پژوهشی بر تزیینات معماری دورﮤ غزنوی

مقدمه

دورﮤ غزنوی در فاﺻﻠﮥ قرون چهارم تا ششم قمری/دهم تا دوازدهم میلادی (باسورث، 1371: 268و269)، قلمرو گسترده‌ای در نواحی شمالی و شرقی ایران امروزی تا درﮤ سند را در اختیار گرفت. پادشاهان غزنوی با کسب ثروت از غنایم جنگی حاصل از فتوحات متعدد و پیروی از منابع درآمدی مرسوم و اخذ مالیات (باسورث، 1387: 21)، علاوه‌بر تأمین هزینه در حوزه‌های مختلفی نظیر تجارت، ضرب سکه، مواجب و مستمری نظامیان و... در عمران و آبادانی مملکت خویش تلاش کردند. وجود پایتخت‌ها و شهرهای مهم غزنویان و تمایل سلاطین این دوره به شکوه و جلال که در منابع تاریخی و ادبی بدان اشاره شده است، همچنین پذیرش اسلام و همت خاندان غزنوی در گسترش آن، نیاز به احداث بناهای سلطنتی و مذهبی را بیش‌ازپیش آشکار می‌کرد؛ بنابراین شاید وجود عواملی همچون ﭘﻴﺸﻴﻨﮥ هنری در مراکز خلافت عباسیان و سامانیان و هنر دیگر حکومت‌ها نظیر سلجوقیان و غوریان که از نظر زمانی و مرزهای سیاسی با غزنویان اشتراک‌هایی داشتند، همچنین تبادلات هنری بین دولت غزنوی و هند و وجود کانون‌های هنری فعال در محدودﮤ حکومتی ایشان مانند هرات، نیشابور و... ازجمله عواملی بود که به پدیدآمدن جلوه‌های کم‌نظیری از هنرهای صناعی و تزیینات معماری غزنویان منجر شد.

این ﮔﻨﺠﻴﻨﮥ ارزنده از هنرهای وابسته به معماری در دورﮤ غزنوی، ارزش‌های سازه‌ای و تزئینی بسیاری دارد که باوجود تلاش‌های انجام‌شده در راستای حفظ و احیا و شناخت این مجموعه از گذشته تاکنون، قابلیت‌های فراوانی را در زﻣﻴﻨﮥ مطالعات معماری و تزیینات در اختیار پژوهشگران قرار می‌دهد. این بناها شامل کاخ، مناره، مسجد، مدرسه، بقعه، قلعه و... است که در خلال شکل‌گیری و گسترش خود، تکنیک‌های متنوعی شامل انواع تزیینات آجرکاری، حجاری، گچ‌بری، نقاشی دیواری و... را در خود جای داده است.

این آثار، حجم وسیعی از منابع مطالعاتی را در حوزه‌های مختلف تزیینات معماری فراروی پژوهشگران قرار می‌دهد تا باتوجه به نمونه‌های مطالعاتی نفیس برجای‌مانده، طرح‌ها و نقش‌مایه‌های متعدد همچون تزیینات گیاهی، هندسی، جانوری، انسانی و اشیا، کتیبه‌های کوفی و نسخ و ترکیب‌بندی‌های متنوع را بررسی کند. بنابراین هدف اصلی مقاﻟﮥ حاضر طبقه‌بندی انواع تزیینات معماری دورﮤ غزنوی، گونه‌شناسی نقش‌مایه‌ها و ترکیب‌بندی‌های رایج و عمده در هر یک از انواع آرایه‌های مذکور در تزیینات معماری است؛ همچنین مقاله درصدد پاسخ‌گویی به پرسش‌های زیر خواهد بود:

انواع تزیینات معماری غزنویان از حیث تکنیک‌های اجرایی به چند گروه کلی طبقه‌بندی می‌شوند. رایج‌ترین و پرکاربردترین نقوش و ترکیب‌بندی‌های موجود در هر یک از انواع تزیینات معماری مانند آجرکاری، آثار سنگی و... دورﮤ غزنوی کدام است. باتوجه به اینکه اکثر بناهای دورﮤ غزنوی در خارج از مرزهای ایران امروزی واقع است، تصاویری از این تزیینات به‌طور عمده از منابع کتابخانه‌ای و سایت‌های معتبر اینترنتی و موزه‌های دنیا ازجمله کتابخاﻧﮥ دانشگاه هاروارد، سازمان یونسکو و موزﮤ متروپولیتن تهیه شده است. سایر اطلاعات لازم نیز با استفاده از منابع اسنادی (کتابخانه‌ای) فراهم شده است که به روش تاریخی‌توصیفی بررسی شده است.

ﭘﻴﺸﻴﻨﮥ پژوهش

تاکنون پژوهش‌های متعدد و گوناگونی دربارﮤ تاریخ غزنویان انجام شده است. این پژوهش‌‌ها شامل فتوحات و لشگرکشی‌های سلاطین، هنرهای صناعی، معماری و تزیینات بوده است و هریک از آنها ابعاد خاصی از این دورﮤ تاریخی را مطالعه و بررسی کرده‌اند. مهم‌ترین منابع غزنوی مجموعه مکاتبات وزرا، منشآت بزرگان، اسناد دیوانی و برخی فتح‌نامه‌های سلطان‌محمود غزنوی است؛ همچنین تواریخ محلی، زندگی‌نامه‌ها، متون جغرافیایی و ادبی مانند دیوان اشعار، متون نثر ادبی و فرهنگ لغات از دیگر منابع ارزشمند این دوره به شمار می‌روند. تاریخ بیهقی (تاریخ مسعودی) (1356) ازجمله مهم‌ترین منابعی است که به‌صورت مستقل تاریخ حکومت غزنویان را بررسی کرده است و به‌علت آنکه خود نویسنده در دیوان رسائل مشغول به کار بوده است و به منابع حکومتی دسترسی داشته است، حائز اهمیت فراوان است. منابعی همچون تاریخ یمینی (1334)، زین‌الاخبار گردیزی (1384)، سفرناﻣﮥ ابن‌فضلان (1345)، آثارالوزراء (1364)، دستورالوزراء (1355)، چهارمقاله (1345)، الملل و النحل (1335)، تاریخ فرشته (1387)، مختاری غزنوی (1341)، سیدحسن غزنوی (1362) و دیگر منابع از آثار مهم و درخور ارجاع به شمار می‌روند. باسورث (1390) نیز در کتاب ارزشمند خود باعنوان تاریخ غزنویان، در خلال اراﺋﮥ اطلاعات مفید تاریخی، در مقدﻣﮥ جلد اول این کتاب منابع مرتبط با دورﮤ غزنوی را طبقه‌بندی کرده است و در کتابناﻣﮥ مفصلی که در پایان ﺗﺄلیف خویش آورده است، از منابع اصلی و فرعی و پژوهش‌هایی نام برده است که خود بدان‌ها استناد کرده است..

همچنین باید به تألیف‌ها و مقاله‌های پژوهشگرانی همچون حبیبی (1380/1355)، خلیلی (1333)، کهـزاد (1327،1323)، جیلانی جلالی (1351)، رجبی (1385) و پژواک (1345) اشاره کرد که از اوضاع و احوال اجتماعی، سیاسی و مذهبی اطلاعات  مفیدی در اختیار قرار می‌دهند (فروزانی، 1390: 36و37؛ ورهرام، 1371: 43تا46). در زﻣﻴﻨﮥ هنر و معماری و تزیینات دورﮤ مذکور نیز هیئت‌های باستان‌شناسی فرانسوی و ایتالیایی و پژوهشگرانی همچون اشلومبرگر (1952)، سوردل تومین (1971/1979)، شراتو (1962)، بیوار (1977)، بمباچی (1966)، پیندرویلسون (2001)، هیل (1368)، گرابار (1387)، اتینگهاوزن (1378)، بلر و بلوم (1389) و... پژوهش‌هایی انجام داده‌اند که اکتشاف‌ها، شواهد، گزارش‌های باستان‌شناسی و تصاویر جامعی از هنر دورﮤ غزنوی را شامل می‌شوند و هنوز هم در حکم منابع معتبر این حیطه هستند. این پژوهشگران علاوه‌بر معرفی، مراحل گسترش و تکمیل بناها، بانیان، هنرمندان، خوانش کتیبه‌ها و معرفی تزیینات و نقوش، نظریه‌هایی نیز دربارﮤ منابع الهام هنر غزنوی و فنون و تکنیک‌های ساخت ابراز کرده‌اند؛ اما در برخی مواقع اختلاف نظرهایی نیز مشاهده می‌شود¹. باوجود اینکه منابع ذکرشده حجم وسیعی از اطلاعات را دربردارد، بحث تزیینات و انواع نقوش و ترکیب‌بندی‌های موجود در آرایه‌های متنوع بناهای غزنوی، زمینه‌های مطالعاتی فراوانی را برای پژوهش‌های آینده پیش روی قرار می‌دهد.

نظری اجمالی بر ساﺑﻘﮥ تاریخی غزنویان

پس از درگذشت امیرعبدالملک سامانی (350 ق/961م)، دولت غزنوی به فرماندهی الپتکین آغاز گشت. البتکین از امرای غلامان تُرک و دست‌نشاندﮤ سامانیان بود. پس از چندی، ناصرالدوله سبکتگین (366 ق/977م) دولت غزنوی را به‌صورت رسمی به قدرت رساند؛ به‌نحوی‌که وی را بنیان‌گذار دولت غزنوی می‌دانند (شبانکاره‌‌ای، 1381: 2/29؛ باسورث، 1387: 14؛ خلیلی، 1333: 3). سبکتکین با تسخیر غزنه و رهایی آن از دست امرای محلی، این شهر را به پایگاهی برای غزوات خود و فرزندانش بر سرزمین سند و هند تبدیل کرد. دولت غزنوی در حاﺷﻴﮥ جنوب‌شرقی قلمرو سامانیان کم‌کم قدرت مستقل موروثی و پایداری شد؛ تا اینکه در زمان محمود، فرزند سبکتگین، و به‌واﺳﻂﮥ لشکرکشی‌های متعدد و متصرفات بسیار، به‌کلی استقلال یافت. قلمرو حکومت غزنویان در زمان سلطان‌محمود (388تا421ق) و پسرش مسعود (421تا432ق) خراسان، سیستان، گرگان، قومس، ری و نواحی مجاور تاحدود اصفهان، خوارزم (خیوه، ترکمنستان)، چغانیان (در بخش علیای جیحون)، جوزجانان، بلخ ، مرو، مروالرود، هرات و همچنین درﮤ سند و قسمتی از نواحی شرقی و شمال‌شرقی هند (پنجاب و مولتان) را شامل می‌شد (زرین‌کوب، 1378: 71؛ باسورث، 1387: 28؛ نقشه‌های1و2).

نقشه1. محدودﮤ حکومت سلطان‌محمود غزنوی (زرین‌کوب، 1378: 73).

نقشه2. محدودﮤ حکومت سلطان‌مسعود غزنوی (زرین‌کوب، 1378: 74).

اما در زمان سلطنت سلطان‌مسعود غزنوی، خراسان و خوارزم به دست سلجوقیان افتاد و جدال بر سر سیستان و نواحی مرکزی خراسان آغاز شد. مداخله‌های سلطان‌سنجر سلجوقی در ادارﮤ امور دولت غزنوی و نبرد با غوریان در دورﮤ حکومت یمین‌الدوله بهرامشاه (512تا547ق/1118تا1152م) که با پیروزی سلطان‌علاءالدین غوری و تسخیر و به آتش کشیده‌شدن غزنه همراه بود² (خلیلی، 1333: 265؛ جوزجانی، 1363: 1/338تا344؛ پژواک، 1345: 149؛ باسورث، 1390: 418؛ فروزانی، 1390: 424)، به‌تدریج از قدرت غزنویان کاست؛ تا اینکه با قدرت‌گرفتن غوریان در غرب خراسان، حکومت سلاطین غزنوی تنها بر پنجاب محدود شد و بالاخره غیاث‌الدین‌محمد غوری در سال 582و583ق/1168تا1187م، ﺳﻠﺴﻠﮥ غزنوی را برچید (باسورث، 1371: 2/70؛ باسورث، 1390: 426تا435).

مروری بر تاریخ هنر معماری دورﮤ غزنوی

منابع تاریخی و ادبی از پایتخت‌های بزرگ و باشکوه و فعالیت‌های عمرانی گسترده‌ای در دورﮤ غزنوی حکایت می‌کنند که بیشتر در دوران حکومت سلطان‌محمود و پسرش مسعود به انجام رسیده است (بمباچی، 1376: 79). بقایای بناهای برجای‌ماندﮤ از این دورﮤ تاریخی نیز گواهی می‌دهد که معماری غزنوی بیشتر در کاخ‌های سلاطین این دوره که به‌طور عمده با باغ‌هایی محصور بود، به اوج خود رسید. کاخ‌های لشگری بازار در بُست (شمال‌شرق سیستان) در محل تقاطع هیرمند و ارغنداب (Peterson, 1996:161) و کاخ مسعودسوم در شهرهای العسگر³ در حکم اقامتگاه موقت و غزنه⁴ در جایگاه پایتخت غزنویان (بلر، 1388: 261)، نمونه‌های خوبی از آن به شمار می‌روند. این آثار با تزیینات سنگی، گچی و آجری نفیس شامل انواع کتیبه‌های کوفی گلدار (مزهّر) از آیات قرآنی و اشعاری در مدح و ستایش سلطان، نقوش گیاهی و قاب‌بندهای هندسی و نقاشی‌های دیواری از ملازمان و محافظان و... آراسته شده‌اند. مناره‌ها (برج‌ها) نیز از دیگر بناهایی است که باوجود آسیب‌های فراوان پابرجاست و شاهدی بر شکوه معماری و تزیینات دورﮤ غزنوی است. دو منارﮤ آجری برجای‌مانده در غزنه با پلان ستاره‌شکل، منتسب به مسعودسوم و فرزندش بهرامشاه، با فاﺻﻠﮥ تقریبی 600متر از یکدیگر(Vigne, 1843:128-130)، با تزیینات گیاهی و هندسی (گره) پیچیده و پُرکار، کتیبه‌های کوفی که سایه‌روشن‌هایی را ایجاد کرده است یا رگچین آجری (کوفی‌بنایی) در قاب‌بندی‌های متعدد و متنوع، ازجمله بناهای یادمانی این دوره به شمار می‌روند. همچنین غزنویان به‌واﺳﻂﮥ تبلیغ آیین اسلام، در پایتخت‌های خویش مساجد و مدارس متعددی ساختند که اغلب از توصیف‌های منابع مکتوب تاریخی و ادبی مرتبط با دورﮤ مذکور یا بقایای پلان و محراب‌های برجای‌مانده، به ویژگی آنها پی می‌بریم. بقعه‌ها و بناهای تدفینی نیز از ویژگی‌های خاص معماری و تزیینات آن بی‌بهره نبودند و برای سلاطینی همچون سبکتگین و محمود ساخته شده بودند.

بررسی تزیینات معماری دورﮤ غزنوی

جلوه‌های تزیین در بناهای دورﮤ غزنوی بسیار گسترده و متنوع است و با انواع مواد و مصالح استفاده‌شدنی در بناها به اجرا درآمده است. این ویژگی که به‌عقیدﮤ برخی پژوهشگران از روﺣﻴﮥ شکوه‌طلبی سلاطین غزنوی ناشی شده است، به‌خوبی در معدود آثار باقیمانده از این دوران درخور مشاهده است (باسورث، 1390: 135)؛ چنان‌که باوجود تخریب و آسیب‌های فراوانی که در اثر مصائب طبیعی، استفاده از مصالح کم‌دوام، خرابی‌های ناشی از جنگ توسط غوریان و... بر پیکر هنر و معماری غزنویان وارد شد، امروزه هنوز هم بقای ارزشمندی از معماری و تزیینات غزنوی را مشاهده می‌کنیم (باسورث، 1390: 139؛ بمباچی، 1376: 80و81).

تزیینات معماری در قالب حجاری‌ها و آثاری از جنس مرمر، علاوه‌بر بداعت در کاربرد این مادﮤ تزئینی در بناها، ویژگی‌های نقوش و ترکیب‌بندی‌های مذکور را نیز آشکار می‌کند. آجرکاری‌ها نیز که به‌صورت توﺃمان هم در ساختن و هم در زینت‌بخشیدن به معماری مناره‌ها، مقابر و... کاربرد گسترده دارند و بادقت و ظرافت بسیار به اجرا درآمده‌اند که اغلب پُرکار و پیچیده‌اند. آرایه‌های گچی از دیگر تزیینات معماری غزنویان است که به‌شکل نقاشی دیواری وگچ‌بری، جلوه‌هایی از حضور این تکنیک را به نمایش می‌گذارد. کاربرد کاشی‌های تک‌رنگ با انواع نقوش برﺟﺴﺘﮥ گیاهی، جانوری و کتیبه‌های کوفی که به‌طور معمول به‌شیوﮤ قالبی تهیه شده است نیز ازجمله تزیینات رایج در معماری دورﮤ مذکور است. در ادامه قصد داریم انواع تزیینات معماری به‌کاررفته در بناهای دورﮤ غزنوی یا منسوب به این دوره را ازجمله لشکری بازار، مقبرﮤ سبکتگین در شمال‌شرقی شهر غزنی، کاخ و منارﮤمسعودسوم، منارﮤ بهرامشاه، مقبرﮤ سالارخلیل، رباط ماهی و مقبرﮤ ارسلان‌جاذب از حیث انواع کتیبه‌ها، نقش‌ها و ترکیب‌بندی‌های رایج به‌صورت اجمالی معرفی و بررسی کنیم (نمودار1).

نمودار1: معرفی انواع تزیینات معماری در دورﮤ غزنوی (منبع: نگارندگان)

1. آجرکاری: آجرکاری در ساخت وساز و تزیین بناهای دورﮤ غزنوی سهم عمده‌ای داشته است و به‌گونه‌ای بسیار ظریف و پُرکار در نمای مناره‌ها، بقعه‌ها، رباط‌ها و... به کار رفته است؛ به‌گونه‌ای‌که نه‌تنها در مقایسه با تزیینات آجری هم‌دوره ارزش کمتری ندارد، بلکه به‌لحاظ رابطه میان شکل و فرم بنا و همچنین طرح‌ها و نقش‌های به‌کاررفته و تکنیک‌های اجرایی آن، برتری‌هایی نیز دارد. به‌طور کلی باید گفت که قرون چهارم تا ششم قمری/دهم تا دوازدهم میلادی، دو مرﺣﻠﮥ شکل‌گیری و تکوین و گسترش و تکامل آجرکاری را دربرداشت (ورجاوند، 1376: 66و67) که شیوه‌های اجرای آنها به سه گروه کلی تقسیم می‌شود: رگچین آجری خفته راسته شامل خفته راسته، گل‌انداز و کتیبه کوفی معقلی؛ آجرهای تراش با نقوش گیاهی، هندسی و کتیبه کوفی؛ آجرهای قالبی و پیش‌بُر به‌صورت قالب‌گیری بر روی خشت پیش از پخت و ایجاد فرم‌های تزئینی. این سه شیوه مجموﻋﮥ متنوعی را از حیث تکنیک و طرح و نقش پدید آورده‌اند که از مهارت هنرمندان و اهمیت این شیوه‌های تزیین در بناهای دورﮤ غزنوی نشان دارند. سفالینه‌ها نیز در تزیین مناره‌ها، کاخ‌ها و قلعه‌ها به کار رفته‌اند و در منابع از نصب قاب‌بندهای سفالی با ابیاتی چند از شاهنامه به دیوارهای شهر غزنه صحبت شده است (شیمل، 1374: 307). ازجمله علت‌های کاربرد آن باید به مشابهت رنگ و جنس سفالینه‌ها با آجر و دوام بیشتر آن در مقایسه با گچ اشاره کرد که مکمل آجرکاری‌ها به شمار می‌رود (پوپ، 1387: 3/1548و1549).

آجرکاری‌ها به‌طور معمول هم در شالودﮤ ساختمان و هم در تزیینات نمای بیرونی بناهای مذهبی و غیرمذهبی مانند مناره‌ها، کاخ‌ها، مقبره‌ها و... دیده می‌شوند و در برخی نمونه‌ها، در حد فاصل بندها و فضای محصور بین آجرها، با تزیینات گچی تلفیق شده است؛ ازجمله بهترین و پرکارترین این تزیینات در دورﮤ غزنوی باید به دو منارﮤ منسوب به سلطان‌مسعودسوم و بهرامشاه در غزنه  اشاره کرد که باوجود تخریب بخش فوقانی و قسمتی از نمای مناره‌ها،⁵  هنوز هم آجرکاری‌های متنوع ازحیث طرح‌ها و تکنیک‌های اجرایی در آن درخور مشاهده است. پلان هر دو منار به‌شکل ستارﮤ هشت‌پر (اتینگهاوزن، 1378: 385؛ پاپادوپولو، 1368: 276) است و بدنه^ء آنها به قاب‌های متعددی تقسیم شده است. این قاب‌بندی‌ها شامل نقوش هندسی (گره)، گیاهی مستقل یا در تلفیق با گره‌ها، کتیبه‌های کوفی گره‌دار و مربع و نیز قلم نسخ است که به‌طور معمول در حدفاصل قاب‌بندی‌ها نیز با حاشیه‌ای متشکل از دوایر توخالی آجری یا دایره‌هایی به‌شکل گل‌های شش‌پر تکرارشوندﮤ لوح‌های گِل پخته و گچ، طرح متناوب لوزی و دایره، زنجیره‌های باریک پیچ‌خورده و... آراسته شده است (تصاویر 1-13).

طرح‌های منارﮤ مسعودسوم پیچیده‌تر است و هشت قابِ روی مناره دارای طرح‌ها و نقوش ظریف‌تر و پرکارتر است و نمونه‌ای از خط کوفی گره‌دار از این قرار است: «بسم‌الله‌الرحمن‌الرحیم (1)، السلطان‌الاعظم(2)، ملک‌الاسلام علاءالدوله(3)، ابوسعدمسعود(4)، بن‌ظهیرالدوله(5)، ابی‌مظفرابراهیم(6)، نصیر خلیفه‌الله امیر(7)، المومنین خلدالله ملکه(8)»‌. سورﮤ فتح نیز به قلم نسخ در حاﺷﻴﮥ قاب‌بندی‌ها در پس‌زمینه‌ای از نقوش گیاهی در هشت وجه این منار دیده می‌شود⁶( تصویر 14) ؛ علاوه‌برآن، ﻛﺘﻴﺒﮥ معقلی شامل «السلطان‌الاعظم، علاءالدوله، مسعودابی‌سعد» نیز در این منار وجود دارد که برخی پژوهشگران این کتیبه را نخستین نموﻧﮥ شناخته‌شدﮤ خط کوفی معقلی می‌دانند⁷ (بمباچی، 1376: 96؛ گدار، 1371: 4/187و188؛ بلر، 1389: 336؛ بلر، 1388: 263؛Pinder-wilson,19:155-166 /Flury, 1925: pl. XI).

شکل سازه‌ای منارﮤ بهرامشاه نیز از برج مسعودسوم پیروی کرده است؛ اما قاب‌بندی آن در ابعاد بزرگ‌تر و با نقوش ساده‌تر تزیین شده است و فاقد ﻛﺘﻴﺒﮥ کوفی معقلی است (بمباچی، 1376: 91؛ بلر، 1389: 335و336). از دیگر بناهای منسوب به دورﮤ غزنوی که دارای تزیینات آجرکاری است، باید به میل‌ایاز و مقبرﮤ ارسلان‎جاذب در سنگ‎بست خراسان(تصویر 19)، رباط ماهی⁸ (تصاویر 15-17) در نزدیکی طوس و مقبرﮤ سالارخلیل مربوط به قرون پنجم و ششم قمری/یازدهم و دوازدهم میلادی در دهستان‌ امام‌‌صاحب در 60کیلومتری غرب بلخ اشاره کرد. در این آرامگاه که در میان اهالی به «زیارت باباحاتم» نیز مشهور است، علاوه‌بر شبکه‌سازی پشت بغل‌های بالای درِ ورودی، ﻛﺘﻴﺒﮥ کوفی گره‌داری در طرفین‌ و بالای‌ درگاه‌ با آجر تراش اجرا شده است که در مقایسه با ابعاد سردر آن بسیار درشت است و صاحب‌ مدفن‌ را معرفى‌ مى‌کند و فاقد تاریخ است: «بسم‌الله‌الرحمن‌الرحیم هذا مشهد سالار خلیل‌ سید... [برّ] د الله‌ مضجعهم‌ و نوّر [حفرت] هم‌« (تصویر 18) و از حیث نوع خط و شیوهء اجرا، با کتیبه غوری مسجد جامع هرات و مدرسه شاه مشهد⁹ (ولایت بادغیس) قابل مقایسه است.

 (Bivar, 1977: 148-149; Sourdel-Thomine, 1971: 301-302; Kervran, 1978: 169-170; Hill&Grabar, 1967 :606; Melikian-Chirvani, 1972: 291-292 ( البته در محدودﮤ زمانی حکومت غزنوی، آثاری در دیگر نقاط قلمرو غزنویان و قلمرو سلجوقیان و غوریان به وجود آمده‌اند که نمونه‌های منحصربه‌فردی از تزیینات آجری را به نمایش می‌گذارند؛ ازآن‌جمله مناره‌های مسجدجامع ساوه (504ق/1110م)،¹⁰ مسجدجامع دامغان (حدود 450تا500ق/1058تا1106م)، تاریخانه دامغان (420ق/1029م) (برزین، 1344: 38تا40) و میل کَرات در خراسان رضوی نزدیک تایباد (حدود 500ق/1106م).¹¹

تصویر 1 : نمایی از آجرکاری های مناره بهرامشاه، شامل حاشیه های باریک با نقوش هندسی (گره) و ردیف دوایر مماس تکرار شونده

http://hcl.harvard.edu/finearts : منبع

تصویر 2 : طرح خطی حاشیه باریک آجرکاری مناره بهرامشاه با نقوش هندسی؛ منبع: نگارندگان

تصویر3 : نمایی از آجرکاری های حاشیه فوقانی مناره مسعود سوم، شامل کتیبه کوفی گره دار، نقوش گیاهی (اسلیمی های تودرتو) و هندسی

http://hcl.harvard.edu/finearts : منبع

تصویر 4: نمایی از آجرکاری های مناره بهرامشاه

حاشیه پهن کتیبه کوفی با عبارت «ابو المظفر» در پس زمینه گیاهی و حاشیه‌های باریک( بالا و پائین) شامل نقوش هندسی

Flury, 1925: p.67 (fig.2) منبع:

تصویر 5: نمایی از آجرکاری های مناره مسعود سوم

حاشیه پهن کتیبه کوفی با عبارت «بسم الله الرحمن الرحیم» در پس زمینه گیاهی(اسلیمی) پرکار و حاشیه باریک پائینی, شامل نقوش هندسی(گره) در تلفیق با نقوش گیاهی

Flury, 1925: p.76 (fig.6) منبع:

تصویر 6: متن کتیبه کوفی( گره دار) در مناره بهرامشاه

Flury, 1925: pl.IX منبع:

تصویر 7 : نمایی از آجرکاری های مناره مسعود سوم، قاب کتیبه کوفی معقلی که در اطراف آن کتیبه نسخی در پس زمینه نقوش گیاهی قرار دارد

http://hcl.harvard.edu/finearts : منبع

تصویر 8

تصویر 9

تصاویر 8 و 9: طرح خطی کتیبه کوفی معقلی(مربع) در مناره مسعود سوم

Pinder-wilson, 2001: 160/  منبع: نگارندگان

تصویر 10: طرح خطی رگچین آجری (گلچین معقلی) در مناره بهرامشاه

منبع: نگارندگان

تصویر 11 : نمایی از آجرکاری های مناره مسعود سوم

http://hcl.harvard.edu/finearts : منبع

تصویر 12

تصاویر 12 و 13 : طرح خطی نقوش گیاهی مناره مسعود سوم؛

منبع: نگارندگان

تصویر 14: طرح خطی کتیبه نسخ مناره مسعود سوم

منبع: Pinder-wilson, 2001: 163

تصویر 15 : نمایی از آجرکاری های رباط ماهی در نزدیکی طوس،

منبع: نگارندگان

تصویر 16

تصاویر 16 و 17  : طرح خطی آجرکاری های رباط ماهی حاشیه با نقوش هندسی تکرار شونده و بازسازی رگ چین های آجری زمینه ؛ منبع: نگارندگان

تصویر 18 : نمایی از کتیبه کوفی(گره دار) آجری، سردر ورودی مقبره سالار خلیل (زیارت بابا حاتم) در دهستان امام صاحب بلخ

 منبع: www.archnet.orghttp://hcl.harvard.edu/finearts /

تصویر 19 : آجرکاری های زیر گنبد بقعه مقبره ارسلان جاذب؛ منبع: نگارندگان

تصویر 20  : تلفیق آجرکاری و گچبری

 www.unesco.comمنبع:

2. آثار سنگی: سنگ مرمر (شبه مرمر)¹² در تزیین بناهای دورﮤ غزنوی سهم عمده‌ای داشته است و به‌اعتقاد پژوهشگران، باوجود اینکه در هنر اسلامی عنصری شناخته شده بوده است، در هیچ‌یک از ساختمان‌های شرق اسلامی معاصر با غزنه به‌اندازﮤ بناهای این شهر از آن استفاده نشده است. وجود معادن از نوع مرمر در نزدیکی غزنه¹³ که امکان استفاده از آن را به هنرمندان می‌داد و همچنین پیشروی‌های غزنویان به هند و تصرف بخش‌هایی از این سرزمین و غارت معابد و بتخانه‌هایی که در ساخت و تزیین آنها به‌وفور از سنگ مرمر استفاده شده بود،¹⁴ عاملی برای کاربرد سنگ در هنر غزنوی به شمار می‌آید (باسورث، 1390: 388).

در منابع تاریخی، از تزیین مسجد جامعی در غزنه به نام «عروس آسمان»¹⁵ سخن گفته شده است که با سنگ‌های مرمر منقوش آراسته شده بود (جرفادقانی، 1374: 386تا388؛ رجبی، 1385: 304و305). کاربست عمدﮤ سنگ مرمر در دورﮤ غزنوی اغلب در تزیینات معماری بناهای مذهبی و غیرمذهبی مانند کاخ‌ها، مقبره‌ها و... و نیز پاﻳﮥ ستون‌ها و محراب‌ها دیده می‌شود؛ ازآن‌جمله باید به یکی از مهم‌ترین نمونه‌های مکشوﻓﮥ سنگ مرمر از کاخ مسعودسوم¹⁶ در غزنه اشاره کرد که پوشش کف و بخشی از ازاره نمای غربی کاخ با اشعار فارسی در قالب مثنوی و به خط کوفی در مدح این پادشاه است و یکی از نخستین نمونه‌های فارسی دری برای این منظور است (باسورث، 1390: 388؛ شیمل، 1371: 307) (تصاویر 21-24). علاوه‌بر نمونه‌های مذکور باید به محراب‌ها(تصویر 27)، سردر، پنجره یا طارمی‌های مشبک(تصویر29)، لوح‌ها و قاب‌بندی‌های سنگی(تصاویر 25، 28، 31، 33، 34) و ساخت قطعات مرتبط با بازی با آب، آب گذر و زه‌کشی از قبیل حوضچه‌ها، شیرهای سنگی (تصاویر 26، 35)  و نیم‌ستون‌های سنگی (تصویر 33) در کنج دیوارها نیز اشاره کرد (بمباچی، 1376: 81). شایان ذکر است که نموﻧﮥ آثار سنگی مربوط به سال‌های آغازین دولت غزنوی به‌طور عمده به نوارهای کوفی و نقشمایه‌های ساده با برجستگی کم و فاقد پیچیدگی بسیار منحصر است؛ مانند مقبرﮤ سبکتگین؛ اما به‌تدریج کوشش هنرمندان حجار به شکل‌گیری آثار متنوعی از حیث طرح و تکنیک منجر شد.

پوپ از سه سبک آثار سنگی در دورﮤ غزنوی نام برده است و ویژگی‌هایی برای آن برشمرده است. این سبک‌ها عبارت‌اند از: الف. مشابه با شیوﮤ حکاکی روی چوب: سطح دوبعدی، برجستگی کم، خطوط پیرامون استوار و زاویه‌دار و...؛ ب. متأثر از گچ‌بری‌های دورﮤ غزنوی: خطوط پیرامون چندان برجسته نبود و سطح تاحدودی گِرد بود؛ ج. تلفیق میان دو شیوﮤ اجرایی مذکور (پوپ، 1387: 3/1579و1580). تزیینات استفاده‌شده در آثار نام‌برده عبارت است از:  نقوش گیاهی مانند اسلیمی، گل و...؛ نقوش جانوری و موجودات ترکیبی مانند فیل، طاووس، شیربالدار و...؛ نقوش هندسی (گره)؛ نقش اشیا؛ تلفیق نقوش هندسی و گیاهی با یکدیگر؛ کتیبه‌هایی به خط کوفی ساده، بنایی، تزیینی، اقلام نسخ و ثلث.

3. کاشی تک‌رنگ با نقوش برجسته: قطعات متعدد به‌دست‌آمده از کاشی‌های تک‌رنگ از دورﮤ غزنوی، از کاربرد گستردﮤ این شیوﮤ تزیین در بناهای دورﮤ مذکور نشان دارد.¹⁷ بیشتر این قطعات منتسب به کاخ مسعودسوم است و از غزنه و اطراف آن کشف شده است. این قطعات اغلب به‌شکل مربع، شش‌ضلعی، ستاره و مستطیل و در اندازه‌های کوچک مانند ابعاد 5×5، 7×7، 10×10، 11×5/10 و... سانتیمتر است و به رنگ‌های سبز، زرد، قهوه‌ای، نارنجی و قهوه‌ای متمایل به قرمز است.¹⁸ امروزه تعدادی از آنها در موزه‌های دنیا مانند موزﮤ کابل، موزﮤ ویکتوریا، موزﮤ آلبرت و... نگهداری می‌شود (Scerrato, 1962: 263؛ بمباچی، 1376: 81؛ بلر، 1389: 342) (تصاویر 36-39 و 41، 42). مشابهت طرح و نقش برخی از این کاشی‌ها با پارچه‌های زربافت منقوش از قرون چهارم تا ششم قمری/دهم تا دوازدهم میلادی، از مقبولیت و جابه‌جایی آرایه‌های تزیینی در دیگر هنرهای این دوره حکایت می‌کند(تصویر 40). البته قطعات دیگری از کاشی‌های تک‌رنگ با لعاب آبی فیروزه‌ای و زرد شامل چند نمونه محراب و ﻛﺘﻴﺒﮥ کوفی نیز به این دوره منسب هستند که طرح آنها به‌صورت نقش‌برجسته اجرا شده است و با تکنیک قالبی ساخته شده است(تصاویر 43 و 44). شراتو (Scerrato) نیز براساس سبک زمینه در این کاشی‌ها، آنها را در چهار گروه کلی طبقه‌بندی کرده است که عبارت‌اند از: الف. قطعات متعدد با شکل‌های متفاوت و نقوش متنوع که به‌صراحت به‌صورت نقش‌برجسته با برجستگی بسیار اجرا شده است و به‌طور عمده شامل نمونه‌های مربع‌شکل با نقش مرکزی گیاه و حیوان و حاشیه مرواریدسان در اطراف آن است؛ ب. قطعات کثیرالاضلاع با قاب‌بند تزیینی کوچک، مدالیون‌شکل که به‌علت برجستگی کم، به‌سختی درخور تشخیص است؛ ج. نموﻧﮥ منحصربه‌فردی از یک قطعه کاشی مربع‌شکل با حیوانات در حال نبرد که نقش به‌صورت منفی (فرورفته) اجرا شده است؛ د. قطعاتی با کیفیت ضعیف نقوش و برجستگی کم (Ibid : 264-265) در ایران امروزی، آثاری از محدودﮤ قرون چهارم تا ششم قمری/دهم تا دوازدهم میلادی، باقی‌مانده است که نمونه‌هایی از کاربرد کاشی‌های تک‌رنگ، اغلب فیروزه‌ای، مزیّن به ﻛﺘﻴﺒﮥ کوفی و نقوش گیاهی در تزئین بنا هستند؛ مانند منارﮤ مسجد جامع دامغان مربوط به حدود سال 450ق/1058م (عدل، 1361: 297؛ کیانی، 1379: 132).

تصاویر36-39: کاشی های تک رنگ ه شکل مربع با نقوش برجسته جانوری (دو پرنده ایستاده روبروی یکدیگر، شیر بالدار و ...، نقوش گیاهی(اسلیمی متقارن)، با حاشیه های ساده، دوایر مروارید سان یا بدون حاشیه در رنگ های متنوع

Carboni &Masoya, 1993:  p.6/ www.metmuseum.com منابع:

تصویر40 : پارچه زربافت با طرح قاب های منقوش به جانوران (شیر) و حاشیه های مروارید سان؛ (احتمالا^" قرون چهارم و پنجم هجری قمری- ایران)

www.metmuseum.com منبع:

تصویر 41 : کاشی شش ضلعی با طرح برجسته گیاهی (اسلیمی)

www.unesco.com منبع:

تصویر 42 : کاشی شش ضلعی با طرح برجسته جانوری (در حال حرکت)

Crboni&Masuya, 1993: P.6 / www.metmuseum.comمنابع:

تصویر43 : کتیبه کوفی لعابدار با طرح برجسته و نقوش گیاهی

www.chirsties.com منبع:

تصویر44: محراب کاشی با لعابس فیروزه ای و طرح های برجسته گیاهی در زمینه و کتیبه کوفی در حاشیه

www.chirsties.com/www.columbia.edu منابع:

4. نقاشی دیواری: دیوارنگاره‌های کاخ لشکری بازار (لشکرگاه، العسگر) که امروزه‌ ویرانه‌های‌ آن‌ در نزدیکى‌‌ بُست‌، در تقاطع رودهای هیرمند و ارغنداب، به‌ چشم‌ مى‌خورد، یادآور شکوه‌ و بزرگى‌ این‌ شهر در سده‌های‌ گذشته‌ است‌ و مهم‌ترین منابع اطلاعاتی در زﻣﻴﻨﮥ نقاشی دیواری‌های دورﮤ غزنوی به شمار می‌روند. این بنا را که سلطان‌محمود و فرزندش گسترش دادند و بخش‌هایی با کاربری‌های مختلف بدان افزودند، با تزیینات مختلفی مانند آرایه‌های گچ‌بری، نقاشی دیواری و قطعات سنگی حجاری‌شده آراسته بوده است. در توصیف تزیینات این بنا آورده‌اند که: «قوس‌های نعل‌اسبی و حاشیه‌های گچ‌بری داندانه‌دار، تزییناتی به‌شکل گُل‌های بزرگ مدور که جای افتادگی آنها به‌صورت فرورفته روی دیوارها مشخص است؛ آثار و تزیینات قالب‌گرفته‌شده و حتی شواهد برخی رنگ‌آمیزی‌ها در نقاط مصون از باران، در زیر کمان‌ها مشهود است...» (کهزاد، 1327: 6).

همچنین در منابع اشاره شده است که بر دیوارهای کاخ سلطان، تصاویری از سپاهیان و فیل‌های او به نمایش درآمده بودند (حسن، 1388: 60) و در یکی از تالارهای کاخ، تک‌چهره‌هایی از سلطان‌محمود به دو شکل جنگاور و باده‌گسار وجود داشته بود (پوپ، 1387: 3/1191).

این نقاشی‌ها از 44 شخصیت مانند سربازان، محافظان و... با ردای بلند منقوش، کمربند، چکمه، ابزار و ادوات جنگی، نقش‌مایه‌های گیاهی مانند اسلیمی و برگ و نیز جانوران و پرندگان متشکل است که با رنگ‌های قرمز، آبی، سیاه و... بر روی دیوارهای تالار بارعام نقاشی شده است (Schlumberger, 1952: 262; بمباچی، 1376: 97و98؛ اتینگهاوزن، 1378: 387؛ بلر، 1388: 262؛ باسورث، 1390: 102؛ آژند، 1383: 74) (تصاویر 45-47).

برخی پژوهشگران رسم این تصاویر را از رسوم قدیمی شاهان از درباریان خود، در جایگاه نگهبانان قدرت سلطان، برگرفته دانسته‌اند و این افراد را به‌واﺳﻄﮥ شباهت با نقاشی‌های بودایی از قلمرو ترکان اویغور، نمایندگانی ترک‌تبار قلمداد کرده‌اند (پاپادوپولو، 1368: 276؛ گری، 1369: 19؛ Schlumberger, 1952: 251-70)؛ اما نظرﻳﮥ دیگری نیز بر ﺗﺄثیرپذیری نقاشی‌های غزنوی از کتاب ارژنگ مانی تأکید کرده است. کتابی که گویی در گنجینه‌های غزنی موجود بوده است (بمباچی، 1376: 99؛ ابوالمعالی، 1376: 33). در منابع ادبی، مانند دیوان فرخی سیستانی و عنصری، نیز از نقش و نگار کاخ‌های غزنویان¹⁹ با صحنه‌های نقاشی و مضمون‌های مختلف همچون بزم، رزم و... صحبت شده است (فرخی سیستانی، 1380: 54و55؛ عنصری، 1342: 26و27؛ بیهقی، 1356: 145تا149).

مقبرﮤ ارسلان‌جاذب در سنگ بست خراسان نیز ازجمله بناهای منسوب به دورﮤ غزنوی است که از تزیینات دیواری بر روی گچ بی‌بهره نبوده است و بقایایی از آن در زیرطاق درگاه‌های جنوبی و شمالی بنا درخور مشاهده است (صالحی کاخکی، 1391: 112و113؛ موسی‌تبار، 1395) (تصویر 48).

5. گچ‌بری: از دیگر تزیینات معماری دورﮤ غزنوی، گچ‌بری‌هایی است که در حد فاصل بندهای عمودی و گاه افقی آجرها دیده می‌شوند و روی آنها نقوشی کنده‌کاری یا نقر شده است. در شیوﮤ دیگر، نگاره‌های گچی به‌طور معمول بر روی بدﻧﮥ آجری سطوح که با لایه‌ای از گچ پوشانده شده‌اند، به اجرا درآمده‌اند و طرح‌های آنها شامل نقوش گیاهی، هندسی، کتیبه‌های کوفی و نسخ است و حتی در مواقعی نیز طرح‌های شبه‌آجرچینی با خطوط پلکانی، متقاطع، گلچین و آجری بر روی گچ طرح‌اندازی شده است و از عنصر رنگ نیز برای جلوﮤ بیشتر به نقوش استفاده شده است (هیل، 1375: 102).

کاربرد گستردﮤ این تزیینات گچی با مشاهدﮤ تکنیک‌های گچ‌بری در مقبره سالارخلیل (زیارت باباحاتم)²⁰ و بخش‌های باقی‌مانده از گچ‌بری‌های کاخ لشکری بازار، آشکارا بر مهارت اجرایی هنرمندان در زﻣﻴﻨﮥ استفاده از گچ گواهی می‌دهد(تصویر 51). به‌عقیدﮤ گرابار (Grabar)، گچ‌بری‌های تزئینی در لشکری بازار و غزنین بیان‌کنندﮤ اوج گرایش‌هایی هستند که در سراسر سده‌های نخست اسلامی رو به تکامل نهاده بودند (گرابار، 1387: 303).

جلوه‌های تزیین در مقبرﮤ سالارخلیل به‌گونه‌ای است که تاحدودی تمام فضای داخلی مقبره با گچ‌بری آراسته شده است. طرفین‌ و بالای‌ طاق‌نماها شامل نقوش هندسی (گره) و طرح‌های پلکانی و متقاطع شبه‌آجری مانند گلچین معقلی و نیز ﻛﺘﻴﺒﮥ کوفی در زمینه‌ای از نقوش گیاهی با ساقه‌های مواج، اسلیمی‌های تکرارشونده و گاه پُرکار در طاق‌نماهاست. تزیینات‌ دیگر بخش‌های‌ بنا، همچون‌ نوارهای‌ بالای‌ ازاره‌ها و نیز طاس‌ها یا سطوح‌ جانبى‌ سکنج‌ها با اشکال‌ گیاهى‌ مانند برگ نخلى‌ و... آراسته شده است (Melikian-(Chirvani, 1972: 108-122) (تصاویر 49 و 50).  دیگر نمونه‌های این تزیین در منارﮤ مسعودسوم، رباط ماهی(تصویر 52)  و مقبرﮤ ارسلان‌جاذب مشاهده می‌شود. گاه به‌منظور ﺗﺄکید بیشتر بر نقوش یا ایجاد فرم یا طرحی خاص، روی این گچ‌بری‌ها زمینه‌ای نیز با رنگ تزیین شده است.

6. آثار چوبی: این آثار با کاربردهایی نظیر منبر، ستون، در، نورگیر، سقف و... در آثار معماری کاربرد فراوان دارند و هریک نشاﻧﮥ ذوق و ﺳﻠﻴﻘﮥ نجاران و منبّت‌کاران زمان خویش‌اند (پوپ، 1387: 3/1582و1583). به استناد منابع، تنها نموﻧﮥ باقی‌مانده از آثار چوبی دورﮤ غزنوی لنگه درِ معروف از آرامگاه سلطان‌محمود است که در سال 1842م/1257ق، انگلیسی‌ها  به ﻗﻠﻌﮥ آگرا منتقل کردند و در موزﮤ اکبرآباد نگهداری می‌شود (بمباچی، 1376: 91) (تصویر 53).

 اثر یادشده شامل سطح رویه، در، پشت در، پیشانی و قابی است که آن را دربرگرفته است و با منبت‌کاری ظریفی آراسته شده است. سطح روﻳﮥ در مشتمل بر سه ستون نما و چهار اسپر است که هریک از اسپرها به 7 ردیف و درمجموع به 28 کادر مستطیل‌شکل تقسیم شده‌اند و با یراق‌آلات و تسمه‌های آهنی به یکدیگر متصل شده‌اند درون هریک از بخش‌های مذکور نیز ستارﮤ شش‌پری قرار دارد که به‌صورت عمودی از رﺃس یکی از پره‌ها به یکدیگر متصل است. در چند نمونه‌ای که تاحدودی سالم باقی مانده است، طرح داخلی ستاره‌ها برمبنای نقوش گیاهی (اسلیمی) متنوع با ساقه‌های پیچیده و درهم‌تنیده‌ای است که به‌صورت چند سطحی منبت‌کاری شده‌اند و علاوه‌بر ایجاد بُعد و تمایل به برجسته‌نمایی، ترکیب‌بندی متقارن و شعاعی را پدید آورده‌اند. پیشانی در و حاﺷﻴﮥ پهن دورتادور به‌ترتیب با یکی از انواع گره‌های شش، منظور ستاره شش‌پر و شش‌ضلعی و گره هشت تزئین شده‌اند. درون نقش‌مایه‌های هندسی، حاشیه‌های باریک و روی ستون‌نماها نیز طرح‌های گیاهی متنوعی منبت‌کاری شده‌اند (تصاویر 54-56) همچنین سطح پشت در با ردیف قاب‌بندی‌های مربع‌شکل مزین به نقوش گیاهی آراسته شده است(تصویر 57). برخی پژوهشگران مانند فلوری (Flury)، این در را به آثار پس از غزنوی متعلق دانسته‌اند یا از سفارش‌های مسعوداول برای آرامگاه اصلی قلمداد کرده‌اند²¹ (بمباچی، 1376: 91و92). عده‌ای سبک تزیینی آن را  الهام‌گرفته از پُرکارترین آثار چوبی قاهره،همچون منبر چوبی سیدی عقبه در قیروان،دانسته‌اند و به‌واﺳﻄﮥ ارتباطات متقابل ناشی از وحدت فرهنگی حاصل از فتوحات اسلام و حمایت هنرپروراﻧﮥ دربار غزنی از بیگانگانشیوه تزیین این در را واجد ارزش‌های هنری دانسته‌اند.

عده‌ای سبک تزیینی آن را  الهام‌گرفته از پُرکارترین آثار چوبی قاهره، همچون منبر چوبی سیدی عقبه در قیروان، دانسته‌اند و به‌واﺳﻄﮥ ارتباطات متقابل ناشی از وحدت فرهنگی حاصل از فتوحات اسلام و حمایت هنرپروراﻧﮥ دربار غزنی از بیگانگان شیوه تزیین این در را واجد ارزش‌های هنری دانسته‌اند(برونشتاین، 1387: 3028تا3033؛ حسن، 1388: 235).

در جدول 1، ویژگی‌های بصری انواع تزیینات معماری که توضیح داده شد، از حیث نقوش و ترکیب‌بندی‌های آنها به‌اختصار آورده شده است.

جدول1: ویژگی‌های بصری تزیینات معماری در دورﮤ غزنوی (منبع : نگارندگان)