عوامل دیرپایی دوران حکومت غوریان

نمودار 2- مقایسه طول دورﮤ اوج حکومت‌های ایرانی از آغاز تا حمله مغول

غوریان از سرزمینی کوچک سر برآوردند و دوره‌ای تاحدودی طولانی در جایگاه حکومتی محلی و سپس در نقش حکومتی فراگیر، قدرت سیاسی و نظامی خود را استمرار بخشیدند. آنان با بسیاری از حکومت‌های قدرتمند معاصر خود در ستیز بودند. در این ستیزها نه‌تنها به سقوط ﺳﻠﺴﻠﮥ غزنویان موفق شدند، بلکه تا واپسین سال‌های حکومت خود، برای توسعه قلمرو، فعالانه در دو ﺟﺒﻬﮥ ایران و هند جنگیدند.

عوامل ماندگاری حکومت خاندان شنسبانیه/غوریان

1. توان دفاعی غوریان: شاید مهم‌ترین عامل شکل‌گیری حکومت غوریان و ماندگاری آنان را باید در توانمندی دفاعی‌شان جست. این توانمندی به‌نوﺑﮥ خود مرهون چندین عامل است. بخش مهمی از این وجه، به وضع طبیعی سرزمین غوریان و موقعیت جغرافیایی آنان بازمی‌گردد. مطابق مندرجات بسیاری از منابع جغرافیایی (ابن‌خرداذبه، 1371: 1/591؛ اصطخری،1368: 214؛ حدودالعالم، 1340: 318)، غور سرزمینی کوهستانی با کوههای بلند و گذرگاههای سخت بود. حتی برخی منابع (جوزجانی، 1363: 1/93، 140؛ عوفی، 1386: 1/38)، از این سرزمین باعنوان «جبال غور» یاد کرده‌اند. این موقعیت طبیعی به‌همراه استحکامات نظامی و تعدّد قلعه‌های جنگی، قدرت دفاعی غوریان را به‌میزان درخور توجهی افزایش داده بود (گردیزی، 1363: 438؛ جوزجانی، 1363: 1/353، 363؛ سیفی‌هروی، 1381: 36). توان جسمی و مهارت‌های جنگی مردم غور، در کنار این موقعیت طبیعی، در ارتقای توانمندی دفاعی غوریان مؤثر بود. غوریان با اتکاء به موقعیت طبیعی خود و توانمندی جسمی و جنگی سربازانشان، هم با قدرت‌های مهاجم به غور مقابله کردند و هم مانع از تغییر و تحول خود در قلمرو غزنویان شدند (برای اطلاعات بیشتر نک: نوروزی، 1394: 127).

2. توان تهاجمی: گویا غوریان دریافته بودند که صرف ماندگاری آنان در پناه کوهستان‌های غور، پشتواﻧﮥ مناسبی برای ایمنی درازمدت آنان نیست. ازسوی‌دیگر، انگیزﮤ توسعه‌طلبی غوریان اجازﮤ ماندگاری همیشگی را به آنان نمی‌داد؛ ازاین‌رو غوریان در اولین فرصتی که به دست آوردند، از پوﺳﺘﮥ دفاعی خارج شدند و سپاهیان خود را به دشت‌های خارج از کوهستان‌های غور کشاندند. اولین اقدامات توسعه‌طلباﻧﮥ غوریان در دورﮤ حکومت سیف‌الدین سوری آغاز شد. مهم‌ترین اقدام او فتح تختگاه غزنویان، غزنه، در سال 543ق/1149م بود (جوزجانی، 1363: 1/ 336، 393). به‌علت تعلق خاطر عمیق غزنویان به غزنه و تکاپوی بی‌حاصل غزنویان برای بازستاندن این شهر، غزنه چند بار بین غزنویان و غوریان دست‌به‌دست شد، تا اینکه درنهایت از آن غوریان شد (جوزجانی، 1363: 1/343تا345، 384). آنگاه غوریان از غزنه متوجه سرزمین هند شدند و بخش‌های وسیعی از این سرزمین را تسخیر کردند.

غوریان از حدود سال 571ق/1175م به بعد، با فتح مناطقی از ماوراءالنهر و خراسان، در آستاﻧﮥ مقابله با دیگر قدرت‌های منطقه همچون قراخانیان، قراختاییان و خوارزمشاهیان قرار گرفتند (جوزجانی، 1363: 1/358). این توان تهاجمی و پویایی نظامی آنان نه‌تنها امنیت سیاسی غوریان را افزایش داد، بلکه بستر را نیز برای توﺳﻌﮥ ارضی آنان فراهم آورد.

3. گستره جغرافیایی و توﺳﻌﮥ ارضی: گسترش قلمرو غوریان ازیک‌سو توانمندی بیشتر آنها را باعث شد و حذف یا تهدید قدرت آنان را برای دیگر حکومت‌ها با مشکل مواجه کرد و ازسوی‌دیگر، این امر در طولانی‌ترکردن دوران حکومت غوریان مؤثر واقع شد. حتی هنگامی‌که بلخ و سپس در سال 612ق/1215م، غزنه به دست خوارزمشاهیان افتاد، بازماندگان غوری موفق شدند که حکومت غوریان را در بخشی دیگر از قلمرو غوریان، یعنی در هند، ادامه دهند.

قلمرو خاندان شنسبانی غور در آغاز به بخش‌هایی از سرزمین کوهستانی غور محدود بود. اختلافات داخلی در غور در دورﮤ حکمرانی امیر سوری‌بن‌محمد، از نبود یکپارچگی در غور در این مقطع زمانی نشان دارد. به‌نوﺷﺘﮥ جوزجانی (1363: 1/327)، باوجودی‌که امیر سوری، امیر بزرگ شنسبانیان محسوب می‌شد و بیشتر مناطق این سرزمین دراختیار وی بود، پاره‌ای از مناطق غور از پذیرش حکومت او امتناع می‌کردند. گویا ازجمله این مناطق والشتان علیا و سفلی بودند که مردم آنها هنوز به اسلام ایمان نیاورده بودند (جوزجانی، 1363: 1/327و328). بااین‌حال، غوریان به‌تدریج به گسترش قلمرو خود موفق شدند.

بسته به میزان اقتدار سلاطین غوری، گسترﮤ قلمرو غوریان متفاوت بود. بااین‌حال، به‌نظر می‌رسد که در بیشتر ایام، سرزمین غور جزیی از قلمرو حکومت خاندان شنسبانیه محسوب می‌شد. از گام‌های مهم غوریان برای توﺳﻌﮥ قلمرو، اضافه‌کردن غزنه به قلمرو غور بود. این موضوع آن اندازه اهمیت داشت که برخی منابع (برای نمونه ابن‌اثیر، 1371: 30/179) از سلطان‌های غور باعنوان «شاهان غور و غزنه» نیز یاد کرده‌اند. در دوران سلطنت غیاث‌الدین و شهاب‌الدین افزون‌بر برخی شهرها، مانند نیشابور، بخش‌هایی از خراسان، جرجان و بسطام نیز جزء قلمرو غوریان شد (جوینی، 1385: 2/48و49). عمدﮤ این گسترش قلمرو در عهد سلطان‌غیاث‌الدین عملی شد. به‌نوﺷﺘﮥ جوزجانی (1363: 1/368و369)، سلطان‌غیاث‌الدین شهرها و مناطق هرات، قماج، ‌داور، فارس، کالیور، فروار، سیف برد، غرستان، طالقان، حزدوان، جروم، تکناباد، نیشابور، لاهور، ملتان، مروالرود، پنجده، فاریاب، خجند، نیمروز، سجستان، فوشنج، زابل، کابل، و غزنین را به قلمرو غوریان افزود. افزون‌بر ین، جوزجانی آورده است که حکام مکران و سیستان هم تابع غیاث‌الدین بودند (جوزجانی، 1363: 1/368و369).

تعقیب تاحدودی مستمر فتوحات در هندوستان، از دیگر رویدادهای مهم دورﮤ اقتدار غوریان بود (ابن‌اثیر، 1371: 30/180). بیشتر اقدامات نظامی غوریان برای توﺳﻌﮥ قلمرو در هند، همانند ایران، در عهد سلطنت غیاث‌الدین و با یاری برادرش، شهاب‌الدین، صورت گرفت. در هنگام مرگ غیاث‌الدین در سال 599ق/1203م، در محدوده‌ای که «از مشرق هندوستان و از سرحد چین و ماچین تا عراق و از آب جیحون و خراسان تا کنار دریای هرمز» وسعت داشت، خطبه به نام این سلطان می‌خواندند (جوزجانی، 1363: 1/361).

4. محبوبیت نسبی خاندان شنسبانی در میان غوریان: خاندان شنسبانی با تدوین نسب‌نامه‌ای، برای حکمرانی خاندان خود مشروعیت‌سازی کرده بودند. مطابق اطلاعاتی که جوزجانی (1363: 1/318تا320) از نسب‌ناﻣﮥ منظوم مبارکشاه و منابع دیگر نقل کرده است، نسب غوریان به ضحاک، پادشاه افسانه‌ای، می‌رسید. جوزجانی، مورخ دربار شنسبانیه، خود نیز با اراﺋﮥ گزارشی، استقرار دائمی حکمرانی در خاندان شنسبانیه را به نظر هارون‌الرشید، خلیفه عباسی، وابسته دانسته است. براساس این گزارش بین دو گروه معروف در سرزمین غور، یعنی شیشانیان و شنسبانیان، بر سر حکومت در غور اختلاف نظر  بود. سرانجام بزرگان غور چاره رفع اختلاف را در آن دیدند که دو نفر از مدعیان اصلی حکومت، یعنی امیربنجی‌بن‌نهاران از شنسبانیان و شیش (شیث‌بن‌بهرام) از شیشانیان، به دربار خلیفه عباسی بروند تا خلیفه یکی را به حکومت غور برگزیند. پس از رسیدن آنها به دربار عباسیان و عیان‌شدن طرز رفتار و منش هریک از دو مدعی، هارون‌الرشید تصمیم گرفت که حکومت را به امیربنجی‌بن‌نهاران دهد و فرماندهی سپاه را به شیش‌بن‌بهرام واگذار کند (جوزجانی، 1363: 1/325تا327). به‌نوﺷﺘﮥ جوزجانی (1363: 1/353)، غوریان تا پایان عهد حکومت خویش به این تقسیم‌بندی خلیفه توجه کردند و آن را مبنای عمل قرار دادند؛ به‌این‌ترتیب، تمام امرای غوری از نسل امیربنجی (شنسبانیان) برگزیده شدند و فرماندهان سپاه این سرزمین از نسل شیش (شیشانیان) انتخاب شدند. صرف‌نظر از اینکه این گزارش تا چه حد واقعیت دارد، گزارش‌های دیگر نشان می‌دهد که بزرگان و اشراف سیاسی و نظامی غور از استمرار حکومت در خاندان شنسبانی حمایت می‌کردند (جوزجانی، 1363: 1/353).

همچنین جوزجانی در جاهای مختلف (1363: 1/334تا332، 361و...) و ابن‌اثیر در برخی مواقع (1371: 26/217، 219؛ 30/375، 384)، از صفات نیک و پسندیدﮤ حکمرانان غوری یاد کرده‌اند که به‌واسطه عدالت و تلاش آنان رعیت در راحتی و آسایش بود. بااین‌حال، از بدرفتاری و ستم برخی حکمرانان غوری بر مردم، در منابع گزارش‌هایی دیده می‌شود (عوفی، 1386: 1/134و135، 371تا373؛ جوزجانی، 1363: 1، 330و331).

افزون‌براین، گزارش‌های پراکنده نشان می‌دهد که فرمانروایان غوری در دورﮤ حکمرانی خود، در سرزمین غور با شورش‌های داخلی نیز روبه‌رو بوده‌اند؛ برای مثال جوزجانی گرچه از قطب‌الدین‌حسن به‌نیکی یاد کرده است، موج شورش‌های مردم غور را در زمان او نیز گزارش کرده است. به‌نظر جوزجانی، علت این شورش‌های گسترده نه اقدامات قطب‌الدین‌حسن، بلکه طبع خشن مردم غور و داشتن خلق‌وخوی اعراب دانسته شده است؛ همچنین جوزجانی وجود برخی اختلاف‌ها بین قبایل غور را در زمرﮤ دیگر علت‌های بروز این شورش‌ها ذکر کرده است (جوزجانی، 1363: 1/333،  348تا350).

از مجموع گزارش‌های موجود استنباط می‌شود که میزان محبوبیت خاندان شنسبانیه در همه نواحی غور یکسان نبود؛ علاوه‌براین، میزان محبوبیت این خاندان در بین تمام گروههای انسانی ساکن در سرزمین غور به یک اندازه نبود. به‌نظر می‌رسد بیشترین محبوبیت شنسبانیه در میان اشراف و به‌خصوص اشراف وابسته به این خاندان بود؛ ولی به‌احتمال در زمان حملات خارجی‌ها و مواجهه‌های بیرونی، محبوبیت خاندان شنسبانیه در غور افزایش می‌یافت؛ زیرا بعضی گزارش‌ها نشان می‌دهد در این مواقع، غوریان با یکدیگر همدلی‌های بسیاری نشان می‌دادند (جوزجانی، 1363: 1/329؛ تتوی، 1382: 3/2037؛ تاریخ سیستان، 1366: 359). این امر در زمرﮤ عوامل استمرار دورﮤ حکومت غوریان محسوب می‌شود.

محبوبیت خاندان شنسبانی حداقل در میان هیئت حاکمه و سپاهیان آن اندازه بود که نه‌تنها برخی غلام‌امیران سلطان‌های شنسبانیه مانند ناصرالدین قباچه، ایبک و ایلتتمش سال‌ها تحت لوای این خاندان حکومت کردند، بلکه غلامان این امیران نیز با نام وابستگان به خاندان شنسبانیه، تا سال‌ها در مناطقی از هند حکومت کردند (باسورث، 1381: 575؛ سیهرندی،1382: 13، 16؛فدائی اسپهانی، 1341، 87).

5. توان مالی و اقتصادی: توان مالی غوریان در آغاز و به‌طور عمده، به وجود معادن مختلف، به‌خصوص معادن فلزات گرانبها همچون طلا و نقره، وابسته بود (نوروزی، 1394: 129). بهنوﺷﺘﮥ اصطخری (1368: 220) در کوههای غور، از ابتدا تا انتها، معادن طلا و نقره بود. وی برخی معادن غور را در زمرﮤ بهترین معادن سرزمین‌های اسلامی دانسته است؛ همچنین غور به وجود معادن آهن، گوگرد، ذغال‌سنگ و سرب نیز مشهور بود (حدودالعالم، 1372: 127؛ بیهقی، 1374: 1/168). غوریان، نه‌تنها این فلزات را صادر می‌کردند، بلکه با استفاده از فلزات اخیر، سلاح‌های مختلف تولید می‌کردند. آنها این سلاح‌ها را هم برای استفاده در جنگ‌های خود می‌ساختند و هم به خارج از سرزمین غور می‌فرستادند. کیفیت مناسب سلاح‌های غوری رونق صادرات این تجهیزات را موجب شده بود. غوریان این تجهیزات را هم به فروش می‌رساندند و هم در حکم باج‌وخراج به حکومت‌های دیگر می‌دادند (بیهقی، 1374: 1/168و169؛ جوزجانی، 1363: 1/335).

دیگر منبع مهم ﺗﺄمین‌کنندﮤ منابع مالی غوریان نیز باز از موقعیت طبیعی و وضعیت اقلیمی سرزمین غور متأثر بود. موقعیت آب‌وهوایی غور موجب گسترش باغداری و تولید محصولات کشاورزی و دامداری و رونق آن، به‌خصوص پرورش گوسفند، شده بود. اصطخری (1368: 221) کثرت گوسفندان سه ناحیه، ازجمله منطقه غور را یادآور شده است. همچنین وی از آبادانی غور و فراوانی آبشارها، باغ‌ها و بوستان‌های این سرزمین یاد کرده است (اصطخری، 1368: 214). طبق یکی از روایت‌های نقل‌شده توسط جوزجانی (1363: 1/322)، سرزمین غور به‌واﺳﻄﮥ کثرت چشمه‌سارها به سرزمین هزارچشمه مشهور بود.

با گذر زمان و افزایش توان نظامی غوریان و موفقیت سپاهیان غوری در غلبه بر سرزمین‌های دیگر، خاندان شنسبانی موفق شدند با استفاده از غنائم جنگی و دریافت خراج از سرزمین‌های مفتوحه، به‌صورت چشمگیری بر موجودی خزاﻧﮥ خود بیفزایند. بااین‌حال مهم‌ترین فتح آنان تصرف شهر غزنه و تصاحب ثروت سرشار خزاﻧﮥ غزنویان بود. غوریان در سال 543ق/1149م غزنه را فتح کردند و غنائم بسیاری را نصیب خود کردند. ازسوی‌دیگر، غوریان با فتح غزنه به درﻳﭽﮥ جدیدی برای دستیابی به ثروت رسیدند. فتح غزنه راه ورود آنان را به سرزمین پهناور و ثروتمند هند گشود. غنائم حاصل از فتوحات مکرر غوریان در هند، به انباشت ثروت خزاﻧﮥ غوریان و افزایش پویایی سیاسی و نظامی آنان کمک فراوان کرد.

یک دهه بعد از فتح غزنه و مقارن با مرگ سلطان‌سنجر سلجوقی در سال 552ق/1157م، نواحی ثروتمند خراسان فزون‌خواهی غوریان را تحریک کرد و غوریان برای مدتی از ثروت خراسان حاصلخیز و آباد بهره‌مند شدند. شاید اگر پیشروی خوارزمشاهیان به‌سوی خراسان و موفقیت آنان در غلبه بر غوریان نبود، غوریان تا سال‌های بسیار در خراسان می‌ماندند..

6. اسلام‌آوردن غوریان: در کنار عوامل جغرافیایی و اقتصادی، اسلام‌آوردن غوریان عاملی مهم در پویایی و ماندگاری طولانی آنان در عرﺻﮥ سیاسی سرزمین‌های خلافت شرقی بود. در گزارش‌های منابع متقدم و مربوط به دورﮤ فتوحات اعراب مسلمان در ایران، دربارﮤ زمان و چگونگی ورود اسلام به غور ابهام‌هایی وجود دارد. براساس گزارش بلاذری (1367: 548و549) سپاهیان مسلمان در سال 30ق، حداقل بخشی از غور و نواحی پیرامون آن همچون زرنج و کش و رخج را تسخیر کردند. ازسوی‌دیگر گزارش‌های طبری (1375: 7/2796) و اطلاعات ابن‌اثیر (1371: 10/332) از فتوحات مسلمانان در غور گویای آن است که مسلمانان در نیمه اول قرن یکم قمری، موفقیت‌های چندانی در فتح غور نداشتند. این گزارش‌ها از لشکرکشی‌های متعدد امرای مسلمان به غور حکایت دارند که سرانجام آن تنها به کسب غنائم منتهی شده است. بیهقی (1374: 1/172) نیز از ناکامی مسلمانان در فتح غور، در هنگام فرار یزدگرد ساسانی به خراسان و ﻏﻠﺒﮥ مسلمانان بر خراسان سخن می‌راند.

از فحوای آنچه دربارﮤ لشکرکشی‌های اشاره‌شده آمد، استنباط می‌شود که تلاش خلفای راشدین و امویان برای ﺳﻠﻂﮥ کامل بر منطقه غور و نشر اسلام در این سرزمین با موفقیت کامل روبه‌رو نشد و بخش گسترده‌ای از سرزمین کوهستانی غور همچنان در دست امرای محلی باقی ماند (حبیبی، 1380: 1/59؛ لسترنج، 1386: 1/36)..

مطابق گزارش گردیزی (1363: 359)، امیر منصوربن‌نوح سامانی در سال 363ق/973م، به غور لشکر کشید. گویا شمار مسلمانان غور در این موقع بسیار اندک بود (ابن‌فندق، 1361: 130). بیهقی نیز از موفقیت‌های محدود سامانیان در این لشکرکشی یاد می‌کند (بیهقی، 1374: 1/172). بیهقی تسلط جدی و پایدار مسلمانان بر غور را به دورﮤ محمود و به‌طور عمده مسعود غزنوی منتسب می‌داند.

مورخان معاصر دورﮤ اقتدار غزنویان و اسلام‌آوردن غوریان و گسترش اسلام در این منطقه را به حملات سبکتگین و بیشتر از آن به یورش‌های محمود و مسعود غزنوی مربوط می‌دانند. این منابع در گزارش این نبردها، از غوریان باعنوان «کافر» یاد می‌کنند (عتبی، 1374: 312تا314؛ بیهقی، 1374: 1/167تا171). ابن‌اثیر نیز که سال‌ها بعد این موضوع را گزارش می‌کند، می‌نویسد: محمود غزنوی «در آن دیار شعار اسلام را نمایان ساخت» (ابن‌اثیر، 1371: 21/330).

بااین‌حال جوزجانی (1363: 1/319و320)، مورخ دربار غوریان، ورود اسلام به غور را بسیار پیش‌تر از دوران غزنویان می‌داند و معتقد است در دوران خلافت حضرت علی(ع) اتفاق افتاد. جوزجانی نام امیر غوریِ هم‌زمان با محمود غزنوی را محمد سوری ذکر می‌کند (جوزجانی، 1363: 1/330). نامی که نشان می‌دهد حداقل امرای شنسبانی غور در این موقع مسلمان بوده‌اند. البته بیهقی (1374: 1/167تا171) و عتبی (1374: 312تا314) نامی از این امیر نمی‌برند و ابن‌اثیر نیز از این امیر فقط باعنوان «ابن‌سوری» یاد می‌کند (ابن‌اثیر، 1371: 21/329).

باوجود اختلاف نظر منابع دربارﮤ زمان ورود اسلام به غور، به‌نظر می‌رسد گسترش اسلام در این سرزمین به یک‌باره و متعاقب حملات محمود یا مسعود غزنوی حاصل نشد. این امر از آغاز ورود اسلام به ایران و به‌تدریج و طی سال‌های مختلف صورت گرفت؛ گرچه در این میان، سهم امیران غزنوی درخور توجه است.

درهرصورت، اسلام‌آوردن کامل تمام سرزمین غور و به‌خصوص پذیرش اسلام توسط امرای آنان، یعنی امرای شنسبانی، نه‌تنها جلوی حملات دیگر حکومت‌ها، به‌خصوص غزنویان را بهاﻧﮥ حمله به کفار و گسترش اسلام گرفت، بلکه امرای غوری را از این نظر به سطح دیگر خاندان‌های حکومت‌کنندﮤ جهان اسلام رساند. این امر امنیت سیاسی غوریان را افزایش داد و زمینه را برای ورود آنان در مبادلات سیاسی و نظامی سرزمین‌های خلافت شرقی مهیا کرد. از دیگر ﺗﺄثیرات بارز این امر ارتباط غوریان با دستگاه خلافت عباسی بود که خود از عوامل دیرپایی حکومت این خاندان محسوب می‌شود.

7. حمایت خلافت عباسی از غوریان: دریافت منشور سلطنت و کسب حمایت خلیفه عباسی یکی از موفقیت‌های غوریان بود. این امر در استمرار قدرت سیاسی غوریان تأثیر چشمگیری گذاشت و بر توانمندی آنان برای رویارویی با رقیبانشان افزود. دیگر عامل مؤثر در تقویت روابط عباسیان و غوریان اختلافات دیرینه و شدید و تاحدودی مستمر خلفای عباسی با رقیب غوریان، یعنی خوارزمشاهیان، بود (خسروبیگی، ،1388: 58تا61).

دورﮤ اقتدار و اوج غوریان با خلافت الناصرلدین‌الله عباسی (575تا622ق/1179تا1225م) بود؛ یعنی دوره‌ای که دستگاه خلافت در تلاش بود تا حضور فعالانه‌تری در عرﺻﮥ سیاسی جهان اسلام داشته باشد. این امر که با ضعف و سقوط سلجوقیان هم‌زمان بود، بستر را بیش‌ازپیش برای ایفای نقش خلیفه عباسی مهیا می‌کرد؛ بااین‌حال حضور فعال خوارزمشاهیان مهم‌ترین مانع در تحقق خواسته خلیفه بود. در این موقعیت حساس، برای مقابله با خوارزمشاهیان، غوریان مهم‌ترین وزﻧﮥ سیاسی در کانون توجه خلیفه بودند. آنچه این امر را برای خلیفه تسهیل می‌کرد، وجود اختلافات ارضی و سیاسی غوریان با خوارزمشاهیان بود. غوریان ازیک‌سو با خوارزمشاهیان دشمن بودند و با آنان بر سر گسترش ارضی در خراسان و ماورالنهر تضاد منافع داشتند؛ ازسوی‌دیگر، غوریان تلاش می‌کردند تا با جلب رضایت خلیفه عباسی و کسب منشور سلطنت، زمینه را برای حضور خود در عرﺻﮥ سیاسی جهان اسلام فراهم کنند.

خلیفه عباسی با بهره‌گیری از غوریان، این امکان را داشت که یکی از دشمنان قدرتمند و سرسخت خود، یعنی خوارزمشاهیان، را در شرق مشغول کند و نیروهای آنها را در نبرد با غوریان مستهلک کند. درعین‌حال، دور از ذهن نیست که عباسیان از تضعیف قدرت غوریان، در حکم نیروی پویای جدیدی، ناخرسند نبودند. درگیری خوارزمشاهیان با غوریان این امکان را فراهم می‌کرد که سلطان تکش خوارزمشاه و سپس فرزندش، محمد خوارزمشاه، همواره به خراسان توجه کنند و فرصت نکنند که به‌طور کامل، تلاش خود را به تسخیر عراق عرب معطوف کنند. به همین علت مهم، خلیفه عباسی ضمن حمایت از غوریان، سلاطین غور را به حمله علیه خوارزمشاهیان تحریک و ترغیب می‌کرد (جوینی، 1385: 2/130؛ ابن‌اثیر، 1371: 24/179تا183).

در بررسی روابط غوریان با خلفای عباسی باید دو مرحله متفاوت را مدنظر قرار داد: در مرﺣﻠﮥ نخست که با قرون نخستین اسلامی و دورﮤ پیش از استقلال و اقتدار غوریان مقارن بود، به علت‌هایی همچون جدایی منطقه کوهستانی و صعب‌العبور غور از حوزﮤ اصلی قلمرو خلافت عباسی، دستگاه خلیفه به این حکومت محلی توجه چندانی نمی‌کرد. این امر نه‌تنها برای غوریان مضر نبود، بلکه به‌نوعی مفید واقع شد و امکان رشد حکومت آنها را فراهم کرد. غوریان همچون طاهریان، سامانیان، سلجوقیان و خوارزمشاهیان از مخدومان خلافت یا غلامان نبودند؛ ازاین‌رو روند توﺳﻌﮥ قدرت سیاسی آنان یا گسترش قلمرو آنها کمتر در تقابل با خلافت عباسی قرار می‌گرفت؛ اما در مرﺣﻠﮥ دوم، یعنی هنگامی‌که غوریان نیز به آن اندازه از بالندگی رسیدند که موفق شدند در عرﺻﮥ سیاسی سرزمین‌های شرقی خلافت عرض اندام کنند، غوریان به‌علت‌های اشاره‌شده در سطرهای پیشین، در برابر دشمنان عباسیان صف‌آرایی کردند و به این طریق در خدمت خلافت قرار گرفتند.

8. حکومت خانوادگی: یکی از خصوصیت‌های حکومت غوریان، واگذاری فرمانروایی مناطق مختلف به شاهزادگان غوری و خویشاوندان خاندان سلطنتی بود. در بررسی علت‌های احتمالی چرایی ایجاد پایگاههای مجزای حکومتی در مناطق مختلف و حفظ وابستگی آنها به حکومت مرکزی، باید به عواملی همچون موقعیت کوهستانی غور و مشکلات دسترسی داخلی در سرزمین غور، به‌خصوص در فصول سرد، توجه کرد. ازسوی‌دیگر به‌علت تلاش شاهزادگان غوری در حفظ قدرت در خاندان شنسبانی، این امر تاحد بسیاری موجب یکپارچگی حکومت غوریان می‌شد. گویا این فرمانروایان در مناطق تحت فرمانروایی خود اختیارات فراوانی داشتند؛ بااین‌حال، این امر در مواقعی باعث تقویت تمایلات گریز از مرکز این فرمانروایان محلی می‌شد و به برخی نزاع‌های درون خاندانی آنها، به‌خصوص در هنگام مرگ سلطان، دامن می‌زد.

باتوجه به جاافتادگی روﻳﮥ تقسیم قدرت و حکومت نواحی بین شاهزادگان غوری، سیف‌الدین سوری به تقسیم حکومت مناطق مختلف سرزمین غور، به‌ویژه ولایت بامیان، بین برادران خود اقدام کرد. مطابق این تقسیم، ولایت ورسار به ملک جبال قطب‌الدین‌محمد داده شد. قطب‌الدین مدتی بعد با ساخت شهر فیروزکوه، مرکز حکومت خود را به آنجا منتقل کرد؛ همچنین سیف‌الدین ادارﮤ منطقه مادین را به ملک‌ناصرالدین‌محمود واگذار کرد. افزون‌براین، حکومت منطقه سنگه را که پایتخت آن مندیش بود، به ملک‌بهاءالدین‌سام سپرد. علاوه‌براین، حکمرانی قلعه وجیر را به علاءالدین‌حسین و حکومت منطقه کشی را به ملک‌فخرالدین‌مسعود اعطاء کرد (جوزجانی، 1363: 1/335و336؛ هندوشاه استرآبادی، 1387: 1/55).

سلطان‌غیاث‌الدین (حک: 558 تا 599ق/1162 تا 1202م) نیز پس از گسترش درخور توجه قلمرو خود، حکومت مناطقی همچون جروم و تکناباد را به برادرش شهاب‌الدین واگذار کرد. شهاب‌الدینی که این موقع به معزالدین ملقب شده بود (جوزجانی، 1363: 1/357). غیاث‌الدین به‌مرور بر محدودﮤ قلمرو برادرش، به‌ویژه در سرزمین افغان‌ها و مناطق هم‌جوار هند، افزود؛ برای مثال در سال 569ق/1173م، با بیرون راندن قبایل غز از غزنه، این شهر را نیز در اختیار شهاب‎الدین قرار داد. همچنین پس از تصرف هرات، وی را نایب خود در این شهر کرد (جوزجانی، 1363: 1/357و358).

سلطان‌معزالدین‌محمد ملقب به شهاب‌الدین‌محمد (حک:599تا602ق/1202تا1205م) نیز به‌علت‌های احتمالی همچون جلب نظر بستگان به حمایت از حکومت خویش و جلوگیری از نزاع‌های داخلی، ادارﮤ مناطق و شهرهای غور را بین خویشاوندان خود تقسیم کرد. شهر بست، فراه و اسفزار را به برادرزاده‌اش غیاث‌الدین‌محمود واگذار کرد؛ حکومت فیروزکوه و زمین‌داور را به ملک‌ضیاءالدین‌محمد شنسبانی، پسر عموی خویش و داماد سلطان‌غیاث‌الدین، سپرد؛ حکمرانی هرات را نیز در اختیار خواهرزاده‌اش ملک‍ناصرالدین‍آلپ غازی قرار داد (جوزجانی، 1363: 1/360؛ میرخواند، 1339: 4/645؛ هندوشاه استرآبادی، 1387: 1/59).

پایداری و تثبیت سیاست تقسیم قدرت و حکومت در نزد غوریان، هم به تحکیم قدرت خاندان شنسبانی انجامید و هم به‌تدریج، موجب شکل‌گیری چند شاﺧﮥ حکومتی در درون ساختار حکومت غوریان شد. موضوع اخیر به‌نوعی تقویت توانمندی غوریان در امور دفاعی و تهاجمی را باعث شد که در ادامه آن را بررسی می‌کنیم.

9. مراکز چندگاﻧﮥ حکومت: به‌نوﺷﺘﮥ جوزجانی (1363: 1/323) سلطان‌های دودمان شنسبانیان (سلاطین غور) باتوجه به شهری که در حکم دارالحکوﻣﮥ (دارالمک) خود انتخاب کردند، به چهار شاخه (شعبه) تقسیم شدند: 1. سلطان‌هایی که مرکز آنها شهر فیروزکوه بود؛ 2. سلطان‌هایی که بامیان را به پایتختی برگزیدند؛ 3. سلطان‌هایی که غزنه را دارالملک ساختند؛ 4. سلطان‌هایی که بر قلمرو غوریان در هند حکومت کردند.

شاﺧﮥ اصلی و اولیه خاندان شنسبانیه در ابتدا در مندیش استقرار داشت (جوزجانی، 1363: 1/324). پس از مرگ ملک‌عزالدین‌حسین، فرزندش سیف‌الدین سوری (حک:540تا544ق/1145تا1149م) جانشین او شد. وی مدتی قلعه و شهر استیه را به پایتختی خویش برگزید (جوزجانی، 1363: 1/336). به‌نوﺷﺘﮥ جوزجانی (1363: 1/336، 393)، سیف‌الدین سوری اولین شخص از خاندان شنسبی است که عنوان «سلطان» بر وی اطلاق شد. ازآنجایی‌که وی در اواخر دورﮤ حکمرانی خود و از فیروزکوه به غزنین نقل مکان کرد و مدتی کوتاه در شهر اخیر به تخت سلطنت نشست، جوزجانی او را نخستین فرد از شاﺧﮥ اصلی سلطان‌های غوری می‌داند که غزنین را مرکز حکمرانی خویش قرار داد (جوزجانی، 1363: 1/335و336، 393).

به‌این‌ترتیب و به‌واﺳﻂﮥ گسترش تمایلات توسعه‌طلباﻧﮥ غوریان، به‌تدریج در قلمرو غوریان شهرها و مراکز دیگری دارای اهمیت شدند. گویا به‌علت‌هایی همچون راههای سخت دسترسی به تختگاه قدیمی غوریان، یعنی فیروزکوه، به‌تدریج و همگام با گسترش ارضی غوریان، مراکز دیگر در حکم پایگاه حکومت غوریان در کانون توجه قرار گرفت. به‌نوﺷﺘﮥ جوزجانی (1363: 1/337، 394)، سلطان‌سیف‌الدین سوری مدتی پس از ساخته‌شدن شهر فیروزکوه، برادرش بهاءالدین‌سام را در این شهر مستقر کرد و خود نیز پس از فتح غزنه، این شهر را مرکز حکومت خود قرار داد. به‌این‌ترتیب دومین مرکز حکومت غوریان شکل گرفت.

اهمیت‌یافتن برخی شهرهای دیگر غوریان، بیشتر به تمایل در ایجاد تختگاه برای شاخه‌های دیگر حکمرانی در خاندان شنسبانیه مرتبط است. البته اهمیت‌یافتن این قبیل شهرها از سیاست‌های نظامی و اقتصادی حکومت مرکزی هم متأثر بود. بامیان یکی از شهرهای در کانون توجه بود که در منتهی‌الیه شمال‌شرقی قلمرو غوریان بود. بامیان منطقه‌ای کوهستانی بود و از ناحیه شمال، از امنیت غور محافظت می‌کرد. به‌واسطه این قبیل علت‌ها، بامیان به مرکز دومین شاﺧﮥ حکمرانی غوریان و نیز به مرکز توسعه‌طلبی غوریان در جنوب ماورالنهر تبدیل شد و نیز پایگاه مقابله با قراختاییان شد (جوزجانی، 1363: 1/359).

شکل‌گیری و تثبیت شاﺧﮥ دیگر فرمانروایی غوریان در غزنه، گسترش قلمرو غوریان در شبه‌قاره هند و استمرار حملات آنان به این سرزمین را باعث شد. بعد از سپری‌شدن چند سال از لشکرکشی غوریان به هند و تثبیت نسبی فتوحات آنها در این سرزمین، غوریان با دل‌مشغولی کمتری، متوجه اهداف توسعه‌طلباﻧﮥ خود در خراسان و مقابله با خوارزمشاهیان شدند. مضاف آنکه ثروت هند و امکاناتی که از فتوحات هند نصیب آنان شد، در تقویت سپاهیان غوری بسیار مؤثر شد. بی‌علت نیست که حدّت لشکرکشی‌های غوریان به خراسان در سال‌های پس از فتح نهایی غزنه صورت گرفت.

تشکیل شاﺧﮥ فرمانروایی غوریان در غزنه، به‌تدریج زمینه را برای شکل‌گیری شاﺧﮥ چهارم فرمانروایی غوریان در هند فراهم کرد. شکل‌گیری و رونق جدی این شاخه به‌طور عمده به موفقیت غوریان در تسخیر تختگاه غزنویان در لاهور (582ق/1186م) و فتح مناطقی از شمال و غرب شبه‌قاره هند مربوط بود. بااین‌حال اعتبار و اشتهار شاﺧﮥ هند غوریان به‌طور عمده در سال‌های پس از تسخیر فیروزکوه و غزنه توسط خوارزمشاهیان عملی شد. با واگذاری اقطاع سرزمین‌های متصرفی غوریان در هند به امیرغلامان غوری، حکمرانی این شاخه شروع شد. از مهم‌ترینِ این نمونه‌های اقطاعی، حکمرانی ناصرالدین‌قباچه (602تا625ق/1205تا1227م)، از غلامان سلطان‌شهاب‌الدین‌محمد غوری بر اوچه و ملتان و بخشی از سند بود (جوزجانی، 1363: 1/419؛ سیهرندی، 1382: 17). اما استمرار حکمرانی شاﺧﮥ غوریان هند، بیشتر مدیون اقدامات دیگر امیرغلامان غوری همچون قطب‌الدین‌آیبک و شمس‌الدین‌التتمش است. این شاخه که به غلام‌شاهیان معزی یا شمسی مشهور هستند از حدود سال  602 تا 689ق/1205 تا1290م در مناطقی از هند حکومت کردند (جوزجانی، 1363: 1/419تا444؛ سیهرندی، 1382: 17).

استقرار غوریان در مراکز حکومتی همچون غزنه، ازیک‌سو مرزهای جنوبی، شرقی و شمالی غوریان را تاحدی ایمن کرد و ازسوی‌دیگر، توان توسعه‌طلبی غوریان را در هند افزایش داد. پیامد دیگر این امر آن بود که غوریان مستقر در مرکز اصلی، یعنی فیروزکوه، با آسودگی بیشتری همّ خود را مصروف تسخیر خراسان کردند. بااین‌همه، افزایش پویایی خوارزمشاهیان در اواخر عمر تکش خوارزمشاه به بعد و به‎خصوص در دورﮤ محمد خوارزمشاه، فرصت‎ها را از غوریان بازستاند.

10. شرایط پیرامونی: توانمندی و قدرت نظامی حکومت خوارزمشاهیان تاحد چشمگیری توان نظامی و سیاسی غوریان را در خراسان محدود کرد؛ اما افتادن غوریان به روند توانمندی نظامی و سیاسی در سال‌های پیش از سقوط سلسله سلجوقیان عملی شد. در این مقطع زمانی، یعنی پیش از سقوط سلجوقیان (552ق/1157م)، اوضاع سیاسی و نظامی قدرت‌های مستقر در پیرامون غوریان ازجمله عواملی بود که غوریان با بهره‌گیری از آن ماندگاری سیاسی خود را افزایش دادند.

در سال‌های آغازین قدرت‌یابی غوریان، کوهها و قلعه‌های نظامی تاحدی غوریان را در برابر صدمات لشکرکشی‌های غزنویان ایمن کردند؛ اما حملات سلجوقیان به غزنویان و تضعیف آنان، تأثیر بیشتری در رهایی غوریان از تابعیت غزنویان داشت. پس‌ازآن نیز، دل‌مشغولی سلجوقیان در مرکز و غرب ایران، غوریان را از توسعه‌طلبی سلجوقیان مصون کرد. در دورﮤ سنجر سلجوقی (حک:511تا552ق/1117تا1152م)، درگیری‌های سنجر با امرای محلی ماورءالنهر و نیز با خوارزمشاهیان و قراختاییان و غزها موجب کم‌توجهی سلطان‌سنجر به غوریان شد (جوینی، 1385: 5/2؛ رشیدالدین‌فضل‌الله، 1373: 1/318). این امر موجب شد که غوریان با فراغ بال بیشتری در تثبیت پایه‌های حکومت خود تلاش ورزند..

خوارزمشاهیان از دیگر قدرت‌های پیرامونی غوریان بودند که این سلسله نیز تا مدت‌ها با مشغله‌های متعددی در رویاروی با قراختاییان (بناکتی، 1378: 236؛ حسینی، 1380:‌ 188)، سلجوقیان (راوندی، 1363: 347) و تثبیت فتوحات خود در مرکز و غرب ایران و نیز رویارویی با دستگاه خلافت عباسی رودررو بود (خسروبیگی، 1389: 59تا68؛ نوروزی، 1394: 135تا139). بااین‌حال، بعد از مدت‌ها، سرانجام به‌علت‌هایی همچون تضاد منافع، غوریان و خوارزمشاهیان در خراسان به جان هم افتادند.این درگیری‌ها درنهایت به مستهلک‌شدن دو رقیب و اضمحلال زودتر یکی از آنها، یعنی غوریان، انجامید.

نتیجه

حکومت غوریان با حکمرانی خاندان شنسبانیه شناخته شده است. این خاندان در مقایسه با دیگر خاندان‌های حکومت‌کنندﮤ معاصر خود، مدت بیشتری در صحنه سیاسی سرزمین‌های شرق خلافت اسلامی باقی ماند. این حضور مدت‌هایی کم‌رنگ بود و در سال‌های بسیاری، در قالب حکومتی محلی و محدود در سرزمین غور بود؛ ولی دورﮤ حضور پررنگ غوریان از نظر طول دوره، از بسیاری از حکومت‌ها بیشتر است. حضور پررنگ غوریان از دورﮤ حکومت سیف‌الدین غوری در سال 540ق/1145م آغاز شد و تا سال 612ق/1215م در ایران ادامه یافت و سپس حداقل تا سال 689ق/1290م، در هند تداوم داشت. درحقیقت، از وجوه بارز حکومت غوریان استمرار قدرت سیاسی و حاکمیت آنان بود. خاندان شنسبانیه غور طی این سال‌ها نه‌تنها قدرت خود را در غور حفظ کردند، بلکه در فرصتی مناسب سپاهیان خود را از غور خارج کردند و به حکومت غزنویان پایان دادند. همچنین غوریان ضمن ایستادگی در برابر اقدامات قراختاییان در شمال و مصاف با سلجوقیان، قلمرو خود را گسترش دادند و برای سال‌ها مانع گسترش قلمرو خوارزمشاهیان در شرق شدند. حتی پس از سقوط حکومت غوریان در سرزمین بومیشان، بازماندگان آنان در قالب حکومت ممالیک غوری، تا سال‌ها در هند ادامه حیات دادند.

این ماندگاری طولانی و دیرپایی حکومت خاندان شنسبانیه غور را باید در این عوامل جستجو کرد و سپس ارزیابی کرد: توان دفاعی و تهاجمی غوریان، گسترﮤ جغرافیایی، میزان محبوبیت نسبی خاندان شنسبانی در میان غوریان، توان مالی و اقتصادی، اسلام‌آوردن غوریان، حمایت خلافت عباسی از غوریان، حکومت خانوادگی، وجود مراکز چندگاﻧﮥ حکومت و اوضاع و موقعیت پیرامونی.

این پژوهش نشان داد که عوامل متعددی در شکل‌گیری و استمرار قدرت سیاسی غوریان در بخشی از تاریخ ایران دخیل بودند که برخی از این عوامل بر سیاست‌ها و برنامه‌های حکمرانان غوری متکی بودند و بخشی نیز به موقعیت جغرافیایی، سیاسی، اقتصادی و اقلیمی سرزمین غور معطوف بودند. درنهایت، فضای سیاسی آن روزگار و عرﺻﮥ سیاسی معاصر حکومت غوریان و نیز چالش‌های محیط سیاسی پیرامون آنها به این ماندگاری و استمرار قوت بخشید.

پی‌نوشت

1. استاد راهنما: هوشنگ خسروبیگی/دانشجو مجید زکالوند.

2. استاد راهنما: ابوالقاسم فروزانی/دانشجو روح‌الله رنجبر.

3. استاد راهنما: اسماعیل حسن‌زاده/دانشجو فتانه صنعتگرحسن‌کیاده.

4. استاد راهنما: سیدحسین رییس‌السادات/دانشجو یاسر اکبری.

5. استاد راهنما: حسن موسوی/دانشجو جمشید روستا.

6. غالب تاریخ‌های مندرج در این جدول از کتاب سلسله‌های اسلامی جدید اثر باسورث استخراج شده است.

7. در این بررسی حکومت‌های علویان طبرستان و زیاریان و برخی حکومت‌های محلی، به‌علت محدویت زمانی و مکانی دوره حکمرانی لحاظ نشده است^.

8. غالب تاریخ‌های مندرج در این جدول از کتاب سلسله های اسلامی جدید اثر باسورث استخراج شده است.