بررسی جامعه‌شناختی گفتگوهای خیالی در مطبوعات عصر قاجار

مقدمه

هم‌زمان با ایجاد زمینه‌های آشنایی ایرانیان با فرنگ و اعزام دانشجویان ایرانی به کشورهایی همچون فرانسه و انگلیس در دورۀ عباس‎ میرزا (1168تا 1212ق /1754 تا 1797م) و محمد شاه قاجار (1213 تا 1227ق /1798تا1812م)، نخستین آشنایی‌ها با تحولات فرهنگی، سیاسی و اجتماعی غرب صورت پذیرفت. پیش از این زمان، برخی ایرانیان به فرنگ سفر کرده بودند و برخی آثار همچون «شگرف‌نامۀ ولایت» را به نگارش درآورده بودند؛ اما الگوبرداری از ساخت‌های فرنگ مانند استفاده از صنعت چاپ، انتشار روزنامه، آغاز ترجمۀ متون و استفاده از علومی همچون تاریخ، جغرافیا، فلسفه و الگوهای آموزشی به شیوۀ مدرن به این دورۀ زمانی اختصاص دارد.

دراین‌میان، آشنایی با روزنامه و انتشار آن برای نخستین‌بار در ایران از تحولات مهم بود. کاغذی که در آن با رویکردی سیاسی و حکومتی، به شرح «اخبار داخلۀ ممالک محروسۀ ایران» پرداخته می‌شد. با گذشت زمان، این منبع وارداتی به مهم‌ترین منبع اطلاع‌رسانی در دورۀ قاجار مبدل شد. با آغاز تحولات مشروطه‌خواهی و بازشدن فضای سیاسی کشور که ناتوانی دولت وقت در نظارت بر مطالب مندرج در نشریات در بازشدن این فضا نقشی اساسی داشت، مطبوعات که مهم‌ترین منابع اطلاع‌رسانی در زمانۀ مشروطه بودند، در راهنمایی مردم برای تحقق آرمان‌های مشروطه تلاش کردند. در این خلال، برای نخستین‌بار از رویکردی نو، مانند گفتگوهای خیالی، برای بیان انتقادهای سیاسی استفاده شد. در محتوای متنی این گفتگوها نیز موضوعاتی همچون جایگزینی اصطلاح مردم به ‌جای رعیت، شکل‌گیری مسئلۀ حقوق شهروندی، طرح مطالبات اجتماعی، درخواست حقوق مدنی و انتقاد از ساخت‌های سیاسی موجود در گفتمان سیاسی قاجار مطرح شد. علت استفاده از الگوی گفتگوهای خیالی در مطبوعات این دوره را اتخاذ رویکردی باید دانست که جراید این دوره برای ترویج تغییر در جامعه به‌دنبال آن بودند. وجود دو نگرش انجام اصلاحات از رأس هرم و انجام تغییرات در بدنۀ هرم، دو نگرش رایج در آن دوره بود. براین‌اساس، مطبوعات دورۀ ناصری و پس‌ازآن با هدف انجام تغییرات از بدنۀ هرم، با استفاده از الگوی گفتگوهای خیالی، ابتدا برای بیان انتقادهای خود به زبانی ساده و درخور فهم برای طبقات پایین و متوسط شهری تلاش می‌کردند؛ پس‌ازآن نیز با بیان داستانی و روایی آن گفتگوها، برای دهان‌به‌دهان چرخیدن آنها در قالب داستان و روایت در محافل عمومی کوشش می‌کردند.

باتوجه به نقش مطبوعات در جایگاه منابعی که ارزش سندی دارند، متن حاضر در پی بررسی مسائلی همچون زمان نخستین استفاده از الگوی گفتگوهای خیالی برای بیان انتقادهای سیاسی‌اجتماعی، دلیل استفاده از الگوی مذکور برای بیان انتقادهای سیاسی ‌اجتماعی، علت به‌کارگیری سبک گفتگوهای خیالی در مطبوعات، مشخص‌کردن اهداف و موضوعات محوری این گفتگوها و برخی مسائل از این قبیل با تأکید بر رویکرد جامعه‌شناسی تاریخی است.

روش پژوهش

پژوهش حاضر برآن است که با استفاده از روش تاریخی و رویکرد توصیفی‌تحلیلی و با تأکید بر مطبوعاتِ فارسی‌زبان منتشرشده در دورۀ قاجار، مطبوعات درون‌مرزی، در قالب داده‌های اصلی خود به بررسی جامعه‌شناختی گفتگوهای خیالیِ مندرج در مطبوعات بپردازد. ازاین‌رو، ابتدا به مسئلۀ گفتگوهای خیالی مندرج در مطبوعات و پس‌ازآن، گفتگوهای خیالی مندرج در برخی نسخ خطی و آثار منتشرنشده از دورۀ قاجار می‌پردازد. در بررسی‌های انجام‌شده دربارﮤ مطبوعات فارسی‌زبان برون‌مرزی برخی از مطبوعات ترکی‌زبان و البته برخی مطبوعات فارسی‌زبان درون‌مرزی، به‌علت باقی‌نماندن شماره‌ای از آنها، از دایرۀ بحث خارج شده‌اند.

پیشینۀ پژوهش

پیشینۀ پژوهش حاضر برخی کتاب‌ها و مقاله‌هایی را شامل می‌شود که در آنها به‌صورت محدود و گزینشی، به مسئلۀ گفتگوهای خیالی توجه شده است. این آثار عبارت‌اند از: «مشروطه‌خواهان بدون مرز»، «وجه ادبی نو در گفتار سیاسی عصر مشروطه» و «مصاحبۀ ایرانیه» از تورج اتابکی؛ جلد دوم «تاریخ روزنامه‌نگاری ایرانیان و دیگر پارسی‌نویسان» از ناصرالدین پروین که نویسنده به‌صورت گزینشی، تعدادی از گفتگوهای خیالی مندرج در چند روزنامۀ دورۀ مشروطه را در فصل پانزدهم اثر خود آورده است (پروین، 1379: 661تا665).

 «Print Culture in Late Qajar Iran: The Cartoons of  Kashkūl» از شیوا بلاغی که دربرگیرندﮤ توضیحاتی درخصوص کاریکاتورهای روزنامۀ کشکول است (بلاغی، ‌2001: 168تا175)؛ «طنز در مطبوعات دورۀ مشروطیت: معرفی مجلۀ استبداد وDespots of the World Unite!: Satire in the Persian Constitutional Press» (Introducing Majalleh-ye Estebdad, 1907- 1908)  از علی قیصری و نامۀ ناقور از رجایی افزه‌ای. «حمام جنیان: بهره‌گیری روشنفکر دورۀ مشروطه از فرهنگ مردم برای چالش با فرهنگ مردم» از حمیدرضا دالوند دربارﮤ گفتگوی حمام جنیان که پژوهشگر مذکور به‌صورت نسخه‌ای خطی، نه نمونۀ مطبوعاتی آن در دورۀ مشروطه، از آن استفاده کرده است. در «بازخوانی کتاب رضوان» و «عناصر نمایشی در رسالۀ خواب شگفت» از باغداردلگشا (باغداردلگشا، 1394: 3و4، 253و254) نیز به چند گفتگوی خیالی مندرج در مطبوعات دورۀ مشروطه اشاره‌ای گذرا شده است. همچنین در مقاله‌ای با عنوان «دلایل رویکرد اندیشه‌ورزان عصر قاجار به خوابنامه ‌نویسی»، به توضیح چهار نمونه از خوابنامه‌های عصر مشروطه اشاره شده است. خوابنامه‌هایی که بافت‌ گفتگوهای خیالی داشته‌اند (علیزاده بیرجندی، 1394: 14).  

مقالۀ حاضر نیز مکمل کاری پژوهشی از لطفی و دیگران، با عنوان «مکالمات خیالی: وجه‌انتقادی نو در گفتمان مطبوعاتی عصر مشروطه» است (لطفی و دیگران، 1394: 85-104) که با هدف تبیین مباحث انتقادی در گفتمان سیاسی عصر مشروطه گرد آوری شده است. تفاوت پژوهش حاضر با آن متن و پژوهش‌های دیگر در آن است که این جستار گفتگوهای خیالیِ مندرج در مطبوعات فارسی‌زبانِ درون‌مرزی در تمام دورۀ قاجار را برای بررسی خود انتخاب کرده است و جراید مدنظر را با نگاهی جامعه‌شناختی تحلیل کرده است. این متن برای رسیدن به نتیجه‌ای واضح‌تر، گفتگو‌های خیالی درج‌شده در برخی نسخ خطی از دورۀ فتحعلی‌شاه قاجار، مانند مناظرۀ عقل و بخت مندرج در رسالۀ شیم عباسی (نسخۀ خطی موجود در کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی)، تا اواخر دورۀ احمدشاه قاجار مانند مناظرۀ شیخ و شوخ (نسخۀ خطی موجود در کتابخانۀ ملی) و مناظرۀ تیغ و قلم (نسخۀ خطی موجود در کتابخانۀ برلین) را توصیف موضوعی کرده است. در این پژوهش، آن دسته از روزنامه‌هایی که درخصوص شمارگان آنها اطلاعات کافی وجود ندارد و اطلاعات آنها از بین رفته است، از دایرۀ بررسی خارج شده‌اند. آثاری همچون روزنامه‌های ترکی‌زبان درون‌مرزی و مطبوعات فارسی‌زبان برون‌مرزی همچون خلافت، حکمت، عروةالوثقی، اختر، پرورش، حبل‌المتین چاپ هند، چهره‌نما چاپ مصر و قانون و نیز برخی مطبوعات فارسی‌زبان درون‌مرزی مانند امید قزوین، مصباح، مکافات، اسلامیه، برگ سبز، اقبال، کاشف ‌الحقایق، نقش‌ جهان، معرفت یزد، یادگار انقلاب، الفت، هدایت و عدل مظفری.

انواع گفتگوهای‌خیالی در مطبوعات

این گفتگوها از نظر صحنه‌پردازی و قالب رخداد نیز به سه طبقه تقسیم می‌شوند که عبارت‌اند از: 1. گفتگوهایی که به‌صورت گفتگوهای خیالی میان دو انسان فرضی مانند حیدرخان و جعفرخان، میرزاعبدالله و میرزاصادق، مشهدی‌محمد نقی و کربلایی ‌تقی یا گفتگوهای خیالی از زبان کودکی فرضی با تمامی «ابناء وطن» مانند گفتگوی «ندای طفل مشروطه» تنظیم شده‌اند؛ 2. صحبت‌های حیوانات و گیاهان با یکدیگر مانند شمع و پروانه، مورچه و  زنبور یا صحبت بقال با زنبور. در این الگو نویسنده با مخاطب قراردادن شی غیرجانداری، به بیان دیدگاه‌ها و مطالب مدنظر خود می‌پردازد و از صنعت تشخیص یا جان‌بخشی اشیا استفاده می‌کند. وجه شباهت دو نمونۀ نخست در این است که صحنه‌پردازی آنها در عالم واقع و به‌طور معمول در ایران اتفاق افتاده است؛ 3. گفتگوهای خیالی که در قالب خواب‌نامه‌ای به نگارش درآمده‌اند و در ابتدای داستان، نگارنده با مشاهدۀ خود در صحرای محشر یا یکی از نقاط «بَِِلاخیز» ایران در عالم خواب، خرابی ایران را مشاهده کرده است و به‌دنبال «دوای درد ایران» و آبادانی آن است. نمونۀ این دسته عبارت است از «خواب پریشان» و «حکایت یا افسانه».

از حیث درج گفتگوهای خیالی در مطبوعات دورۀ قاجار، این مطبوعات به دو دستۀ کلی نیز تقسیم می‌شوند: دستۀ نخست مطبوعاتی که هیچ طرحی از گفتگوهای خیالی در شمارگان آنها وجود ندارد و دستۀ دیگر، مطبوعاتی که به درج گفتگوهای خیالی توجه کرده‌اند.

در زﻣﻴﻨﮥ مطبوعات دستۀ اول، یعنی استفاده‌نکردن از ساختار گفتگوی خیالی، باید به روزنامه‌های وقایع اتفاقیه (1267تا1277ق/1850تا1860م)؛ دولت علیه ایران (1277تا1279ق/1860تا1862م)، آذربایجان (1278ق /1861م)، ملت سنیۀ ایران (1283 تا1287 ق /1866 تا1870م)، ایران ( 1288 تا 1297ق /1871تا1879م)، وقایع عدلیه (1288ق/1871م)، روزنامۀ نظامی (1293و1294ق/1876و1877م)، مریخ (1296ق/1878م)، مرآت ‌السفر (1298ق/1880م)، دانش ( 1299 و1300ق/1881و1882م)، شرف (1300 تا 1303 ق/1882تا1885م)، اردوی همایون (1300ق /1882م)، ناصری (1311تا1314ق/1893تا1896م)، احتیاح (1316ق/1898م)، خلاصةالحوادث (1316تا 1319ق/1898تا1901م)، معارف (1316تا1318 ق /میلادی؟)، آزاد (1317تا1324ق/1906م)، الکمال (1318ق/1900م)، تربیت (1318تا 1325ق /1900 تا 1907م)، گنجینۀ فنون (1320ق/1902م)، نالۀ ملت (1325ق / 1907م)، ایران سلطانی (  1321تا 1326ق/1902تا1908م)، نوروز (1321و1322ق)، اخلاق (1323ق /1904م)، حفظ‌الصحه (1324ق /1905م)؛ الجناب (1324ق/1905م)، اخوت (1324ق /1905م)، روزنامۀ ملی (1324ق/1905م)، بشارت (1324ق /1905م)، جریدۀ ملی (1324ق/1905م)، مجاهد (1325ق /1906م)، عدالت (1325ق/1906م)، جهاد اکبر (1325ق /1906م)، حرف حق (1325ق /1906م)، اصفهان ( 1325ق /1906م)،  نالۀ ملت (1326ق/1907م)، زاینده‌ رود (1326ق /1907م)،  نجات (1327ق/1908م)،  بی‌طرف (1331ق/1912م)، تنبیه درخشان ( 1333 ق/1914م)، برید شمال (1339ق /1920م)، طریقةالفلاح (بی‎تا)  و شکر (بی‎تا)  اشاره کرد که براساس نسخی که نگارندگان در اختیار داشته‌اند، هیچ نوع گفتگوی خیالی در آنها یافت نشد. 

نوع دیگر مطبوعات، آنهایی هستند که انواع گفتگو های خیالی را در خود جای داده‌اند. این روزنامه‌ها مطبوعات ادب (1316تا 1324ق /  1898تا1906 م)، خورشید (1324ق /1906م)،  مجلس ( 1324تا 1330ق / 1906 تا19012م)، اتحاد اسلام (1324ق /1906م)، وطن (1324 و 1325ق /1906و1907م)، ندای وطن (  1325تا 1327ق /1907 تا1909م)، کوکب دری (1323تا 1325ق /1905تا1907 م)، تمدن (1325ق/1907م)، انجمن ولایتی گیلان (1325ق /1907م)، گنجینۀ انصار (1325ق/1907م)، استبداد (1325ق/1907م)، تجدد (1325ق/1907م)، گلستان (1325ق/1907م)،  اقیانوس (1326ق/1908م)، شرافت (1326ق/1908م)، حبل‌المتین رشت (1327ق /1909م)، خراسان (25شماره در 1327ق/1909م)، آیینۀ غیب‌نما (1325ق/1907م)، کشکول طهران (1327ق /1909م)، کشکول اصفهان (1327ق/1909م)، طوس (1327 و 1328ق /1909 و1910م)، پروانه (1328ق /1910م)، جنوب (1328ق /1910م)، وقت (1328ق /1910م)، گیلان (1329ق /1911م)،  عصرجدید ( 1333 و 1334ق/1915م)، ناقور (1327ق/1909م)، رهنما (1326ق/1908م)، مساوات (1325تا 1327ق /  1907 تا 1909م) و برجیس (1337ق/1918م) را شامل می‌شوند.

گفتگوهای خیالی

اصطلاح گفتگوهای خیالی  به نوشته‌هایی اطلاق می‌شود که به‌صورت گفتگویی غیرواقعی میان اشخاص، اشیا و حیوانات تدوین شده‌اند. نام دیگر این شیوۀ نگارشی مناظره‌نویسی است که پیشینۀ آن در ادبیات فارسی، به‌صورت متون منثور و مسجع، به نیمۀ دوم قرن هشتم قمری می­رسد (پورجوادی، 1385: 33). البته دراین‌بین باید به برخی نمونه‌های کهن این الگو در ادبیات دینی و غیردینی ایران باستان مانند صحبت گوسان با شاه ماد در قالب سخنان گوسان، نصیحت‌گویی و پندهای او به پادشاه ماد، «درخت آسوریک» شامل گفتگوهای‌خیالی میان درخت خرما و بز، «مینوی خرد» شامل پرسش‌های «دانا» از «مینوی خرد» در نقش روح عقل، اندرزهای آذربادمهرسپندان شامل اندرزهای تعلمی و تربیتی موبدان‌موبد دورۀ شاپوردوم ساسانی به فرزند خیالی‌اش و سخنان میان اهورامزدا، زرتشت، گرشاسب و ایزد گوشورن درخصوص تعیین مجازات بی‌احترامی گرشاسب به ایزد آتش اشاره کرد.  همچنین مناظره‌های پنج‌گانۀ اسدی طوسی همچون عرب و عجم، آسمان و زمین، نیزه و کمان، شب و روز و مغ و مسلمان، مناظرۀ مرزبان با وزیر در کتاب مرزبان‌نامه، مناظرۀ طبیب و منجم در مقامات حمیدی، جدال سعدی با مدعی در گلستان سعدی، مناظرۀ مست و فقیه و صوفی از شاعری ناشناس در نیمۀ آغازین دورۀ صفویه، مناظرۀ آسمان و زمین سرودۀ حیرانی همدانی، مناظرۀ عقل و بخت و دولت از ساغرجی سمرقندی، به‌علاوﮤ دو مناظره با نام‌های مناظرۀ روز و شب و مناظرۀ سیف و قلم از منیر لاهوری که علی محدث همراه با شانزده متن نظم و نثر دیگر در مناظره و وحدت وجود و غیره، در کتابی با نام مناظرۀ مست و فقیه و صوفی تصحیح و تدوین کرده است (1390) و نیز رسالۀ صحبت‌الاثمار از ملامحمدبن‌سلیمان بغدادی، معروف به  محمد فضولی، حاوی گفتگوهایی خیالی میان چند میوه، از نمونه‌های مناظره و گفتگوهای خیالی در ادبیات کلاسیک ایران و زبان فارسی است.

در دورۀ معاصر نیز شعرای هم‌عصر مشروطه مانند دهخدا، عارف قزوینی و بهار به ارائۀ نمونه‌های در این قالب پرداخته‌اند. پروین اعتصامی نیز در اشعاری همچون «نخودی گفت لوبیایی را»، «سیر یک روز طعنه زد به پیاز»، محتسب و مست، متاع جوانی در گفتگوی پیر و جوان و آرزوی پرواز در گفتگوی جوجه با مادرش به استفاده از سبک مناظره و سؤال‌وجواب روی آورده است؛ همچنین در شعر نو کسانی همچون نیما با سرودن «قطعۀ افسانه» و شفیعی کدکنی در شعر «به کجا چنین شتابان» که دربرگیرندﮤ مکاﻟﻤﮥ میان گون و نسیم است، به این سبک توجه کرده‌اند. در دوران معاصر، استفاده از گونۀ مذکور رویکرد سیاسی‌اجتماعی با محوریت انتقاد از برخی هنجارهای اجتماعی را با خود به همراه آورد.

در دورۀ قاجار نیز در پی آغاز نهضت ترجمه و آشنایی با برخی شیوه‌های نگارشی استفاده‌شده در غرب و آشنایی با گفتمان‌های سیاسی و انتقادی، به‌خصوص آثار تأثیرگذار بر انقلاب کبیر فرانسه، به‌علت وضع استبدادی موجود و تأثیرگذاری بیشتر بر اذهان جامعه استفاده از روش گفتگوهای خیالی به پرکاربردترین روش برای بیان انتقادهای سیاسی ‌اجتماعی تبدیل شد. امری که نمونه‌های آن را در ارتباط میان آثاری همچون نامه‌های ایرانی از منتسکیو: صحبت‌ها و نامه‌های فرضی میان ازبک و ریکا و نیز اِمیل از ژان ژاک روسو با مکتوبات کمال‌الدوله: نامه‌های شاهزاده جلال‌الدله از آخوندراده، سه مکتوب از میرزاآقاخان کرمانی، کتاب‌ احمد از طالبوف تبریزی و کتاب علی از یحیی دولت‌آبادی مشاهده می‌کنیم. باید اشاره کرد که در میان گفتگوهای خیالی دورۀ قاجار، آثار منتسکیو بیشتر بر بخش‌های سیاسی و انتقادی‌های اجتماعی و آثار روسو بر رویکردهای تعلیمی و آثار تربیتی آن دوره تأثیر گذاشته است. همچنین درخصوص نوع تأثیرگذاری آثار غربی در قالب گفتگوهای خیالی بر گفتگوهای خیالی دورۀ قاجار، باید عنوان کرد که در گفتگوهای خیالی فارسی نیز، همانند گفتگوهای خیالی متون غربی، هدف اصلی انتقاد از اوضاع سیاسی و اجتماعی و تلاش برای ایجاد زمینه­‌های آگاهی برای تغییر و نیز ایجاد نگرشی انتقادی در میان طبقات متوسط و بدنۀ جامعه است. در این گفتگوهای خیالی پاسخ ‌دهنده، دانای کل است و ویژگی زبان او این است که بیشتر سخن‌ها به زبانی ساده و همه‌فهم بیان می‌شود و به استفاده از اشخاص و اوضاع اجتماعی زمانۀ مشروطه آمیخته است. زیرا تلاش او آگاه‌کردن شخص پرسش­‌کننده است.

در این ‌میان، پرسش اساسی این است که آیا از نظر ساختار و موضوع، تمامی گفتگو‌های خیالی این دوره در مجموعه‌ای واحد دسته‌بندی می‌شود. شایان ذکر است که گفتگوهای دورۀ قاجار به دو گروه تقسیم می‌شوند: گفتگوهایی که در آن گفتگو میان افراد، اشیا، اشخاص و حیوانات در عالم واقع تصویرپردازی شده‌اند و دیگری گفتگوهای خواب‌نامه‌ای که به‌علت تداخل با مباحث روانشناختی، در حوزۀ پژوهش حاضر جای نمی‌گیرند. گفتگوهای خیالی دورۀ مشروطه نیز به دو دستۀ گفتگوهای مندرج در مطبوعات و گفتگوهای مندرج در رسائل درخور تقسیم هستند.

درخصوص به‌کارگیری گفتگوهای خیالی برای نقد وضع موجود، به‌نظر می‌رسد میرزاملکم‌خان نخستین کسی بوده است که به‌علت آشنایی با نگارش‌های غربی، از این شیوه برای انتقادهای سیاسی‌اجتماعی و طرح نظرهای خود استفاده کرده است. او در رسائلی همچون «رفیق و وزیر» و «شیخ و وزیر»، به‌صورت جدی از دولت ناصری انتقاد کرده است. ملکم جدای از نیت باطنی در پردازش این انتقادها، در تلاش بوده است تا با رویکردی انتقادی، اوضاع سیاسی‌اجتماعی زمانۀ خود را نقد کند. در گفتگوهای خیالیِ او، یک طرف نمادی از شخص تجددطلب قرار دارد و طرف دیگر نمادی از دستگاه فاسد و وابسته به دستگاه دولتی قاجار، به‌خصوص دستگاه صدارت و شخص امین ‌السلطان (ملکم، 1327: 54تا70)؛ یک گروه رهبری سنت‌گرایان را برعهده دارند و منفعت‌طلب و مخالف تجدد هستند و گروه دیگر با مبانی سیاسی غرب آشنایی دارند و برای ترقی وطن دغدغه دارند. درحقیقت نوع گفتمانی که ملکم درخصوص دو ساخت از دستگاه وزارت تجددگرا و دستگاه وزارت سنت‌گرا به‌کار برده است، تقابل دو شخصیت سپهسالار و امین‌السلطان را در ذهن خواننده تداعی می‌کند؛ امری که استفادۀ نمادی از شخصیت‌های حاضر در حیات سیاسی‌اجتماعی دورۀ خود ملکم را در گفتمان انتقادی‌اش به روش مکالمات خیالی نشان می‌دهد. ملکم در روزنامۀ قانون نیز از این شیوه برای انتقاد از رجال دولتی استفاده کرده است. او در گفتگوی خیالی «نوزده نفر بودیم» که در روزنامۀ قانون مندرج شده است نیز به مسئلۀ فساد دستگاه اداری دورۀ ناصری توجه کرده است. تفاوت گفتگوی مندرج در روزنامۀ قانون با دیگر گفتگوهای خیالی دورۀ قاجار در این است که نام تمامی اشخاص، همچون ملک‌التجار و حکیم‌باشی و مستوفی، حقیقی است و به‌نظر می‌رسد ملکم سخن‌های مدنظر خود را از زبان آنها بیان کرده است (ملکم، 1307ق: 1تا4).

علاوه‌ بر میرزاملکم‌خان ناظم‌الدوله، میرزافتحعلی آخوندزاده و میرزاآقاخان کرمانی نیز نمونه‌های دیگری در گروه روشنفکری بودند. آخوندزاده در مکتوبات خود از قالب گفتگوهای سیاسی میان دو شخص خیالی با نام‌های کمال‌الدوله که شاهزاده‌ای هندی است و جلال‌الدوله که شاهزاده‌ای ایرانی است، موضوع مدنظر خود را با محوریت مسئلۀ علت‌های خرابی ایران و نقش اسلام و دین در این خرابی تنظیم کرده است (آخوندزاده، 1364: 2و3). کرمانی نیز در سه مکتوب، انتقادهای سیاسی‌اجتماعی و البته مخالفت با مذهب و ضدیت با اعراب را از زبان کمال‌الدوله و جلال‌الدوله مطرح کرده است (کرمانی، 2000، 3). به این مطلب نیز باید توجه کرد که مکتوبات آخوندزاده بر کتاب کرمانی تقدم زمانی داشته است و کرمانی نیز اثر خود را با تقلید چشمگیر و الگوگیری فراوان از اثر آخوندزاده به نگارش درآورده است. همچنین استفاده از این شیوه در دو اثر دیگر کرمانی با نام‌های سوسمارالدوله و صد خطابه نیز درخور مشاهده است. صد خطابه 42 پرسش‌وپاسخ میان اول شخص در قالب دانای کل را شامل می‌شود و جلال‌الدوله دربارﮤ علت‌های ویرانی و سقوط شکوه و عظمت ایران باستان است (کرمانی، 1384: 1). سوسمارالدوله نیز نقد اوضاع اجتماعی، فساد دستگاه اداری و ریاکاری عالمان دینی است و در قالب گفتاری میان سوسمارالدوله و کلانتر تنظیم شده است (کرمانی، 1354: 133).

ناظم‌الاسلام کرمانی نیز در کتاب تاریخ بیداری ایرانیان، بیان انتقادی خود را از اوضاع سیاسی دورۀ مشروطه و اقدامات محمدعلی‎شاه و عین‎الدوله در قالب گفتگویی خیالی با نام «سؤال و جواب میرزاحسین‌خان با میرزااحمدخان» مطرح کرده است (کرمانی،‌ 1387: 449).

«گفتگوی یک میرزای با علم با یک عوام مستحضر» از نویسنده‌ای ناشناس که به‌احتمال در سال 1298ق در تبریز به نگارش درآمده است (آدمیت، 1356: 136)، گفتگوی «حاجی» و «رمضان» شامل گفتگوهای خیالی شخصی روزه‌دار با ماه رمضان، گفتگوی هاتف غیبی با محمدعلی‌شاه، «گفتگوی عنکبوت با کرم ابریشم» و «صحبت درختان» که گفتگوی سه‌جانبه میان سه درخت بلوط و کاج و سیب است (صابر، 1357: 10- 45)، به‌همراه صحبت‌های خیالی طالبوف با فرزند خیالی‌اش احمد (طالبوف، 1336) که به تقلید از کتاب امیل اثر روسو نگاشته شده است، صحبت‌های خیالی مندرج در سیاحت‎نامۀ ابراهیم‌بیگ از زین‌العابدین مراغه‌ای، «شب‌نشینی رمضان یا صحبت سنگ و سبو» در انتقاد از اوضاع قشون نظامی عصر مشروطه، انتقاد از مصرف تریاک و بنگ در قالب موضوعاتی همچون «تریاکی با همت»، «وافوری بی‌حمیت» و «آقای تریاک ‌کش و نوکر آقاکش» از ادیب‌الحکما (ادیب ‌الحکما، 1364: 11و12) و دو رسالۀ «مکالمات با نورالانوار» در مخالفت با «ابوالنور»، یعنی شیخ‌فضل‌الله نوری، و «شرارۀ استبداد» از شیخ‌ابراهیم زنجانی از دیگر نمونه­‌هایی هستند که در آنها از ساختار گفتگو­های خیالی با رویکرد انتقادی استفاده شده است.

گفتگوهای خیالی در آثار منتشرنشدۀ دورۀ قاجار

علاوه‌بر گفتگوهای خیالی اشاره‌شده، دستۀ دیگری از گفتگو‌های خیالی در نسخه‌های خطی یا چاپ‌های سنگی دیده می‌شوند که کمتر به آنها توجه شده است. برخی از نمونه‌های این رسائل عبارت‌اند از: «مناظرۀ عقل و بخت» از نویسنده‌ای ناشناس، به‌احتمال متعلق به دورۀ فتحعلی‌شاه که در نسخه‌ای خطی با نام شیم‌عباسی درج شده است. در این مناظره که شاید از گفتگوهای خیالی متقدم دورۀ قاجار باشد، گفتگویی خیالی و البته انتقادی میان عقل و بخت در قالب رویارویی دو نگرش ناسوتی و لاهوتی، منطقی و عقلانی، در مقابل رویکرد ماورایی صورت پذیرفته است که درنهایت، عقل بر بخت پیروزی می‌شود (بی‌نام، 1276ق: 80تا169).

«رسالۀ تاریخ مشروطیت ایران» از مؤلفی ناشناخته که گفتگوهای خیالی میان «شماژه­فر» اروپایی و «جمجائیل» ایرانی دربارﮤ ساخت نظام مشروطه، مبانی سیاسی و نظام حکومتی موجود در ایرانِ عصر قاجار و مقایسۀ آن با نظام‌های حکومتی دیگر را شامل می‌شود (بی‌نام، 1327ق، 1تا5). «حمام جنیان» منسوب به ابوالفیض اردبیلی که گفتگوهای خیالی حیدرخان و جعفرخان را درخصوص عادات و مناسک و خلقیات ایرانیان، مشروطه، مجلس شورای ملی، سنت و تجدد دربرمی‌گیرد و به شمارۀ بازیابی10967 در کتابخانۀ آیت‌الله مرعشی در دسترس است. «رؤیای صادقه» از نویسنده‌ای ناشناس که در سال 1321ق در روسیه منتشر شده است و به شمارۀ بازیابی51928، در کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی نگهداری می‌شود.

«جُنگ» عمیدالدوله دیگر مکالمۀ خیالی مربوط به این دوره است. رسالۀ مذکور که برخی از شب‌نامه‌های دورۀ مشروطه را با عنوان «خرنامه» در خود جای داده است (عمیدالدوله، ؟132ق: 8تا45)، صحبت‌هایی از «خردیزه» و «حاجی گردن‌کلفت» را با «ابنای وطن» (عمید الدوله، ؟132: 49) دربارﮤ وقایع دورۀ محمد علی ‌شاه قاجار و دورۀ مشروطه در قالب انتقاد از اوضاع سیاسی و مسائل منفعت‌طلبی در دورۀ مشروطه دربردارد. «رسالۀ مکالمۀ سیاح ایرانی با شخص هندی» دیگر متنی است که دربارﮤ ویژگی‌های نظام مشروطه، اختلافات سیاسی در ایران (مؤیدالاسلام، بی‌تا: 4)، فواید مالیات‌دادن (مؤیدالاسلام، بی‌تا: 7)، بررسی اوضاع ایران در زمان شاه‌عباس صفوی و امیرکبیر در قالب مقایسۀ ایران دورۀ صفوی با ایرانِ عصر قاجار و همچنین مقایسۀ وضعیت سیاسی‌اجتماعی ایران با کشور ژاپن (مؤیدالاسلام، بی‌تا: 30تا41) صحبت کرده است و علاوه‌بر انتشار در روزنامۀ فارسی‌زبان حبل‌المتین منتشرشده در کلکتۀ هند، به‌صورت رساله‌ای مجزا نیز منتشر شده است. در رسالۀ منتشرنشدۀ «شیخ و شوخ» نیز که مناظره‌ای انتقادی با رویکرد فرهنگی، سیاسی و اجتماعی در قالب مجلس میهمانی بین شیخ (سنت‌گرا) و جمعی از معلمان و صاحب‌منصبان مدرﺳﮥ دارالفنون با نام شوخ (متجدد) است، اوضاع اجتماعی و فرهنگی ایران در دورۀ قاجار بررسی شده است. در گفتگوی خیالی مذکور، موضوع اصلی انتقاد از نوع آموزش و بی‌علمی ابنای وطن است (بی‌نام، 1344ق).

رسالۀ رستم و الماس نیز گفتگوی خیالی میان دو شخص رستم و الماس را دربارﮤ بررسی اوضاع اجتماعی در اواخر دورۀ قاجار شامل می‌شود؛ همجنین رسالۀ شوخ و شیخ که حاوی مناظره‌های یک مسلمان با یک مسیحی درخصوص مناسک دینی است. رسالۀ نخست به شمارۀ بازیابی1052 در کتابخانۀ مجلس شورای ملی نگهداری می‌شود. رسالۀ دوم را که گفتگوی خیالی میان شیخ سنت‌گرا با شوخ دگراندیش است، احمد مجاهد در سال 1373 بازنشر داده است و به شمارۀ بازیابی3737 و 9065 نیز در کتابخانۀ آیت‌الله مرعشی نجفی قم در دسترس است. رسالۀ سه رساله جواب زینب‌بیگم است به طالبان رفع حجاب که دو مناظرﮤ میان طبیعی و الهی و مکالمۀ اصفهانی و مهجور را درخصوص مسئلۀ حجاب نسوان ایرانی دربردارد. در این رساله نیز مباحثی در قالب گفتگو‌های خیالی درج شده است. در این گفتگو‌های خیالی، دو شخص طبیعی و اصفهانی نمادی از اشخاص ضددین و ریاکارند و دو شخص الهی و مهجور نیز اشخاص مدافع حجاب زنان‌اند (زینب‌بیگم، 1325ق: 6تا15،20تا31). گفتگوی خیالی «الهی» با «طبیعی» و گفتگوی خیالی «محجوره» با «اصفهانی» نوعی ستیز میان دو مسئلۀ قبول حجاب به‌علت حکم دینی‌بودن و تقابل با آن به‌علت تقلید از فرنگ است. همچنین در رساله‌ای با نام «مناظرۀ تیغ و قلم» که به‌صورت تک نسخه‌ای خطی از دورۀ قاجار در کتابخانۀ برلین موجود است، میان قلم و تیغ در نقش «دو صاحب لوا» گفتگویی خیالی صورت پذیرفته است. در این گفتگوی خیالی، قلم نمایندﮤ «اندیشه» و «خرد» است (قمی، 1345ق: برگ15) و تیغ نماد اقدام «ناموجه» است (قمی، 1345ق: برگ18). در این مکالمه، قلم نمادی از افراد خردورز و دغدغه‌مند برای اصلاح امور جامعه است و تیغ نیز نماد دستگاه حاکمه‌بودن را در ذهن تداعی می‌کند. از نظر جامعه‌شناختی، در برخی از این گفتگوهای خیالی محور اصلی مباحث دینی و حقانیت دین اسلام است. نمونۀ این امر رسالۀ گفتار خوش یارقلی از محلاتی است که گفتگوهای خیالیِ شیعیان اثنی‌عشری، شیعیان اسماعیلی‌مذهب، سنی‌ها، شیخیه و بهایی‌ها را با هدف اثبات حقانیت تشیع اثنی‌عشری شامل می‌شود و نسخه‌های متعددی از آن در قالب چاپ سنگی و سربی در کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی با شماره‌های بازیابی21787-2،  1921-12، 21858-2و 21871-2 وجود دارد. در رسالۀ مذکور، گفتگوهای خیالی یارقلی دربارﮤ مباحثی همچون «یارقلی و استعفای از دین» و «بهاییها چه می‌گویید» درج شده است (محلاتی، 1337ق:  25و26). همچنین در رساله‌ای با نام «دلیل ‌المتحیرین»، مناظره‌ای میان شخصی بابی و یک بهایی در رد فرقۀ بهاییت و شرح جداشدن بهاییان از بابیان مطرح شده است. این نسخۀ خطی که در سال 1338ق به نگارش درآمده است، به شمارۀ بازیابی1114668 در کتابخانۀ ملی موجود است. رسالۀ مذکور گرایش‌های شیعی چشمگیری دارد.

گفتگوهای خیالی در مطبوعات

گفتگو‌های خیالی، وجه انتقادی جدیدی بود که برای بیان انتقادهای سیاسی‌اجتماعی، در شب‌نامه‌ها و مطبوعات دورۀ مشروطه استفاده می‌شد. پس از مدتی، برای بیان  و شرح اوضاع اجتماعی و سیاسی، این شیوۀ انتقادی جدید به شیوه‌ای محوری در آثار روشنفکران، شب‌نامه‌ها، اعلان‌ها، نگارش‌های شخصی‌تر و برخی نسخ خطی تبدیل شد. نقطه‌گاه آغاز استفاده از این روش را در آثار ایرانیانی باید دانست که در خارج از مرزهای سیاسی ایران، در نقش منتقدان وضع زمانۀ خود حضور داشتند. این روش ابتدا در آثار دگر اندیشانی همچون ملکم‌خان، آخوندزاده  و میرزاآقاخان کرمانی ظاهر شد که در خارج از کشور بودند و پس‌ازآن در مطبوعات فارسی‌زبان برون‌مرزی همانند حبل‌المتین چاپ هند، اختر چاپ عثمانی، ثریا، پرورش و چهره‌نما چاپ مصر به کار رفت. تا پیش از مشروطه این روش در مطبوعات فارسی‌زبان درون‌مرزی استفاده نمی‌شد. علاوه‌بر فضای سیاسی موجود در کشور، علت این امر را باید در حکومتی‌بودن مطبوعات منتشرشده، به‌خصوص در دورۀ ناصری، دانست. 

بیشترین حجم گفتگوهای به‌کاررفته در مطبوعات دورۀ مشروطه، به مطبوعات فارسی‌زبان درون‌مرزی اختصاص دارد که علت آن را باید در عوامل زیر جستجو کرد: جهش انتشاراتی مطبوعات در سال‌های 1324تا1327ق/ 1285تا1288؛ ناتوانی دستگاه حکومتی برای نظارت کامل بر محتوای مطبوعات؛ اوج‌گیری طرح انتقادهای سیاسی و اجتماعی از وضع موجود.

بیشتر گفتگو‌های خیالی مندرج در مطبوعات دورۀ مشروطه، دربارﮤ اهمیت نظام مشروطه و وجوب ایجاد آن در ایران به نگارش درآمده‌اند.  این گفتگو‌ها عبارت‌اند از: مکالمۀ «ندای طفل وطن» درخصوص عقب‌ماندن ایران از کشورهای مترقی همانند ژاپن، فرانسه و انگلیس که حکومت مشروطه دارند و «انجمن استبداد» حاوی گفتگو‌های  خیالی دربارﮤ انجمن‌های مشروطه و گفتگوهای میان «شاهزاده» ، «شیخ» ، «فکلی» ، «جوان الافرنگ»  و «محقق»  در زﻣﻴﻨﮥ اهمیت مشروطه و فواید انجمن‌ها به‌همراه صحبت‌های شخصی بی‌نام با مستبدان طرفدار محمدعلی‌شاه برای برچیدن بساط عدالت (استبداد، 5جمادی‌الثانی1325ق: 3؛ استبداد، 19رمضان1325ق: 5)؛ «مناظرۀ ملاباقر و یکنفر دموکرات»  دربارﮤ فواید مشروطه، تقابل سنت و تجدد و برتری تجدد به سنت برای ترقی ایران؛ دو گفتگوی «افسانۀ ادبی» و «گفتگوی غلام و آزاد» در روزنامۀ وقت دربارﮤ اهمیت مشروطه و مجلس شورای ملی و «مکالمۀ سیاح ایرانی و ژاپونی» مندرج در روزنامۀ وطن درخصوص تبیین اصول ترقی توسط شخص ژاپنی برای شخص ایرانی.

در این دسته از گفتگو‌ها، به ژاپن به چشم الگوی مناسب آسیایی توجه شده است؛ همچنین تنها راه برای برون‌رفت از وضع موجود در زمانۀ مشروطه جایگزینی تجدد، ایجاد مجلس، شکل‌گیری احزاب، مشارکت در تصمیم‌گیری‌های سیاسی، محدودکردن قدرت مطلقۀ شاه و درمجموع برقراری نظام مشروطه معرفی شده است. علاوه‌براین، گفتگوهایی همچون «منوچهر با فریدون در یکی از قهوه‌خانه‌های پاریس»  که در آن منوچهر شخص پرسش‌کننده است و فریدون نمادی از انسان آگاه؛ «ملانصرالدین و شیخ‌بهلول» که در آن ملانصرالدین پرسش‌کننده است و شیخ‌بهلول نمادی از انسان مطلع از وقایع و مبانی سیاسی مشروطه است که رویکردی انتقادی و واقع‌بینانه به مشروطه دارد و پاسخ‌دهندۀ به پرسش‌هاست؛ «گفتگوی میرزاعبدالله و میرزاصادق» دربارﮤ مبانی مشروطه و وضعیت اجتماعی ایران؛ «سؤال و جواب مشهدی محمدنقی و کربلایی‌تقی» که در آن  مشهدی‌محمدنقی رویکردهای بی‌طرفانه‌ای به مشروطه دارد و کربلایی‌تقی از طرفداران مشروطه است و مجادﻟﮥ بین آنها نیز دربارﮤ فواید و اهمیت مشروطه است (رهنما، 3رجب1325ق: 2و3)، از دیگر نمونه‌های این ساختار هستند.

برخی از این گفتگوها نیز با محور توجه به ساختار نظام مشروطه، قانون‌خواهی و اهمیت نظم از زبان حیوانات نقل شده است که نمونۀ آن عبارت‌اند از: گفتگوهای «شمع و پروانه»، «پروانه و خروس» (پروانه، 14شوال1328ق: 5و7) و گفتارهایی متعدد از دیگر حیوانات در تبیین مسئلۀ قانون‌خواهی و حقوق اجتماعی در روزنامۀ پروانه؛ گفتگوهایی که در قالب صنعت تشخیص و جان‌بخشی،‌ در نقش گونه‌ای که نگارنده در آن به گفتگو با اشیا و حیوانات می‌پردازد و دیدگاه‌های خاص مدنظر خود را از زبان اشیا و حیوانات مطرح می‌کند، به نگارش درآمده‌اند. در این گفتگوها، پروانه نماد «خیالات ترقی»گرایانه برای ایران است و رویکردی احساساتی و عاطفی به مشروطه دارد. شمع نیز با رویکرد منطقی، برای تبیین بهتر دو مفهوم «آزادی» و «اعتدال» برای پروانه تلاش می‌کند (پروانه، 7شوال1328ق: 3و4). در ادامۀ این گفتگوها موجوداتی همچون «شب‌پره»، «مورچه ‌سواری»، «پشه ‌کوری»، «زنبور سرخی» و «وزوزی» نیز به گفتگو اضافه می‌شوند و مباحث با حالت شورایی دربارﮤ مسئلۀ بررسی علت‌های اختلافات نمایندگان مجلس شورای ملی ادامه می‌یابد و نقش آنها در تداوم نظام مشروطه به بحث گذاشته می‌شود (پروانه، 5 ذیقعده 1328ق: 4و5). گفتگوی دیگر، «ترانۀ یک مرغ» است که به قلم جعفر خامنه در روزنامۀ عصر جدید چاپ شده است. در این گفتگو، مرغ نمادی از مام‌وطن است که گرفتار پریشانی شده است. مرغ خواستار آن است که ابنای وطن با تثبیت نظام مشروطه و آشنایی با رویکردهای ترقی‌طلبانه، برای بهبود وضعیت او تلاش کنند (عصر جدید، 2جمادی‌الثانی1333ق: 12).   

دستۀ دیگر، گفتگوهایی هستند که هدف خود را بهبود اوضاع اقتصادی ایران، توجه به مسئلۀ استقلال اقتصادی ایران، نجات کشور از مسئلۀ استقراض خارجی و انتقاد از اوضاع اقتصادی ایران با محوریت دخالت برخی دول فرنگی و روسیه در مسائل اقتصادی ایران قرار داده‌اند؛ مانند «گفتگوی گداها با مردنار بلجیکی» در روزنامۀ نسیم شمال (گیلانی، 1357: 13)؛ «صحبت داش‌حسن با داش‌اسدالله در قهوه خانۀ عرش» که در آن  به اهمیت مسئلۀ اخذ مالیات برای تقویت قوای مالی و اقتصادی دولتِ مشروطه و ایجاد راه‌آهن برای رشد تجارت و جابه‌جایی و تجارت کالا اشاره شده است (کوکب‌دری، 9ربیع‌الاول1325ق: 3)؛ گفتگوی دیگر با عنوان «فواید بانک ملی» مندرج در روزنامۀ مجلس که در قالب پرسش‌وپاسخ از دبیرالممالک، دربارﮤ اهمیت بانک ملی و ارتباط آن با نیازمندنبودن به قرض مالی از روسیۀ تزاری سخن گفته است و  در آن بانک ملی مانند «نوشداروی کیخسروی که سهراب وطن را از مرگ خلاصی دهد تریاق برالساعة که مزاج مسموم دولت و دین را از چنگ هلاکت برهاند» معرفی شده است (مجلس، 22 شوال 1324ق: 3). همچنین در «صحبت بقال و زنبور» به قلم دبیر الممالک، دربارﮤ مباحث اقتصادی صحبت شده است. در این گفتگو که الگوی صنعت تشخیص نیز دارد، زنبور نمادی از شخصی داناست که از ورود «قند ز اقصی بلاد روس» و «شکر از هند» انتقاد می‌کند و بر حفظ استقلال اقتصادی وطن تأکید می­ورزد (انجمن ولایتی گیلان، 26رجب 1325: 4). برخی از این گفتگوها نیز از زبان کودکان و خطاب به مردم و ابنای وطن، با محوریت تبیین اوضاع اجتماعی و معیشتی مردم است. تفاوت این‌گونه با دیگر نمونه‌های گفتگوها در استفاده از زبان جنسیت است. در این گفتگوها مشروطه با ظاهرشدن در قالب پسری خردسال و ایران نیز با ظهور در قالب مام‎وطن و ارتباط ابنای وطن با او، در جنسیت زنانه قرار گرفته است. نمونۀ این ساختار، مکالمۀ مندرج در روزنامۀ استبداد با عنوان «ندای طفل مشروطه» است که طفل، پدر خود را «عدالت‌الدوله» و مادرش را «ایران‌الملوک» معرفی کرده است؛ همچنین گفتگوی «طفل هشت‌ساله» که بیان‌کنندﮤ اوضاع اجتماعی، سختی زندگی و فقر در میان خانواده‌­های ایرانی است. در این گفتگو، طفل هشت‌ساله از شدت بیچارگی و فقر به خدا گله می‌کند و اشاره می‌کند «صفات عدل و داد و انصاف و رحم و تمام اوصاف رحمانیت تو راست مگر ما اطفال ایرانی مخلوق تو نیستیم برای آنان که بر ما رحم نمی‌کنند این همه ثروت و برتری و از برای ما بیچارگان این‌قدر ذلت و بدبختی می‌پسندی» (گلستان، 9رمضان 1325ق: 3و4).

در برخی از این گفتگوها شخص اول کشور، یعنی محمدعلی‌شاه، به‌صورت مستقیم نکوهش شده است. «مناقشۀ قلمی ملابی‌پروای خراسانی و میرزاترسوی کاشانی» که گفتگوهای خراسانیِ مشروطه‌خواه را با کاشانیِ منفعت ‌طلب شامل می‌شود (خورشید، ربیع‌ الاول 1324ق: 4) و «سؤال و جواب» که دربارﮤ تفاوت نظام مشروطه با «سلطنت مستبده» است (شرافت، 6ربیع ‌الثانی 1326 ق: 1) و «مکتوب از طرف یزید[...]» که دربارﮤ برشماری اقدامات خرابکارانۀ محمدعلی‌شاه، مقایسۀ محمدعلی‌شاه با یزید و تلاش برای ناپاک‌تر نشان‌دادن شاه قاجار است و انتقاد از اقدامات «شیخ ناری [فضل‌الله نوری]» و «نحس‌الدوله [عین‌الدوله]» (شرافت، 27صفر 1326ق: 4) و همچنین «شیخ و شاب» دربارﮤ دو اصطلاح آزادی و استبداد (گنجینۀ انصار، 2ذیقعده1325ق: 3) ازجمله گفتگوهای انتقادیِ مهم در این خصوص هستند. نکتۀ اساسی در این گفتگو‌ها، به‌‌ خصوص در برخی گفتگوها مانند مکتوب از یزید بن ‌معاویه ‌ابن ‌ابی ‌سفیان علیه ‌اللعنه‌والعذاب و برخی مطالب مندرج در روزنامۀ انجمن تبریز، این است که از الگوی حسینی و یزیدی در قالب اثبات حقانیت مشروطه، باطل ‌بودن محمدعلی‌شاه و هم‌ردیف ‌بودن اقدامات مخالفان مشروطه با یزیدیان در واقعۀ کربلا استفاده شده است.

برخی از این گفتگوها نیز در قالب ترکیب طرح و کلمه به نگارش درآمده‌اند. این‌ نمونه که در میان مطبوعات این دوره کمترین حجم را دارد، روزنامه‌های آیینۀ غیب‌نما، کشکول طهران و کشکول اصفهان را شامل می‌شود. در این روزنامه‌ها از مباحثی همچون انتقاد از مثله‌کردن (آیینۀ غیب‌نما، 24ربیع‌الثانی1325ق: 3)، انتقاد از وجود نفاق در میان مردم و معرفی آن در حکم مهم‌ترین عامل در سقوط مشروطه و مجلس شورای ملی (آیینۀ غیب‌نما، 28ربیع‌الثانی1325ق: 2و3)، تقابل نظام آموزش قدیم و جدید و مقایسۀ اهمیت خواندن کتاب «حسین کرد» با کتاب‌های علمی و روزنامه برای دانش‌آموزان (آیینۀ غیب‌نما، غره جمادی‌الاول1325ق: 3) و صحبت‌ها و نصیحت‌های پیامبر اسلام(ص) به انجمن‌های سیزده‌گانۀ ایران در داشتن اتحاد برای پیروزی مشروطه (آیینۀ غیب‌نما، 7جمادی‌الثانی1325ق: 2) سخن به میان آمده است. برخی از این گفتگوها در قالب آموزش مباحث دینی تنظیم شده‌اند. «در اثبات ذات واجب‌الوجود» صحبت‌های سلطان‌احمدخان و حکیم‌باشی دربارﮤ مبانی دینی (ادب، 27جمادی ‌الآخر1316ق: 6 )، «مکالمۀ آریستودم با سقراط» با محوریت مباحث فلسفی، خداشناسی و شناخت واژگانی همچون دیو، فرشته و خدا (ادب، 27جمادی ‌الآخر 1316ق: 6) و «حمام جنیان» که در آن گفتگوهایی میان «حسن‌خان و پدرش حیدرخان» دربارﮤ شریعت، مبانی دینی، آشنایی با تجدد و تطبیق مبانی دینی با مشروطه صورت پذیرفته است (تمدن، 2ربیع‌ الاول 1326ق: 4)، نشان‌دهندۀ اراﺋﮥ مباحث دینی در قالب امور آموزشی است که به‌نظر می‌رسد استفاده از این روش، زمینه‌ساز طرحی برای تبیین مفاهیم اسلامی و تطبیق آن با اصول مشروطه و مباحث علمی نوین بوده است. 

رویکرد جامعه‌شناختی به گفتگوهای خیالی

بافت متن و موضوع گفتگوهای خیالی

تمام این گفتگوهای خیالی بدون استثنا بیان‌کنندﮤ اوضاع سیاسی و اجتماعی و فرهنگی عصر مشروطه هستند. نگاه نقادانه به اوضاع سیاسی و اجتماعی و فرهنگی، آن هم با زبانی ساده و عامه ‌فهم، وجه مشترک تمامی این گفتگوهای خیالی است. از نظر موضوعی و محتوایی، در این گفتگوها بیشتر از مباحث روز عصر مشروطه همانند تطبیق یا تقابل مشروطه با مبانی اسلامی، اهمیت ایجاد عدالت‌خانه، منفی ‌بودن استبداد، حق‌بودن مشروطه، عینیت مشروطه با شرع، اهمیت ایجاد بانک ملی، استقراض ‌نگرفتن خارجی و نقش منفعت‌طلبی در مخالفت دربار با مشروطه سخن به میان آمده است. در این گفتگوهای خیالی، نگارندگان در جایگاه اشخاص آگاه جامعه در پی ‌آن هستند تا با انعکاس وضع موجود و ایجاد آگاهی دربارﮤ برخورد با مشکلات اجتماعی و با مطرح‌ کردن مسئلۀ گذار از وضع موجود، یعنی دوران استبداد، و رسیدن به وضع مطلوب، یعنی آرمان‌شهر مشروطه، و نوعی سازگاری میان وضعیت ایران با کشورهای مترقی آن زمان، به‌ویژه ژاپن در نقش الگویی آسیایی و فرانسه در نقش الگویی مترقی، جامعه را به سمت ترقی و پیشرفت راهنمایی کنند.

در این گفتگوها به‌طور معمول، یک نفر پرسش‌‌ کننده است و دیگری پاسخ ‌دهنده. یکی طرفدار مشروطه است و دیگری یا مخالف مشروطه یا مردد به آن. در این گفتگوها قالب آن است که در انتهای گفتگو، پرسش‌کننده از پاسخ‌های پاسخ‌دهنده قانع شود و طرفدار مشروطه شود. برخی از این گفتگوها رویکردهای تعلیمی و توصیه‌ای و اندرزگونه دارند. مخاطب این اندرزها ازیک‌سو افراد جامعه هستند تا بدانند اگر برای به‌دست‌آوردن آگاهی تلاش نکنند چه بر سرشان خواهد آمد و ازدیگرسو، صاحبان قدرت و مخالفان آشنایی مردم با مدرنیته هستند تا بدانند گذشت زمان چه بر سر حاکمان ظالم آورده است. در این نگارش‌های تعلیمی، به‌علت اوضاع اجتماعی در دورۀ مشروطه، مسائل سیاسی و اجتماعی موضوع محوری هستند و گفتارهای مذهبی و عرفانی در آنها دیده نمی‌شود.

از نظر ساخت‌های زبانی، حسب آن چه مشهود است، در این گفتگوها کهن‌گرایی زبانی یا زبان آرکائیک و به‌کارگیری واژه‌های کهن وجود ندارد؛ از نظر زبانی، این گفتگوها به شیوه‌ای بسیار ساده به نگارش درآمده‌اند. امری که علت آن را باید در راﺑﻄﮥ میان هدف نگارندگان این گفتگوها در قالب فهمیدن آنها توسط مردم و سطح پایین سواد عمومی جستجو کرد. از نظر ساختار، جملاتی که در قالب پاسخ مطرح شده‌اند بسیار طولانی هستند و به‌طور معمول، با کلمات ربط مثل «و» به یکدیگر متصل شده‌اند. در این جملات طولانی، فعل بسیاری به کار رفته است که نمونۀ آن گفتگوی منوچهر با فریدون در یکی از قهوه‌خانه‌های پاریس است (ندای وطن، 5 جمادی ‌الاول1325ق: 6و7). علت طولانی‌بودن این پاسخ‌ها را در دو عامل باید جستجو کرد: ازیک‌سو سطح آگاهی پاسخ‌ دهنده برای توجیه نظرهای خود و از دیگر سو، سطح پایین اطلاعات پرسش‌‌کننده که نمادی از اکثریت افراد جامعه هستند. افرادی که برای کسب آگاهی از حقانیت مشروطه، به توضیحات کامل و جامع نیاز دارند؛ همچنین ذکر پرسش‌های متعدد به‌معنای کثرت میزان آگاهی در پرسش‌گران نیست بلکه به‌معنی رواج و گستردگی ابهام‌ها و شک‌هایی‌ست که براساس برخی خرافات اجتماعی در ذهن آنان جای گرفته است. از نظر زبانی نیز در برخی از این گفتگوها، به‌ویژه گفتگوهایی که در مطبوعات چاپ‌شده در تهران مانند روزنامۀ شرافت وجود دارند، از زبان بومی تهرانی استفاده شده است که با زبان عامیانه و بازاری آمیختگی دارد. نمونه‌های آن کاربرد کلمۀ روزنامه به‌شکل «روزنومه»، قهوه‌خانه به ‌صورت «قهوه‌خونه‌ها»، مملکتمان در شکل «مملکت ‌مون» و برخی کلمات همچون «پیغمبرمون»، «میاوردن»، «دوماد»، «ایرونیا»، «مازندرونی»، «نمیخورد» و «پهلوونا» در گفتگوی خیالیِ «مکتوب حسین کرد شبستری موهومی» است (شرافت، 14ربیع‌المولود1326ق: 1).

در این گفتگوها، به جز نمونه‌های معدودی که البته زمینه‌های ملی‌گرایانه دارند، به گذشتۀ تاریخی و تاریخ ایران باستان توجه شاخصی نمی‌شود و این گفتگوها پرتاب زمانی ندارند و فاقد فرار از وضع موجود، یعنی وضع عصر مشروطه، هستند و تمام وقایع اتفاقی در این گفتگوها مربوط به زمان مشروطه است. در این گفتگوهای خیالی، فرار از وضع موجود و پرتاب زمانی وجود ندارد و نگارنده نیز قصد دارد انتقادهای سیاسی و اجتماعی خود را به مخالفان مشروطه مطرح کند؛ بنابراین به دگرگون ‌سازی در نام افراد روی می‌آورد. دگرگون ‌سازی که ازیک‌سو از انتقاد و مخالفت با اشخاص مذکور نشان دارد، به‌صورتی‌که جامعه متوجه منظور نگارنده شود و ازدیگرسو، روشی است برای گریز از تیغ سرکوب استبداد که به بهانۀ توهین مستقیم به افراد، مخالفان را سرکوب نکند. در این نگارش‌ها و گفتگوها «فضل‌الله» و «نوری» که دو معرف برای شخصیت شیخ‌فضل‌الله نوری هستند، به‌صورت «فضلة‌الله» و «شیخ‌ناری» درج شده است؛ همچنین «نحس‌الدوله» معرف عین‌الدوله، «شیخ منحوس ورامینی» معرف شیخ‌محمود ورامینی و «علی یزیدی» معرف سیدعلی یزدی است (شرافت، 27صفر 1326ق: 1و2). در این گفتگوها، انتقادهای سیاسی از زبان اشخاص خیالی مانند فریدون و منوچهر، مشهدی‌تقی و کربلایی‌نقی و گاه از زبان شمع و پروانه، زنبور و بقال بیان شده است یا به‌صورت س و ج مطرح شده است؛ امری که از اوج وجود اختناق، سرکوب سیاسی و سانسورهای مطبوعاتی نشان دارد. به‌کارگیری روش‌هایی همچون بهره‌گیری از «علم اصطرلاب»، «رمل»، «فال» و «تاس» انداختن برای پیداکردن علت‌های خرابی ایران و افول مشروطه از دیگر نمونه‌های استفاده ‌شده در این گفتگوهاست. نمونه‌هایی که علاوه‌بر طرح دیدگاه‌های انتقادی نگارندگان گفتگوهای خیالی به آنها، بیان‌کنندﮤ باورهای اجتماعی و فرهنگی موجود در افکار مردم نیز است.

نقش و اهمیت اجتماعی گفتگوهای خیالی

علاوه ‌بر مطبوعات فارسی‌زبان درون‌مرزی، در مطبوعات فارسی‌زبان برون‌مرزی نیز استفاده از الگوی گفتگوهای خیالی مشاهده می‌شود؛ مانند «مکالمۀ یکی از سیاحان ایران با یکی از ارباب سیاست هند» نوشته‌شده در روزنامۀ حبل‌المتین که در کلکته هند منتشر می‌شد یا گفتگوی میرزاسعید سمنانی با ابومفید کرمانی مندرج در روزنامۀ چهره‌نما که در مصر چاپ می‌شد یا «مذاکرۀ وزیر و سفیر» ثبت‌شده در روزنامۀ اختر که در اسلامبول منتشر می‌شد. با مقایسۀ زمان انتشار این گفتگوها با گفتگوهای خیالی منتشرشده در مطبوعات فارسی‌زبان درون‌مرزی در دورۀ مشروطه، متوجه تقدم انتشار این گفتگوها در مطبوعات فارسی‌زبان کشورهای مصر، هند و عثمانی و تقلید مطبوعات درون‌مرزی از مطبوعات برون‌مرزی می‌شویم. در بین کشورهایی که از الگوی گفتگوهای خیالی در ادبیات آنها استفاده شده است، به‌نظر می‌رسد در بافت جوامع دموکرات استفاده از این الگو برای طرح انتقادهای سیاسی‌اجتماعی کمتر بوده است. درحقیقت، بیان انتقادهای سیاسی‌اجتماعی در قالب گفتگوهای خیالی در دوران قاجار نشان‌دهندۀ فضای بستۀ سیاسی جامعه است. فضایی که در آن چشم و گوش‌های شاه و دستگاه سانسور فعال بودند و دگراندیشان و منتقدان جامعه توانایی نقد سیاسیِ قدرت حاکم را نداشتند. براین‌اساس در این دوره شیوۀ بیان مطالب، طرح مطالبات، روش بازگوکردن انتقادهای سیاسی و شیوۀ مبارزه‌ها دگرگون شد و متناسب با وضع موجود سیاسی، نقدهای سیاسی در قالب طرح و استفاده از الگوی گفتگوهای خیالی توجه منتقدان را جلب کرد. این مسئله علاوه‌بر ایجاد زمینه‌های اجتماعی جدید برای بیان انتقادهای سیاسی، در میزان تأثیرگذاری اجتماعی در دورۀ مشروطه نیز تغییراتی ایجاد کرد. استفاده از این الگو در مطبوعات و طرح انتقادهای سیاسی در قالب داستان‌ها و گفتگوهای خیالی آن هم به زبانی عامیانه و ساده، علاوه‌بر کثرت و اجتماع خوانندگان، تعجیل و تفهیم بیشتر را برای جامعه‌ای که باسوادان آن اندک بودند، فراهم می‌آورد. زبان استفاده‌شده در این الگو مبین این امر است که نگارندگان آنها به‌صورت آگاهانه، اصلی‌ترین هدف خود را در کشاندن توده‌ها به صحنه‌های سیاسی‌اجتماعی و ایجاد آگاهی در سطح طبقات متوسط و معمولی جامعۀ دورۀ قاجار قرار داده بودند.

درخصوص اهمیت اجتماعی این گفتگوها باید اشاره کرد که در این دوره، با دو رویکرد انتقادی مواجه هستیم: 1. گفتگوهایی که روشنفکرانی همچون میرزا‌ملکم‌خان، میرزافتحعلی آخوندزاده و آقاخان کرمانی در گفتگوهای خیالی همچون «رفیق و وزیر» و «شیخ و وزیر» ، «مکتوبات کمال‌الدوله» ، «سه‌مکتوب» و «صدخطابه» انعکاس داده‌اند. زبان این گفتگوها روشنفکرانه و ادیبانه است و همه‌فهم نیست و مخاطب اصلی آنها نیز نه بدنۀ اجتماعی بلکه طبقات مرفه و روشنفکران اجتماعی است. 2. گفتگوهایی که به زبانی ساده و عامیانه، با تأثیرپذیری از آداب و افکار اجتماعی مردم در دورۀ مشروطه به نگارش درآمده‌اند و مخاطب اصلی آنها نیز توده و طبقات اجتماعی متوسط و پایین جامعه است. علاوه‌بر گروه مخاطبان، تفاوت اصلی این دو گروه در هدف و طبقۀ اجتماعی تغییردهنده است؛ گروه نخست تلاش می‌کنند که تغییرات از رﺃس هرم قدرت صورت پذیرد و گروه دوم برای ایجاد تغییرات سیاسی‌اجتماعی در بدنۀ هرم کوشش می‌کنند.

نتیجه

آشنایی با غرب، رشد سفرنامه‌نویسی، رشد صنعت چاپ، ترجمۀ آثار متعدد از انگلیسی و فرانسوی در دورۀ قاجار به انضمام گسترش روزافزون منابع اصلاع‌رسانی مانند مطبوعات و تلگراف ازیک‌سو و رشد مفاهیم اجتماعی همچون اندیشه‌های عقل‌گرایانه و ساخت‌های اومانیستی و نگرش‌هایی همچون حقوق مدنی، رشد طرح مطالبات اجتماعی و مسئلۀ حق رأی، ایجاد پارلمان و تفکیک قوا ازسوی‎دیگر باعث می‌شود که به‌علت هم‌ خوانی با مؤلفه‌های جهان مدرنِ آن روز، این دوره از تاریخ ایران را یکی از ادوار تجددگرایی جامعۀ ایران معرفی کنیم. دراین‌بین با آغاز انتشار مطبوعات در ایران، این منابع اطلاع‌رسانی با اتخاذ رویکرد طرفداری یک‌جانبه از قدرت حاکمه، در ابتدا تنها وظیفۀ انعکاس اخبار دولتی را برعهده داشتند. در دورۀ ناصری، با انتشار مطبوعات فارسی‌زبان مانند قانون و عروةالوثقی در پاریس، حبل‌المتین در هند و اختر در استانبول که دیگر نظارت دستگاه حاکمه بر آنها وجود نداشت، به طرح انتقاد از اوضاع سیاسی و اجتماعی جامعۀ ایران توجه ویژه شد. در داخل مرزهای ایران نیز با نگارش رسائلی در دورۀ فتحعلی‌شاه، برای نخستین‌بار استفاده از الگوی گفتگوهای خیالی آغاز شد. رسائلی که موضوع‌های اصلی آن ادبیات کلاسیک ایران و اندرزهای تعلیمی و اخلاقی بود. برای اولین‌بار نیز در دورۀ ناصری، روشنفکران منتقدی همچون میرزاملکم‌خان و با نگارش گفتگوهایی مانند «رفیق و وزیر» و «شیخ و وزیر» استفاده از الگوی گفتگوهای خیالی را در قالبی انتقادی آغاز کردند و به موازات آن، با نگارش برخی گفتگوهای خیالی مانند مطالب مندرج در روزنامه‌های حبل‌المتین چاپ هند، اختر چاپ اسلامبول و ثریا چاپ مصر و نیز نگارش آثاری از مؤیدالاسلام در کلکته هند این شیوه گسترش یافت؛ پس‌ازآن نیز با چاپ در مطبوعات دورۀ مشروطه، به‌خصوص مطبوعات منتشرشدۀ فارسی‌زبان درون‌مرزی در دورۀ محمد‌علی‌شاه قاجار و سال‌های  1324 تا  1327ق /1285تا1288ش، به اوج خود رسید. امری که علت آن را ازیک‌سو در کاهش توانایی نظارت دولت بر مطالب مندرج در مطبوعات و ازسوی‌دیگر، در شتاب رواج اندیشه‌های انتقادی در دورۀ مشروطه باید دانست. مهم‌ترین مسائل مطرح‌شده در این گفتگوهای خیالی عبارت‌اند از: اهمیت نظام مشروطه در جایگاه بافت تغییردهندۀ اوضاع «ایران ویران»، حقانیت نظام مشروطه، عینیت مشروطه و مبانی اسلامی و معرفی آن در قالب تنها راه‌حل خرابی‌های وطن. در انتها باید اشاره کرد که بیشتر این گفتگوها به زبان ساده به نگارش درآمده‌اند. علت این ساده‌نگاری این بود که نگارندگان به سهل‌بودن و تفهیم آن برای جامعه اعتقاد داشتند و هدف آنها این بود که ایجاد تغییرات سیاسی و اجتماعی از بدنۀ هرم و تودۀ جامعه آغاز شود.