگین‌ها به روش تحلیل واریانس یک‌طرفه استفاده شده که نتایج آنها در جدول (6) منعکس شده است. باتوجه‌به دامنه سنی مدنظر، پاسخگویان ازلحاظ سن، در دو مقوله زنان جوان 29-18سال و زنان بزرگسال 40-30 سال تقسیم‌بندی و به‌صورت یک متغیر اسمی در محاسبات آماری وارد شده‌اند.

جدول 6- بررسی ارتباط وضع تأهل، گروه سنی، وضع اشتغال و میزان تحصیلات با احساس امنیت و ابعاد آن

براساس اطلاعات جدول (6) تفاوت معناداری بین هیچ‌یک از سطوح متغییرهای زمینه‌ای با احساس امنیت اقتصادی، اجتماعی و جانی وجود ندارد. همچنین، این میزان تفاوت‌نداشتن معنادار درباره احساس امنیت (کل) نیز صادق است.

تبیین احساس امنیت برحسب مجموع متغیرهای مستقل

برای پیش‌بینی احساس امنیت براساس مهارت حل مسئله و تصحیح این رابطه با کنترل متغیرهای زمینه‌ای وضع تأهل (با سطح سنجش اسمی دوگزینه‌ای) گروه سنی (با سطح سنجش اسمی دوگزینه‌ای) اشتغال (با سطح سنجش اسمی دوگزینه‌ای) و تحصیلات (با استفاده از رگرسیون تصنعی و واردکردن دو سطح تحصیلات دیپلم و تحصیلات دانشگاهی به مدل) از تحلیل رگرسیون چندگانه، با روش هم‌زمان استفاده شده که نتایج آن به شرح جدول (7) است. طبق اطلاعات جدول (7) ضریب همبستگی مجموع متغیرهای پیش‌بین با متغیر وابسته احساس امنیت 470/0 است و این متغیرها 221/0 واریانس متغیر وابسته را تعیین می‌کنند. از مجموع متغیرهای پیش‌بین، متغیر مهارت حل مسئله (000/0=Sig ,5/9=t ,452/0=Beta) رابطه معناداری با متغیر وابسته احساس امنیت دارد و آن را به طور معناداری پیش‌بینی می‌کند. براین‌اساس، معناداربودن مهارت حل مسئله، به این معناست که به ازای یک واحد افزایش در انحراف‌معیار متغیر پیش‌بین مهارت حلّ مسئله 452/0در انحراف‌معیار متغیر ملاک احساس امنیت، تغییر به وجود خواهد آمد. چنان‌که داده‌های جدول نشان می‌دهند، متغیرهای زمینه‌ای سن (453/0=Sig ,8/0=t ,041/0=Beta) تحصیلات دیپلم (673/0=Sig ,4/0=t ,057/0=Beta) تحصیلات دانشگاهی (366/0=Sig ,9/0=t ,046/0=Beta) وضع اشتغال (255/0=Sig ,1/1-=t ,154/0=Beta) و وضع تأهل (690/0=Sig ,4/0- =t ,021/0=Beta) رابطه معناداری با متغیر وابسته احساس امنیت ندارند و به همین دلیل قادر نیستند آن را به طور معناداری پیش‌بینی کنند.

جدول 7- تبیین احساس امنیت برحسب مجموع متغیرها