پیوندهای مفید
اخبار و اعلانات
آمار
| تعداد نشریات | 43 |
| تعداد شمارهها | 1,639 |
| تعداد مقالات | 13,334 |
| تعداد مشاهده مقاله | 29,919,809 |
| تعداد دریافت فایل اصل مقاله | 11,970,123 |
سنجش و تحلیل سطح سواد زیستمحیطی کشاورزان روستایی مطالعۀ موردی: روستاهای دهستان زوارم شهرستان شیروان | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| جغرافیا و برنامه ریزی محیطی | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| مقاله 8، دوره 27، شماره 3 - شماره پیاپی 63، آذر 1395، صفحه 107-130 اصل مقاله (816.81 K) | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| نوع مقاله: مقاله پژوهشی | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| شناسه دیجیتال (DOI): 10.22108/gep.2017.98081 | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| نویسندگان | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| حمدالله سجاسی قیداری* 1؛ ثریا عزیزی2 | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| 1استادیار جغرافیا و برنامهریزی روستایی دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| 2دانشجوی کارشناسی ارشد جغرافیا و برنامهریزی روستایی دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| چکیده | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| بروز معضلات زیستمحیطی و روند فزایندۀ آن، موضوع بحث بسیاری از صاحبنظران است که در چارچوب دیدگاه سواد زیستمحیطی بررسی میشود. آنچه در این زمینه درخور توجه است، نقش و اثر کشاورزان روستایی در کاهش مشکلات زیستمحیطی است؛ زیرا بخش زیادی از زمینها در قلمرو ملی برای انجام فعالیتهای کشاورزی در اختیار روستاییان است که در صورت نداشتن سواد زیستمحیطی بهلحاظ دانش، نگرش و رفتار، سبب صدمات زیستمحیطی جبرانناپذیری برای کیفیت زمین و محیط میشوند. بر این اساس، هدف از پژوهش حاضر مطالعۀ سطح سواد زیستمحیطی کشاورزان در قالب سه بعد دانش، نگرش و رفتار است تا درصورت وجود کمبودهایی در این زمینه با ترویج و آموزش کشاورزان روستایی برطرف شود. روششناسی مطالعۀ حاضر از نوع توصیفی- تحلیلی است و با گردآوری اطلاعات کتابخانهای و میدانی صورت گرفته است. جامعۀ آماری پژوهش، شامل تمام خانوارهای کشاورزان روستایی دهستان زوارم شهرستان شیروان است که با استفاده از فرمول کوکران تعداد 139 سرپرست خانوار از آنها برای نمونه انتخاب شدند. ابزار اصلی پژوهش، پرسشنامهای است که روایی آن با استفاده از پانل تخصصی و پایایی آن نیز با استفاده از ضریب آلفای کرونباخ محاسبه شده است. نتایج یافتههای پژوهش از طریق آزمون T نشان داد سطح دانش و آگاهی زیستمحیطی کشاورزان روستایی در سطح متوسط و برای رفتار زیستمحیطی پایینتر از حد متوسط است. همچنین، آزمون همبستگی نشان داد، بین ابعاد سواد زیستمحیطی (دانش، نگرش، رفتار) ارتباط معنادار و مستقیمی وجود دارد. در نهایت، با استفاده از مدل وایکور مشخص شد، کشاورزان روستاهای مورد مطالعه بهلحاظ برخورداری از سطح دانش، نگرش و رفتار زیستمحیطی با یکدیگر متفاوت هستند و برابر نیستند. | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| کلیدواژهها | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| سواد زیستمحیطی؛ کشاورزی پایدار؛ مناطق روستایی؛ مدل وایکور؛ دهستان زوارم | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| اصل مقاله | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
مقدمه در شرایط کنونی، جهان در برابر بحرانها و معظلات زیستمحیطی[1] قرار دارد و محیط زیست از سوی انسانها تهدید میشود (Stone, 2006: 1110). تخریب جنگلها،فرسایش خاک،پیشروی کویر، محدودشدن زمینهای کشاورزی و چندین و چند معضل دیگر، تاوان عملکرد نسنجیدۀ بشر در رابطه با طبیعت است (sarvestani, 2007: 63). این امر دلایل متعددی دارد که یکی از مهمترین آنها ضعف دانش و آگاهی در رابطه با محیط زیست است که سبب آلودگی و نابودی منابع زیستمحیطی زمین میشود. از جمله بخشهایی که بهواسطۀ ارتباط مستقیم با زمین، سبب معضلات زیستمحیطی برای زمین میشود، کشاورزی و فعالان این حوزه است؛ بهطوریکه در ایران هرساله بهدلیل استفاده از آبهای آلوده و یا مصرف کودها و سموم شیمیایی در تولیدات محصولات کشاورزی، هزینههای اجتماعی و بهداشتی برای مصرفکنندگان محصولات کشاورزی و دولت در حال افزایش است؛ برای نمونه، بهعلت ناتوانی در مهار پسابهای کشاورزی، کودها و سموم کشاورزی وارد آب رودخانه شده است و ساکنان بسیاری از روستاها و شهرهای کشور را تهدید میکند. محاسبات و ارقام رسمی که پژوهشگران ارائه کردهاند، دربارۀ وضعیت منابع طبیعی و محیط زیست ایران بسیار ناامیدکننده است؛ بهطوریکه از نظر حجم فرسایش و تخریب زمینهای حاصلخیز و منابع طبیعی بعد از استرالیا، مقام دوم جهان را دارد. متأسفانه، تخریب و فرسایش معادل 33 تن خاک در هر هکتار است که یکی از دلایل عمدۀ آن، مصرف بیرویۀ کودها و آفتکشهای شیمیایی در بخش کشاورزی است (2001:5 ,kashani). امروزه مشاهدۀ تأثیر نامطلوب کشاورزی متداول در سطح جهان، بر نیاز فوری برای توسعۀ شیوههای کشاورزی تأکید میکند که از نظر محیطی، تولیدی و اقتصادی- اجتماعی پایدار باشند. با مرور بر وضعیت محیط زیست درمییابیم ناآگاهی یا بیتوجهی انسانها به محیط، بهدلیل کمبودهای آموزش علمی و کارشناسانه، داشتن نگرش و رفتارهای نادرست به محیط زیست، بیمسئولیتی در قبال محیط زیست و بهطور کلی، نداشتن دانش و سواد زیستمحیطی، از علل مهم و تأثیرگذار در آلودگیها و تخریب محیط زیست بوده است (Moharam Negad & Heidari, 2006:72). سواد زیستمحیطی[2] که گاه از آن بهعنوان سواد اکولوژیک[3] نیز یاد میشود، به شناخت و آشنایی نزدیک با چشماندازهای طبیعی و انس با حیات طبیعی اشاره دارد؛ این انس و آشنایی، مستلزم نگرشی کلنگر به مسائل محیطی پیرامون است Zokai, 2009)). با توجه به اینکه بیشتر فعالیتهای کشاورزی به محیط زیست صدمه میرساند، ترویج کشاورزی برای حفاظت از محیط زیست از شیوههای مختلفی بهره میگیرد که تغییر در دانش و نگرش و رفتار افراد را مدنظر دارند. بر اساس نظر سیمونس (Simons, 1995, 25) و ولک و مکبث (Volk & McBeth, 1998) این سه جزء، مهمترین عناصر سواد زیستمحیطی را تشکیل میدهد. کشاورزی در مناطق روستایی که یکی از قدیمیترین و مشهودترین دستکاری انسان در طبیعت محسوب میشود، در شرایط حاضر این بیم را دارد که برخی فعالیتهای رایج در آن، نهتنها موجب تخریب محیط زیست میشود، بلکه توان انسان در تأمین غذا و پوشاک برای بقا و همچنین تولید مواد خام مورد نیاز صنایع را با خطر روبهرو میسازد. با وجود این، پیشبینی میشود، اراضی کشاورزی روستایی بهسرعت محدودتر خواهند شد. این در حالی است که بهدلیل تغییر در هنجارها و ارزشهای جامعه و همچنین تأثیرات فناوری نوین و شکلگیری روابط جدید در تبادل محصولات، نیاز کشاورزی به علم اخلاق (که یکی از زیرمجموعههای سواد زیستمحیطی است)، دوچندان شده است. در این راستا لازم و ضروری است، برای ارتقای آگاهی کشاورزان روستایی، چگونگی رفتارشان با منابع تولید در کشاورزی و از جمله آب، خاک، گیاهان و حیوانات سنجیده شود، بهنحویکه رفتار اخلاقی صحیحی در کشاورزی برای آنان تعریف و تبیین گردد (عابدی سروستانی و شاهولی، 121:1388). بر این اساس هدف اصلی این مطالعه، سنجش سواد زیستمحیطی کشاورزان روستایی در منطقۀ کشاورزی زوارم شهرستان شیروان است، تا از این طریق بتوان کاستیهای موجود در رابطه با دانش، نگرش و رفتار کشاورزان را بهعنوان استفادهکنندگان اصلی و اولیه از منابع زمین شناسایی کرد و از طریق برنامههای آموزشی و ترویجی به ارتقای آن بهعنوان ابزاری برای حفظ محیط زیست پرداخت؛ زیرا روستاهای منطقۀ زوارم دارای فعالیت قالب کشاورزی است و توجه به مطالعه سطح سواد زیستمحیطی آن بهدلیل برنامهریزی برای جلوگیری از کاهش آثار زیستمحیطی فعالیتهای کشاورزان روستاهای منطقه ضروری است. بر این اساس، پرسشهای پژوهش به این شکل صورتبندی میشود که میزان سواد زیستمحیطی کشاورزان روستایی در منطقۀ مورد مطالعه تا چه میزان است؟ چه رابطهای میان دانش، نگرش، رفتار زیستمحیطی وجود دارد؟ چه تفاوتهایی میان روستاهای مورد مطالعه به لحاظ سواد زیستمحیطی وجود دارد؟
پیشینۀ پژوهش زمینۀ پژوهش حاضر از جمله موضوعات جدید در بررسیهای میانرشتهای است و بررسیهای مربوطه در زمینۀ موضوع پژوهش نشان میدهد، تاکنون پژوهشهای معدودی در زمینۀ سواد زیستمحیطی انجام گرفته است و بسیاری از پژوهشهایی که تاکنون در مورد محیط زیست بوده است، مربوط به نواحی شهری در رابطه با مسائلی همچون حاشیهنشینی و تأثیرات محیط زیستی آن، فضای سبز و ازدحام شهری پرداخته شدهاند و در حوزۀ کشاورزی مطالعاتی جامع در ابعاد سهگانۀ سواد زیستمحیطی صورت نگرفته است (جدول 1 و 2).
جدول 1- پیشینۀ مطالعاتی در ارتباط با سواد زیستمحیطی
منبع: (یافتههای پژوهش، 1394؛ بر اساس منابع در دسترس) جدول 2- پیشینۀ مطالعاتی در ارتباط با سواد زیستمحیطی کشاورزی
منبع: (یافتههای پژوهش، 1394؛ بر اساس منابع در دسترس)
مطالعات و پژوهشهایی که تاکنون صورت گرفته است، صرفاً به یکی از ابعاد سواد زیستمحیطی پرداخته و یا به ارتباط میان دو بعد دانش و نگرش زیستمحیطی توجه کرده است و از بعد رفتار زیستمحیطی غافل مانده است. از اینرو، در این مطالعه تلاش شده است، بهصورت جامع به بررسی سواد زیستمحیطی کشاورزان روستایی بهعنوان استفادهکنندگان اصلی از زمین و منابع زیستی آن پرداخته شود.
مبانی نظری از آنجا که مسائل محیطی پیامد رابطۀ متقابل انسان با محیط پیرامون و نتیجۀ کنش و رفتار انسان است، نظریههای جامعهشناسی معاصر کوشیدهاند تا با تلفیق بحث عاملیت و ساختار و ایجاد پیوند بین ساختار دنیای اجتماعی و روابط انسانی با دنیای درونی ارزشها و معنا به تبیین علت این مخاطرات بپردازد. سواد بومشناختی در راستای حل مشکلات زیستمحیطی، دغدغۀ کلنگری دارد. کلنگری در مسائل محیطی بدین معناست که نمیتوان مشکلات را جدا از متن کلان و بدون ارتباط با دیگر مسائل بررسی کرد. سواد زیستمحیطی یا بومشناسی ابزار و حساسیت لازم را به افراد میدهد تا ظرفیت برخورد مناسبی با محیط را داشته باشد و با اصول علمی و فناورانه مربوط به محیط زیست، نظامهای ارزشی در سطوح مختلف، ملاحظات دینی، اخلاقی و ... آشنا شوند (بک، 1384: 16-31). سواد زیستمحیطی در برگیرندۀ شیوهها، فعالیتها واحساساتی است که ریشه در آشنایی با محیط و شناخت دقیق نسبت به آن دارد (Zokai, 2009). سواد زیست محیطی از افراد میخواهد که ارتباط بین طبیعت و تأثیرات انسانی روی طبیعت را درک کنند (Moody & Hartel, 2007: 359) و متوجه پیچدگیهای موجود در سیستمهای طبیعی شوند. بر اساس نظر سیمونس (Simons,1995: 23) و ولک و مکبث (Volk & McBeth, 1998) سواد زیستمحیطی، دارای سه جزء اساسی و مهم است که این سه جزء عبارتاند از: دانش، نگرش، رفتار (عملکرد). الف) دانش زیستمحیطی: دانش زیستمحیطی شامل اطلاعات فرد است در مورد معظلات محیطی، عوامل مؤثر در گسترش آن، معضلات و اطلاعات در مورد آنچه که فرد میتواند برای بهبود این وضعیت انجام دهد. دانش بهعنوان یک ضرورت برای انجام موفقیتآمیز فعالیتها قلمداد میشود (Corraliza & Bereguer, 2002: 69). زمانیکه از محیط زیست سخن میگوییم، دربارۀ دانشی گفت وگو میکنیم که تنظیمکنندۀ رابطه میان انسان و محیط است؛ یعنی مبتنی بر شناخت و بررسی عناصر تشکیلدهندۀ تنوع زیستی است. این دانش با تکیه بر چهار عنصر حفاظت، حمایت، پایداری و مهرورزی به طبیعت، درصدد است با تحلیل روابط در چرخۀ حیات، ضمن ارائۀ برنامهای برای ادامۀ زندگی بر روی زیست بومها، پویایی تنوع زیستی را فراهم کند (پورمحمدی، 1387: 38-39). بهتازگی، فریک و همکاران سه شکل از دانش محیطی را مطرح کردهاند: دانش نظاممند[4]، دانش مربوط به عمل[5] و دانش اثربخشی[6]. دانش نظاممند به نحوۀ عمل زیستبوم میپردازد. در این بعد ضروری است کشاورزان فعال، اطلاعات لازم در رابطه با معضلات زیستمحیطی ناشی از فعالیت کشاورزی را داشته باشند و آگاهی لازم در رابطه با اینکه چگونه در فرآیند عمل کشاورزی میتوانند برای بهبود معضلات زیستمحیطی اقدام کنند؛ زیرا برخورداری کشاورزان از دانش زیستمحیطی در روستاها تنظیمکنندۀ رابطه میان کشاورزان روستایی با زمین و محیط پیرامون میشود. ب) نگرش زیستمحیطی: علاوه بر دانش، نگرش انسان نسبت به محیط و اهمیت آن در پیشبینی رفتارهای محیطی از دیرزمان مورد توجه پژوهشگران بوده است (Kaiser, 1999, 8). در واقع نگرش زیستمحیطی، مجموعۀ نسبتاً پایداری از احساسات، باورها، آمادگیهای رفتاری اشخاص وگروههاست. محیط زیست جزئی از نظام باورها و احساسات است و نگرش ریشه در نظام ارزشی اشخاص دارد. نگرشهای افراد در مورد موضوعات محیطی بر اساس نوع ارزشی است که این اشخاص برای خود و دیگران قایل هستند (Seif Naraghi, 2007). در الگوهای اخیر برای اندازهگیری نگرش، فرض بر این است که دانش از واقعیتهای خاص نگرش به آنها را متأثر میسازد. برای نمونه آیزن (1989) بیان میکند در صورتی که افراد قانع نشوند که عوامل خاصی در نابودی محیط نقش دارند، نگرش منفی به آن نخواهند داشت و دانش انسان به محیط، نوع نگرش وی را به محیط متأثر میسازد ,1999:1-19) Kaiser). همانطوریکه بیان شد، حفاظت از محیط زیست یک نوع باور و احساس است که از طریق تقویت آن در بین کشاورزان، حس تعلق خاطر کشاورزان به محیط زیست افزایش مییابد. بهعبارت دیگر، زمین و منابع موجود در آن باید بهعنوان ارزشها، باورها و نگرشهای اساسی در بین کشاورزان تلقی شود. ج) رفتار زیستمحیطی: یکی دیگر از ابعاد سواد زیستمحیطی، رفتار زیستمحیطی است. رفتار زیستمحیطی، مجموعهای از کنش افراد جامعه نسبت به محیط زیست است که در یک طیف وسیعی از احساسات، تمایلات و آمادگیهای خاص قرار دارد. برای درک بهتر رفتارهای محیطی باید عوامل نگرشی و موقعیتی و تواناییهای فردی و عادات را در رابطه با یکدیگر بررسی کرد (North AmericanAssociation for EnvironmentalEducation, 2011). سه دسته عوامل بهطور کلی در دو سطح فردی و ساختاری، برای تبیین رفتارهای زیستمحیطی بهکار گرفته شدهاند. این سه دسته عبارتاند از: عوامل فردی (ارزشها، باورها، آگاهیها)، عوامل موقعیتی (امکانات، کنترل اجتماعی، هزینۀ مادی) و عوامل اجتماعی و سیاسی (سرمایۀ اجتماعی، اعتقاد به تأثیر کنش فردی و ...). این سه دسته در دو گروه ذهنی و عینی تقسیمبندی میشود؛ تبیینهای ذهنی، به ویژگیهای نگرشی، ارزشی، آگاهیها و ادراکات فردی نظر دارند و تبیینهای عینی میکوشند تا تأثیر شرایط عینی نظیر امکانات انجام رفتار زیستمحیطی، کنترل اجتماعی یا هزینههایی را که فرد برای انجام رفتار زیستمحیطی مجبور به پرداختن آنهاست، مبنایی برای رفتار زیستمحیطی قرار دهد (فاضلی و صالحی، 138:1392). برخورداری از سواد بهعنوان یک توانایی ارزشمند غنای فرهنگی و اجتنابناپذیر زندگی توأم با رشد ارزشهای انسانی است. امروزه حیات رو بهرشد جوامع با میزان سواد و دانش پیوند خورده است؛ بنابراین ایجاد تحول و ارتقای فرهنگ زیستمحیطی مستلزم افزایش بهرهوری نیروی انسانی در زمینۀ مسائل زیستمحیطی و اشاعۀ آموزش زیستمحیطی در ابعاد گستردهتر است (فرصت، 1384: 23). در مدل زیر تأثیر دو متغیر دانش و نگرش بر رفتار طراحی شده است (شکل 1).
شکل 1- مدل فعالیت تفکرشده منبع: (اقتباس از کایزر و همکاران، 1999) بهطورکلی تلفیق فعالیتها و برداشت از رفتار زیستمحیطی، پنج رفتار پر مسئولیت، دربارۀ محیط زیست را بهصورت زیر تعریف میکند (منرو[7]، 113:2003): × عملگرایی محیط زیست (برای مثال مشارکت فعال در آن یا نشاندادن ابتکار عمل مربوط به محیط زیست) × رفتارهای سیاسی غیرفعال (برای مثال پیوستن به یک سازمان) × رفتارهای مصرفکننده (برای مثال خریداری محصولات طرفداران محیط زیست و...) × رفتارهای اکوسیستمی (برای مثال محاسبۀ جمعیت حیاتوحش) × سایر رفتارهایی که ویژۀ تخصص و محل کار هستند (برای مثال کاهش اتلاف در روند تولید، ایجاد وام مسکن برای خانههایی با مصرف مناسب انرژی) کشاورزان، نیروهای فعال نزدیک به محیط هستند و میتوانند از جنبههای گوناگون رفتاری، به حفاظت از محیط زیست بپردازند؛ زیرا در فرآیند تولید، نوک پیکان هستند که مستقیم با زمین و منابع زیستی موجود در آن ارتباط دارند و در صورت رعایتنکردن اخلاق و رفتارهای زیستمحیطی، ناپایداری زیستمحیطی بهسرعت افزایش خواهد یافت. کشاورزان روستایی از طریق عملگرایی زیستمحیطی در زمینۀ تشکیل سازمانهای مرمنهاد طرفدار محیط زیست، مصرفنکردن نهادههای شیمیایی، گرایش به تولیدات سالم و ... میتوانند اقدام به حفاظت از محیط زیست کنند. بر اساس آنچه که بیان شد، دیدگاههای مختلفی در رابطه با هر یک از ابعاد سواد زیستمحیطی مطرح است (جدول 3).
جدول3- دیدگاه پژوهشگران در مورد ابعاد چندگانۀ سواد زیستمحیطی
با توجه به ارتباط سهگانۀ دانش، نگرش و رفتار زیستمحیطی، خلاصهای از الگو و نظریههای مرتبط با رفتار زیستمحیطی در قالب جدول 4 طراحی شده است. لازم به ذکر است، رفتار زیستمحیطی یکی از ابعاد سواد زیستمحیطی متأثر از دانش و نگرش زیستمحیطی است.
جدول 4- خلاصۀ الگو و نظریههای مرتبط با رفتار زیستمحیطی
منبع: (اقتباس از صالحی عمران و محمدی، 101:1387)
تاکنون در محیطهای روستایی، انجام فعالیتهای کشاورزی سنتی و در کنار آن استفاده بدون آگاهی از فناوریها و نهادههای شیمیایی سبب افزایش معضلات متعدد زیستمحیطی در بخشهای کشاورزی شده است که از جملۀ آنها میتوان به فرسایش خاک، افزایش سطح شوری خاک، پیشروی کویر، کاهش تنوع زیستی، تولیدهای آلوده، کاهش منابع آب، نشست زمین و ... اشاره کرد. درصورتیکه، کشاورزان از سواد زیستمحیطی مناسبی برخوردار باشند، میتوانند به توسعۀ پایدار کشاورزی روستایی کمک و شرایط لازم را برای ایجاد محیط زیست سالم فراهم کنند (یافتههای پژوهش، 1394).
روششناسی و محدودۀ مورد مطالعه پژوهش حاضر از نظر هدف و نوع، جزء پژوهشهای کاربردی و از نظر ماهیت و روش در گروه پژوهشهای توصیفی و تحلیلی است. روش پژوهش در این مطالعه، بر اساس مطالعات میدانی و جمعآوریدادهها از طریق پرسشنامه و روش نمونهگیری تصادفی است؛ بنابراین رویکرد مطالعه، رویکرد کمّی است. جامعۀ آماری پژوهش شامل کشاورزان در روستاهای دهستان زوارم شهرستان شیروان است. دلیل انتخاب این دهستان تعداد زیاد خانوار و افراد کشاورز است که در مجموع 2095 خانوار هستند. انتخاب نمونه از این جامعۀ آماری بهصورت نمونه گیری تصادفی ساده و حجم نمونه با استفاده از فرمول کوکران در سطح خطای 1/0 است که 139 سرپرست خانوار بهعنوان نمونه انتخاب شدند. برای تجزیه و تحلیل دادهها از دو روش آمار توصیفی و نیز آمار استنباطی استفاده شده است. شهرستان شیروان با وسعت 3789 کیلومتر مربع و157،014 نفر از شمال به کشور ترکمنستان، از جنوب به شهرستان اسفراین از شرق به شهرستان فاروج و از غرب به بجنورد محدود میشود. این شهرستان به سه بخش مرکزی به مرکزیت شیروان، بخش سرحد به مرکزیت لوجلی و بخش قوشخانه به مرکزیت ینگهقلعه و هشت دهستان تقسیم میشود. دهستان مورد مطالعه از بخش مرکزی انتخاب شده است که ده روستا دارد و توزیع نمونهها در آنها بر اساس قاعدۀ تسهیم انجام شده است (جدول 5).
جدول 5- تعداد خانوار روستاهای دهستان زوارم شهرستان شیروان
منبع: (مرکزآمارایران،1390و یافتههای پژوهش، 1394)
شکل 2- نقشۀ محدودۀ مورد مطالعه؛ منبع: (نگارندگان، 1394)
برای عملیاتیسازی مطالعه، 28 متغیر در قالب 7 مؤلفه و 3 بعد سواد زیستمحیطی طراحی شد؛ الف: دانش زیستمحیطی: شامل اطلاعات افراد در مورد معضلات محیطی، عوامل مؤثر در گسترش این معظلات و اطلاعات در مورد آنچه که این افراد برای بهبود وضعیت انجام دهند (بهاقتباس از کایزر و همکاران[8]، 4:1999) (آرکری[9]،1:1987) (فریک و همکاران، 2004). از نظر عملیاتی، دانش زیستمحیطی با استفاده از 28 متغیر و 43 گویه (پرسش) مختلف سنجش شده است. نتایج آماری سنجش پایایی نشان داد، ضریب آلفای کرونباخ برای بعد دانش زیستمحیطی برابر با 0.758 است؛ ب: نگرش زیستمحیطی: مجموعۀ نسبتاً پایداری از احساسات، باورها و آمادگیهای رفتاری اشخاص، اندیشهها و گروههاست؛ بنابراین محیط زیست جزئی از نظام باورها و احساسات است (سیف، 20:1380) (آیزن، 45:1374). از نظر عملیاتی، نگرش زیستمحیطی با استفاده از 28 متغیر و 44 گویه (پرسش) مختلف سنجش شده است. نتایج آماری سنجش پایایی نشان داد، ضریب آلفای کرونباخ برای بعد نگرش زیستمحیطی برابر با 0.617 است. ج: رفتار زیستمحیطی: به اعمال واضح و قابل مشاهدهای اشاره دارد که فرد در پاسخ به محیط زیست انجام میدهد (چیناوی[10]، 1998). از نظر عملیاتی، رفتار زیستمحیطی با استفاده از 28 متغیر و 42 گویه (پرسش) مختلف سنجش شده است. نتایج آماری سنجش پایایی نشان داد، ضریب آلفای کرونباخ برای بعد رفتار زیستمحیطی برابر با 0.702 است (جدول 6). جدول 6- مؤلفهسازی ابعاد گوناگون سواد زیستمحیطی
منبع: (بیگی و قنبرعلی، 62:1392)، (اکبری و همکاران، 19:1387)، (چهارسوقی و میردامادی، 54:1389)، (قدیمی و فمی، 73:1391)، (باقری و شاهپسند، 237:1387). در هر سه بعد، هر گویه در قالب طیف لیکرت بهصورت بسیارکم با امتیاز1، کم با امتیاز2، متوسط با امتیاز3، زیاد با امتیاز 4 و خیلی زیاد با امتیاز5 (حداکثر امتیاز) مطرح شد. روایی مؤلفهها نیز از طریق پانل تخصصی دانشگاهی متشکل از رشتههای کشاورزی، جغرافیا و محیط زیست در قالب 17 نفر صورت گرفته است. پس از جمعآوری دادهها، از طریق آمارهای توصیفی و تحلیلی مانند آزمون T و همبستگی و رگرسیون ترتیبی اقدام به تحلیل دادهها شد و سپس با استفاده از روش آنتروپی شانون به وزندهی مؤلفهها پرداخته شد و در نهایت از طریق مدل وایکور که یک مدل اولویتبندی است (Chen and Wang, 2009)، اقدام به رتبهبندی روستاها به لحاظ برخورداری از سطح سواد زیستمحیطی شد.
یافتهها یافتههای توصیفی پژوهش نشان میدهد، نمونۀ آماری مورد مطالعه برحسب گروه سنی، در محدودۀ سنی 20 تا60 سال به بالا قرار دارند. بیشترین تعداد نمونه در گروه سنی 30 تا 39 سال قرار دارند که 9/27 درصد بود و در رتبۀ دوم گروه سنی 40 تا 49 سال با 5/23 درصد قرار دارند. بررسی وضعیت جنسیت نیز نشان می دهد، از مجموع پاسخگویان تعداد 25 نفر را زنان (18%) و تعداد 114 نفر را مردان (82%) تشکیل میدهند. همچنین از میان 139نفر نمونۀ آماری مورد مطالعه، 7/36 درصد (51 نفر) بیسواد و 8/33 درصد ( 47نفر) در مقطع ابتدایی و 7/18درصد (26 نفر) در مقطع راهنمایی و 1/10 درصد (14نفر) در مقطع دیپلم و 7/0 درصد (1نفر) در مقطع دیپلم به بالا هستند. همچنین متوسط درآمد سالیانه در رده 1 تا 3 میلیون با 4/78 درصد (109 نفر) بیشترین میزان درآمد و رده 7 میلیون به بالا با 4/1 درصد (2نفر) کمترین درآمد سالیانه از کشاورزی را دارند. همچنین همانطوریکه جدول (7) نشان می دهد، میانگین متغیرهای مورد نظر در نمونۀ آماری مورد مطالعه گویای این است که میزان علاقۀ پاسخگویان به شرکت در دورههای آموزشی متناسب با محیط زیست کشاورزی متوسط به بالا و میزان شرکت آنها در دورههای آموزشی کم است. همچنین حفظ منابع محیطی در زمینۀ کشاورزی را یک وظیفه اخلاقی میدانند. جدول 7- میانگین متغیرهای علاقه به شرکت در دورههای آموزشی، میزان شرکت در دورۀ آموزشی و حفظ منابع محیطی
منبع: (یافتههای پژوهش، 1394) در ادامه برای بررسی نرمالبودن متغیرها از آزمون Kolmogorov-Smirnov تکنمونهای استفاده شده است. در این آزمون فرضیۀ صفر نرمالبودن دادههاست. اگر مقدار z، Kolmogorov-Smirnov بین 1.96+ و 1.96- باشد و سطح معناداری کمتر از 0.05 باشد، فرضیۀ صفر رد و نرمالبودن دادهها تأیید میشود. نتایج جدول 8 نشان میدهد، کلموگروف- اسمیرونوف سه ابعاد (دانش، نگرش، رفتار زیستمحیطی) بین 1.96+ و 1.96- است و سطح معناداری آنها بیشتر از 0.05 و در نتیجه توزیع دادهها در این ابعاد نرمال است.
جدول 8- آزمون کلموگروف- اسمیرونوف
منبع: (یافته های پژوهش، 1394)
از آزمونT بهمنظور ارزیابی همقوارگی میانگین نمونه آماری با میانگین جامعه استفاده می شود. هرگاه پژوهشگر بهدنبال بررسی این باشد که میانگین و انحراف معیار مشخص نمونۀ پژوهش به جامعه تعلق دارد یا نه، از این آزمون استفاده میشود. بر اساس نتایج حاصل از آزمون T تکنمونهای، میانگین ابعاد دانش و نگرش زیستمحیطی در منطقۀ مورد مطالعه بهترتیب برابر با 25/3و35/3 و بالاتر از میانگین امتیاز هر دو ابعاد (دانش و نگرش) یعنی عدد (3) است. به این معنا که دانش و نگرش زیستمحیطی کشاورزان روستایی در حد متوسط به بالا ارزیابی شد. از آنجاکه مقدار sig کمتر از 05. شده است، با احتمال 95% استدلال میشود فرض H0 آزمون مبنی بر عدم تفاوت دو میانگین واقعی و مفروض رد شده است و در مقابل، فرضH1 مبنی بر تفاوت این دو میانگین مورد پذیرش واقع میشود. درحالیکه در بعد رفتار زیستمحیطی میانگین برابر با 3.01 شده است و در حد همان امتیاز (3) قرار میگیرد و مقدار sig بیشتر از 05. شده است؛ بنابراین فرض H0 مورد پذیرش قرار میگیرد. از اینرو، در بین کشاورزان روستایی مورد مطالعه، دانش و نگرش زیست محیطی نسبتاً مناسبی وجود دارد و آنها از آگاهی زیستمحیطی مرتبط با کشاورزی اطلاع متوسطی دارند؛ اما در عمل و رفتار و اقدام ضعیف عمل می کنند. بههمین دلیل، برای فراگیری و پیادهسازی آگاهیهای زیستمحیطی نیاز به آموزشهای عملی در حوزۀ زیستمحیطی کشاورزی است (جدول 9).
جدول 9- نتایج آزمون tتک نمونهای در ابعاد گوناگون سواد زیستمحیطی در منطقۀ مورد مطالعه
منبع: (یافتههای پژوهش، 1394)
بعد دانش زیستمحیطی پژوهش با هفت مؤلفه بررسی شده است. با توجه به جدول10 میانگین، انحراف معیار، مقدار t و سطح معناداری برای هر یک از مؤلفههای مورد نظر آمده است. تحلیل اطلاعات جمعآوریشده نشان میدهد، میزان تغییرات ایجادشده در بعد دانش زیستمحیطی بیشتر از حد متوسط است و رضایتمندی قابل قبولی در این زمینه وجود دارد. مقدار Sig آزمون t برای تمام مؤلفهها بجز حفظ منابع آب برابر 0.00 (کوچکتر از 0.05) است. از آنجاکه این میزان خطا، از میزان خطای قابل قبول برای آزمون یعنی 05/0 کمتر است، در نتیجه میتوان استدلال کرد، میزان دانش زیستمحیطی کشاورزان در هر کدام از مؤلفهها بالاست و در سطح اطمینان بالای 95% معناداری است. همچنین میانگین اکثر مؤلفهها متوسط و بیشتر از حد متوسط و بیانگر این موضوع است که میزان دانش زیستمحیطی تمامی کشاورزان در سطح قابل توجهی است و تنها در رابطه با روشهای حفاظت از منابع آب و همچنین پیشگیری از مخاطرات طبیعی، اندکی از میانگین پایینتر است.
جدول 10- بررسی میزان تغییرات ایجادشدۀ حاصل از مؤلفههای گوناگون در بعد دانش زیستمحیطی
منبع: (یافتههای پژوهش، 1394)
برای ارزیابی بعد نگرش زیستمحیطی از هفت مؤلفه استفاده شده است. بررسی اطلاعات گردآوریشده در جدول 11 نشان داد، میزان نگرش زیستمحیطی پاسخگویان به مسائل گوناگون کشاورزی بیشتر از حد متوسط است. از آنجاکه سطح معناداری حاصل از آزمون tبرای تمام مؤلفهها کمتر از 05/0 است، تغییرات ایجادشده در بعد نگرش زیستمحیطی کاملاً معنادار و محسوس است. همچنین میانگین اکثر مؤلفهها بیشتر از حد متوسط است که نگرش یکسان پاسخگویان را در این زمینه میرساند. از اینرو، نتایج نشان میدهد در بین کشاورزان منطقه، نگرشهای مرتبط با حفاظت و نگهداری از محیط زیست وجود دارد و محیط زیست کشاورزی بهعنوان یکی از دغدغههای آنها بهشمار میآید.
جدول 11- بررسی میزان تغییرات ایجادشده حاصل از مؤلفههای گوناگون در بعد نگرش زیستمحیطی
منبع: (یافتههای پژوهش، 1394)
برای ارزیابی بعد رفتار زیستمحیطی از هفت مؤلفه استفاده شده است. بررسی دادههای گردآوریشده نشان داد، میزان رفتار زیستمحیطی پاسخگویان به مسائل گوناگون کشاورزی تنها در 3 مؤلفه در حد متوسط و بالاتر است و سایر مؤلفهها میانگین زیر میانه نظری 3 هستند. از آنجاکه سطح معناداری حاصل از آزمون t برای تمامی مؤلفهها بجز (مؤلفۀ بهکارگیری فناوری) کمتر از 05/0 است، تغییرات ایجادشده در بعد رفتار زیستمحیطی معنادار و محسوس است، اما باید توجه داشت در مؤلفههایی مانند حفظ منابع آب، پیشگیری از مخاطرات طبیعی، بهکارگیری اصولی سموم و کودها و بهکارگیری فناوری سطح میانگینها پایینتر از حد متوسط است (جدول 12).
جدول 12- بررسی میزان تغییرات ایجادشده حاصل از مؤلفههای گوناگون در بعد رفتار زیستمحیطی
منبع: (یافتههای پژوهش، 1394)
در جدول13 میزان همبستگی هریک از ابعاد سواد زیستمحیطی (بعد دانش، نگرش، رفتار زیستمحیطی) بررسی شده است. باتوجه به دادههای حاصل از همبستگی پیرسون، بین بعد دانش با بعد نگرش و رفتار زیستمحیطی رابطۀ مثبت و معناداری در سطح 0.00 وجود دارد. وجود همبستگی بعد دانش با بعد نگرش زیستمحیطی برابر با 0.40 و در بعد رفتار زیستمحیطی 0.30 است که نشاندهندۀ ارتباط معناداری بین بعد دانش با نگرش و رفتار زیستمحیطی است؛ بهطوریکه ارتباط بعد دانش با نگرش و رفتار زیستمحیطی از لحاظ شدت ارتباط و همبستگی بهترتیب بهصورت متوسط و ضعیف و مستقیم بوده است. همچنین وجود همبستگی بعد نگرش با دانش و رفتار زیستمحیطی از لحاظ شدت ارتباط و جهت همبستگی بهترتیب بهصورت متوسط و ضعیف و مستقیم بوده است. برای بعد رفتار زیستمحیطی هم همبستگی بهلحاظ شدت و ارتباط با ابعاد دیگر شبیه بعد دانش زیستمحیطی است. از اینرو، برخورداری کشاورزان از دانش، نگرش و رفتار متکی بر رابطه بین این سه عامل با یکدیگر است. بهعبارت دیگر، ارتباط بین بعد سواد زیستمحیطی مکمل یکدیگر است.
جدول 13- ارتباط بین ابعاد سواد زیستمحیطی
منبع: (یافتههای پژوهش، 1394)
جدول 14 نشان میدهد کلیۀ مؤلفهها با بعد دانش رابطۀ معنادار دارد، اما در بعد نگرش، مؤلفههای حفظ منابع آب با مقدار sigبرابر با 13/0 و مؤلفه بهکارگیری فناوری با مقدار sig برابر با 55/0 رابطه معنادار نیست و همبستگی مشاهده نمیشود. یعنی نگرشهای مناسبی در بین کشاورزان در رابطه با این دو مؤلفه وجود ندارد یا ضعیف است. در بعد رفتار نیز نتایج بهدستآمده نشان میدهد که تنها مؤلفۀ کاهش فرسایش خاک و تخریب اراضی رابطۀ معنادار دارد و سایر مؤلفهها معنادار نیست. از اینرو، در تأیید نتایج آزمون t مشخص میشود که کشاورزان در بعد رفتار زیستمحیطی ضعیف عمل میکنند.
جدول 14- ارتباط بین ابعاد سواد زیستمحیطی و مؤلفهها با یکدیگر
منبع: (یافتههای پژوهش، 1394)
در ادامه بر اساس مؤلفههای هفتگانۀ مطالعه در سه بعد دانش، نگرش و رفتار زیستمحیطی اقدام به وزندهی مؤلفهها و اولویتبندی روستاها به لحاظ سطح سواد زیستمحیطی در هر یک از ابعاد از طریق مدل وایکور گردیده است. این مدل دارای گامهای متعددی است؛ گام اول: تشکیل ماتریس تصمیمگیری است. در این ماتریس، در ستونها، معیارهای مورد استفاده در حوزة دانش، نگرش و رفتار زیستمحیطی کشاورزان و در ردیفها نیز روستاهای مورد مطالعه قرار دارند و دادههای خام هر معیار مربوط به روستاها که از پرسشنامه استخراج شده، در خانههای جدول قرار گرفته است (جدول 15).
جدول 15- ماتریس خام دانش زیستمحیطی کشاورزان
منبع: (یافتههای پژوهش، 1394)
در گام دوم اقدام به محاسبة مقادیر نرمالشده میشود که در این مطالعه از طریق رابطۀ زیر انجام گرفته است: که در آن، xijمقدار اولیه و fij مقدار نرمالشدة گزینة iام و بعد jام است. نتیجة دادههای نرمالشده ماتریس نرمال را تشکیل میدهد. گام سوم: تعیین بهترین و بدترین مقدار برای همة توابع معیارها (Chen and Wang, 2009: 235) است که اگر تابع معیار نشاندهندة سود (مثبت) باشد، بهترین و بدترین مقادیر بر اساس رابطة زیر محاسبه میشود:
و اگر تابع معیار نشاندهندة هزینه (منفی) باشد، بهترین و بدترین مقادیر بر اساس رابطة زیر محاسبه میشود:
بدینترتیب، میتوان بهترین و بدترین مقادیر را برای معیارها مشخص کرد (جدول 16).
جدول 16- بهترین و بدترین مقدار برای همة توابع معیارها
منبع: (یافتههای پژوهش، 1394)
گام چهارم: تعیین وزن و درجة اهمیت خصوصیتهاست. برای بیان اهمیت نسبی خصوصیتها و معیارها، باید وزن نسبی آنها را تعیین کرد. بدینمنظور، روشهای گوناگون مانند Linmap، AHP، ANP، آنتروپی شانون، و بردار ویژه وجود دارد که متناسب با نیاز از آنها استفاده میشود. در پژوهش حاضر، از روش آنتروپی شانون برای تعیین وزن مؤلفهها استفاده شده است. وزن معیارهای پیشنهادی را 28 تن از کارشناسان مرتبط تعیین و محاسبه کردند و به هر مؤلفه تخصیص داده شده است (جدول 17).
جدول 17- وزن معیارها براساس روش آنتروپی
منبع: (یافتههای پژوهش، 1394)
گام پنجم: محاسبة مقادیر فاصلة گزینهها با راهحل ایدهآل در این مرحله، فاصلة هر گزینه از راهحل ایدهآل مثبت محاسبه میشود و سپس، محاسبة تجمیع آن بر اساس رابطههای زیر صورت میگیرد (Chang and Hsu, 2009: 3229):
که در آن، Sjفاصله از گزینة i نسبت به راهحل ایدهآل (ترکیب بهترین) و Rj فاصلة گزینة iاز راهحل ایدهآل منفی (ترکیب بدترین) است. رتبهبندی عالی بر اساس Sj و رتبهبندی بد بر اساس مقادیر Rj انجام خواهد شد. به دیگر سخن، Rjو Sj، بهترتیب، 1L و i1L از مترههای Lpرا نشان میدهند. گام ششم: محاسبة مقدار Qiوایکور برای , …, m2, 1= i مقدار Qi از طریق رابطة زیر محاسبه میشود:
که در آن:
و vوزن راهبرد (اکثریت معیارها) یا حداکثر مطلوبیت گروهی است. میزان فاصله از راه حل ایدهآل مثبت گزینة iام را نشان میدهد. به دیگر سخن، نشاندهندة فاصله از راهحل ایدهآل منفی برای گزینة iام است. درصورتیکه 5/0v>، مؤلفه Qi دارای حداکثر توافق و زمانی که 5/0v<، این مؤلفه نشاندهندة حداکثر نگرش منفی است. در کل، 5/0=v به معنی توافق گروهی برابر است. گام هفتم: رتبهبندی گزینهها بر اساس مقادیر Qi بر اساس مقادیر Qi گزینهها که در مرحلة ششم محاسبه شد، میتوان به رتبهبندی گزینهها پرداخت. گزینههای دارای مقدار Qi بیشتر در اولویت پایینتر قرار میگیرند و مقادیر Qiکوچکتر به معنی رتبة بالاتر است (جدول 18).
جدول 18- رتبهبندی سطح دانش، نگرش و رفتار زیستمحیطی کشاورزان در روستاها بر اساس میزان فاصله نسبت به راهحل ایدهآل
منبع: (یافتههای پژوهش، 1394)
نتایج این مدل نشان داد، در بعد دانش زیستمحیطی روستای شیرآباد رتبه یک و روستای عبدآباد رتبه 10 را به لحاظ برخورداری از دانش و آگاهی در خصوص مؤلفههای هفتگانه برخوردار است. همچنین در بعد نگرش زیستمحیطی روستای حسینآباد رتبه یک و روستای شوریک عبدآباد رتبه ده را به لحاظ اعتقاد و باور درخصوص مؤلفههای هفتگانه برخوردار است؛ در نتیجه در بعد رفتار زیستمحیطی روستای عبدآباد که از میزان دانش و آگاهی بالایی درخصوص مؤلفههای هفتگانه برخوردار بود، به لحاظ رفتار و عملکرد و چگونگی پاسخ به محیط دارای رتبه یک و روستای باداملق رتبه ده است. بنابراین مشخص میشود، کشاورزان در روستاهای مختلف، از سطح برابری به لحاظ برخورداری از دانش، نگرش و رفتار زیستمحیطی برخوردار نیستند و دارای تفاوتهای قابل توجهی با یکدیگر هستند.
نتیجهگیری و پیشنهادها از آنجاکه سواد زیستمحیطی، توانایی فهم مسائل محیطی در بستری کلان و مرتبط با هم است که امکان تجزیه و تحلیل، نتیجهگیری، ارزیابی و در نهایت تصمیمگیری دقیق و آگاهانه را به افراد میدهد و در برگیرندۀ شیوهها، فعالیتها و احساساتی است که ریشه در آشنایی با محیط و شناخت دقیق نسبت به آن دارد، از اینرو، سواد زیستمحیطی کشاورزان روستایی بهواسطۀ ارتباط مستقیم با بخش قابل توجهی از زمینهای کشاورزی و محیط زیست روستا، بسیار مهم و ضروری است؛ زیرا نا آگاهیهای زیستمحیطی در بلندمدت زمینههای افزایش ناپایداری بهویژه ناپایداری اکولوژیکی را فراهم آورد. بر این اساس، هدف از این مطالعه تحلیل سواد زیستمحیطی کشاورزان روستایی به لحاظ ابعاد سهگانۀ دانش، نگرش و رفتار زیستمحیطی است. نتایج حاصل از یافتههای پژوهش نشان داد، علاقهمندی کشاورزان روستایی به شرکت در دورههای آموزشی حفظ منابع محیطی متوسط، ولی میزان شرکت آنها در این دورۀ آموزشی کم است. علت این امر را کشاورزان، برگزارنکردن کلاس های آموزشی از طرف نهادهای محلی (شورا و دهیار) و اعتمادنکردن به آنها و مفیدنداستن این کلاسهای آموزشی میدانستند، البته یکی از موانع مهم برای مشارکت هرچه بیشتر در برنامههای توسعه، داشتن سواد است که با بیسوادی یا کمسوادی این جامعه کشاورز سنخیت دارد. تحلیل دادهها در بخش آماراستنباطی حاصل از آزمون Tنشان داد، میزان دانش و نگرش زیستمحیطی کشاورزان درخصوص مؤلفههای مورد مطالعه متوسط به بالاست. بهطوریکه، میزان دانش و آگاهی کشاورزان در خصوص مؤلفههای هفتگانه (بجز مؤلفۀ حفظ منابع آب) با توجه به sig در حد متوسط و معنادار بود. از اینرو، بیشترین دانش و آگاهی و حتی رفتار زیستمحیطی کشاورزان، در خصوص مؤلفۀ کاهش فرسایش خاک و تخریب اراضی است که انتظار میرود از آنجاکه کشاورزان با اراضی بهویژه عنصر خاک بیشتر در ارتباط هستند، میزان دانش و آگاهی قابل توجهی در این زمینه داشته باشند؛ اما رفتار و عملکرد آنها نسبت به محیط در تمامی مؤلفهها، بجز بهکارگیری دانش و فناوری عملکرد ضعیفی را نشان میدهد. دلیل این امر، کوچکبودن اراضی آب و دیم، بنیۀ مالی ضعیف کشاورزان، قطعهقطعهبودن زمینهای زراعی و نداشتن مهارت در بهکارگیری ابزارآلات نوین کشاورزی است. نتایج یافتههای حاصل از آزمون همبستگی پیرسون نشان داد، ارتباط معناداری بین دانش زیستمحیطی با نگرش و رفتار زیستمحیطی وجود دارد که این ارتباط مستقیم و با شدت متوسط است. در پایان الویتبندی روستاها با استفاده از مدل وایکور نشان داد، میزان دانش و آگاهی کشاورزان در روستای شیرآباد در سطح مطلوب است، اما میزان نگرش یکسان کشاورزان در مؤلفههای هفتگانه در روستای حسینآباد و رفتار و عملکرد آنها در پاسخ به محیط در روستای عبدآباد در سطح قابل توجهی است. بر اساس یافتههای پژوهش پیشنهاد میشود، به ادامهداربودن دورهها و آزمودن تجربههای سازنده در زمینۀ زیستمحیطی طی سالیان متمادی بین کشاورزان توجه شود تا سواد زیستمحیطی کشاورزان روستایی در این زمینه افزایش یابد. همچنین نقش نهادهای محلی (شورا و دهیارها) در این زمینه مؤثر است. با برگزاری کلاسهای آموزشی و ترویجی میتوان گامی مؤثر بهمنظور تقویت سواد زیستمحیطی کشاورزان روستایی برداشت. همچنین از آنجاییکه نگرش کشاورزان مورد مطالعه نسبت به کشاورزی ارگانیک و سالم درحد مطلوب است و کشاورزان مورد مطالعه تا حدودی نسبت به زیان و پیامدهای منفی کشاورزی متداول واقفاند و ضرورت کشت بهشیوۀ ارگانیک و سالم را دریافتهاند؛ برای تقویت رفتار و مهارت آنها در بهکارگیری ابزار و آلات نوین کشاورزی، لازم است ابتدا جامعۀ کشاورزی مورد مطالعه تشویق به یکپارچهسازی اراضی شوند و کمکهای مالی برای خرید این تجهیزات نوین برای ارتقای تولید کشاورزی به آنها داده شود، به نوعی که به افزایش درآمد آنها منجر شود. همچنین، بهلحاظ عملیات آموزشی و آگاهیبخشی زیستمحیطی از سوی نهادهای متولی، لازم است روستاهایی که از دانش، نگرش، رفتار زیستمحیطی پایینی در کشاورزی برخوردارند، در اولویت آموزشی قرار گیرند. | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| مراجع | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
آیزن، ایاک، (1374). نگرشها، شخصیت ورفتار، چاپ دوم. تهران، دانا بک، اولریش، ( 1388). جامعه در مخاطره جهانی، چاپ سوم. تهران، کویر. پور محمدی، علی، (1387). مبانی فلسفۀ اخلاق زیستی؛ چاپ دوم، تهران، مؤسسۀ فرهنگی- حقوقی سینا انتشارات حقوقی. سیف، علیاکبر، (1380). روانشناسی پرورشی، چاپ سوم، تهران، آگاه. عابدی سروستانی، احمد، شاهولی، منصور، (1388). نقش ترویج کشاورزی در ارتقای اخلاق زیستمحیطی کشاورزان، فصلنامۀ اخلاق در علوم و فناوری، (1 و 2)، دورۀ بهار و تابستان، 130-120. عمران صالحی، ابراهیم؛ محمدی، علی، ( 1387). بررسی دانش، نگرش و مهارتهای زیستمحیطی معلمان آموزش دورۀ ابتدایی استان مازندران، فصلنامۀ تعلیم و تربیت، (95)، دورۀ بهار، 117 -92. فاضلی، محمد؛ جعفرصالحی، سحر، (1392). شکاف نگرش، دانش و رفتار زیستمحیطی گردشگران، فصلنامۀ علمی– پژوهشی مطالعات مدیریت گردشگری، (22)، دورۀ تابستان، 161-137. فرصت، محمد، ( 1384). ارزشیابی آموزش زیستمحیطی در نظام آموزش عالی کشور، پایاننامۀ دورۀ دکتری، رشتۀ مدیریت محیط زیست، بهراهنمایی آقای دکتر مجید عباسپور و آقای دکتر سیدمحمود شریعت، دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم تحقیقات تهران. محمودی، حسین؛ ویسی، هادی، ( 1384). ترویج و آموزش محیط زیست رهیافتی در حفاظت اصولی از محیط زیست، فصلنامۀ علوم محیطی، (8)، دورۀ تابستان، 64-57. Arcury, A.T(1999), ''Environmental Attitude & Environmental Knowledage", Human Organization.49.pp300-304
Auer, R. (2008). Sensory Perception, Rationalism and Outdoor Environmental Education,
Corraliza, J. A., & Bereguer, J. (2002). Environment value, belief and actions: Asituational. Journal of Environmental Education, 23, 65-7
Fransson, N., &Garling,t.(1999).Environmental Concern Conceptual Measurement Methods, and research Findings.journalof Environmental، N.،FranssonPsychology.19:369-382
International Research in Geographical and Environmental Education, 17(1): 6-12.
Journal of Environmental Psychology. 19: 1-19.
Kaiser, F. G. Wolfing, S. & Fuhrer, U. (1999) Environmental attitude and ecological behavior.
Kaiser, F. G; Wolfing , S; Fuhrer, U. 1999. "Environmental attitude and ecological behavior". Journal of Environmental psychology. 19, 1-19.
Kaiser, F.G., Roczen, N. and Bogner, F.X. (2008). Competence formation in environmental education: advancing ecology-specific rather than general abilities. Umweltpsychologie, 12(2): 56–70.
Moharam Negad, N., & Heidari, O. (2006). Developing practical solutions to the environmental education of the younger generation. Journal of Environmental Science and Technology, 8(1), 68-77. (in Persian).
Monroe, M. (2003). Two Avenues for Encouraging Conservation Behaviors, Human Ecology Review, 10(2): 113–125.
Moody, G. & Hartel, P. (2007). Evaluating an environmental literacy requirement chosen as a method to produce environmentally literate university students. The International Journal of Sustainability in Higher Education, 8 (3), 356-
North American Association for Environmental Education. (2011). Excellence in Environmental Education, Guidelines for Learning K-12, Executive Summary and Self-Assessment Tool. Washington, D.C.
Sarvestani, A. (2007). Views of nature and environmental ethics with emphasis on the Islamic perspective. Ethical Issues in Science and Technology, 2, 59-72. (in Persian)
Seif Naraghi, M., & Naderi, E. (2007). Research Methods and How to Assess its Emphasis on Education in the Humanities. Tehran: Arasbaran. (in Persian).
Simmons, D. (1995). Working paper #2: Developing a framework for national environmental education standards. In papers on the development of environmental education standards (pp. 10–58). Troy, OH: NAAEE.
Stone, D. (2006). Sustainable development: Convergence of public health and natural environment agendas, nationally and locally. Public Health, 120, 1110-1113
Volk, T., & McBeth, B. (1998). Environmental literacy in the United States: What should be..., What is..., Getting from here to there. A Report funded by theUnited States Environmental Protection Agency and submitted to theEnvironmental Education and Training Partnership,North American Associationfor Environmental Association, Washington, DC: EETAP/NAAEE
Zokai, M. S. (2009). What is environmental literacy? Knowledge and communication. Published by Education and Research Center of Citizenship Institute. (in Persian)
Frick,Jaqueline, Kaiser Florian G.wilson Mark(2004), " Environmental Knowledage and Conservation Behaviour: explorinring Prevalance and Structure Ina Representative Sampale". Personality and Individual Differences,37,pp1597-1613
Chin Ivy, T.G,Lee,C.K,andChuan ,G.K,(1998)," A Survey Of Environmental Knowledage , Attitude and Behaviour of Student in Singapore". International Research of Geographical and Environmental Education,6(3),pp181-2002
Fransson, N., & Garling, T. (1999). Environmental Concern Conceptualdefinitions,Measurement Methods, and research Findings. Journal of Environmental psychology. 19:369-382.
Kashani, A. (2001). Sustainable agriculture in Iran: Concepts, methods and present situation. Jihad 20: 240-241,Pp:5-8 | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
آمار تعداد مشاهده مقاله: 1,614 تعداد دریافت فایل اصل مقاله: 851 |
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||