کارکرد جمله های مرکب در بوستان سعدی

مقدمه

از آغاز تا نیمة نخست قرن پنجم، شیوۀ شاعری و نویسندگی بر سادگی و بی­تکلفی استوار بود و نویسندگان و شاعران، خود می‌خواستند یا ناگزیر بودند اندیشه‌های خود را به گونه‌ای بیان کنند که فهم آن دشوار نباشد. سیر طبیعی کلام نیز همین را می‌طلبد. دکتر شهیدی معتقد است که «منطق طبیعی این است که نویسنده یا گوینده از ساده‌نویسی و ساده­گویی منحرف نگردد، جز آنکه سببی یا سبب‌هایی قوی پدید آید و به ضرورت، او از راه راست به راه دشوار و پرپیچ و خم درافتد» (شهیدی، 1372: 396).

با گذشت زمان، به‌ویژه بعد از قرن پنجم، نظم و نثر از سادگی سرشتین دور می­شودو آرایه­های لفظی و معنوی فراوانی به آن راه می­یابد. از این دوره به بعد شاعران و نویسندگان، دیگر مقصود خود را ساده بیان نمی‌کنند بلکه آن را می‌آرایند و در قالبِ لفظ‌های پیچ‌درپیچی می‌ریزند که فهم آن به آسانی برای همگان ممکن نیست. از این به بعد، در شعر و نثر، زبانی پدید می‌آید که فهم آن، مخاطبان خاصی را می‌طلبد. اما در قرن هفتم هجری که زمان یکّه­تازی ادبیات فنی بود، سعدی با شعر و نثر سحرانگیز خود انقلابی پدید آورد که پس از گذشت صدها سال، هنوز همگان بر استیلای بی‌چون­وچرای او بر زبان و ادب فارسی صحّه می‌گذارند. مرحوم یوسفی اعتقاد داشت: «هیچ شاعر و نویسنده­ای در تاریخ زبان و ادبیات فارسی به اندازۀ سعدی بر زبان و طرز تعبیر و تحریر فارسی حکومت نداشته است» (یوسفی،1369: 245). سعدی نه‌تنها در حوزۀ واژگان تحول ایجاد کرد، بلکه ساختار کلام را نیز دگرگون کرد و شعر را به زبان تودۀ مردم و زبان عامیانه پیوند داد. «آنچه سبب شد تا سعدی شاعر و نویسنده به موقعیت شگفت­آورش در قلمرو زبان فارسی برسد، در درجۀ نخست غنای زبان او در پرتو انواع ادبی رنگارنگش بود. زبان سعدی آمیزه­ای بود از زبان رسمی و زبان ادبی رایج و به همگانی­شدن ادب فارسی در ایران و کشورهای پیرامون یاری رساند» (عابدی،1391 :34).

از میان آثار سعدی، بوستان یک استثناست. شاید فهم همگان برای دریافت لطافت غزل­ها کافی نباشد یا علاقۀ چندانی به قصاید نشان ندهند، اما حکایت پیوند مردم با بوستان، حکایت دیگری است. هرچند ممکن است در تعداد معدودی از حکایت­ها، واژگانی هم وجود داشته باشد که همگان معنای آن را نفهمند، «دامنة کلام و معنی در بوستان آن قدر وسیع است که ندانستن دوسه لغت مانع برخورداری مخاطبان نمی‌شود» (اسلامی ندوشن، 1379: 192).در بوستان، مخاطب سعدی همة قشرهای مردم است؛ به همین دلیل، بیان آن از کلام تفاخر آمیزِ شاعران هم عصر وی تا حدی تهی­ است.

 به‌راستی دشوارترین زبان برای سرودن شعر زبان ساده است. اگر شاعری برای بیان اندیشه‌های شاعرانۀ خود این­گونه از زبان را برگزیند، سخت‌ترین نوع زبان را برگزیده است. به‌خصوص اینکه ناگزیر است وزن عروضی، یک­سانی طول مصراع­ها و ردیف و قافیه را نیز رعایت کند. مهم‌ترین عامل روانی کلام و گیرایی سخن، چگونگی چینش واژگان در ساختار نحوی جمله‌هاست. چیرگی سعدی بر نهفته‌های زبان فارسی، انعطاف شگفت‌انگیز کلام او تا حد فهم عوام، پایبندی وی در بسیاری از موارد به شکل مستقیم ارکان نحوی، فشردگی‌ها و گستردگی‌های هنری و دلایل متعدد دیگر، از رازهای صدرنشینی او در برخی از حوزه‌های هنری و زبانی است. برای درک زیبایی­های زبان سعدی، راهی جز بررسی دقیق علمیِ آثار او نیست؛ نگارندگان از میان موضوعات متفاوت و متنوع پژوهشی بر روی آثار سعدی،در پی آن برآمدند تا بوستان را از جنبة کارکرد «جمله­های مرکب» بررسی کنند و در صدد پاسخ­گویی به این پرسش برآیند که کارکرد و نحوۀ استفاده از جمله­های مرکب در بوستان چگونه است. افزون بر این پرسش اصلی، پرسش‌های دیگری نیز به ذهن متبادر شد؛ همچون:

-              نسبت کاربرد جمله­های مرکب به جمله­های ساده در بوستان چگونه است؟

-              جمله­های پیرو در بوستان چگونه به کار رفته­اند؟

-              در جمله­های مرکب بوستان، پیرو بیش­تر مقدم شده است یا پایه؟

-              جمله­های پیرو، بیشتر در کدام نقش نحوی ِجملۀ پایه آمده­اند؟

-              نحوۀ کاربرد جمله­های مرکب و ساده در کنار هم در یک بیت، چگونه است؟

-              آیا کاربرد جمله­های مرکب و ساده در مقدمه با بخش­های دیگر بوستان یکسان است؟

برای پاسخ به این پرسش­ها، راهی جز بررسی موشکافانه و جزئی­نگرانه و کمک گرفتن از آمار و ارقام نیست. بدین منظور، دلیل تقریباً یک­چهارم از بیت­های بوستان را به عنوان جامعۀ آماری خود برگزیدیم و آنها را از نظر ساختار جمله­های مرکب و نحوۀ کاربرد آنها بررسی و نتایج را در قلب آمار و ارقام با کمی تحلیل ارائه کرده­ایم.

هر چند بهتر آن بود که کلّ ِ بوستان بررسی می‌شد، اما چون ممکن بود حجم زیاد از دقت نظر بکاهد،1000 بیت راکه تقریباً یک چهارم کل بوستان است، به عنوان جامعۀ آماری برگزیدیم. برای اینکه این پژوهش، شکلی علمی به خود بگیرد، با توجه به اینکه مضمون­ها بر ساختار جمله­ها تأثیر می­گذارند، جامعۀ آماری خود را از بخش­های مختلف برگزیدیم. بدین منظور،از مقدمه و هر یک از باب­ها، 100 بیت بدین ترتیب برگزیدیم: 100 بیت نخستِ مقدمه، 100 بیت اول ِباب اول، 100 بیت دوم ِباب دوم، 100بیت سومِ باب سوم، 100 بیت چهارمِ باب چهارم، 100 پنجمِ باب پنجم،100 بیت دومِ باب ششم، 100 بیت سومِ باب هفتم، 100 بیت اولِ باب هشتم،100 بیت دومِ باب نهم و همۀ بیت­های باب دهم.

برای ترسیم الگوهای مختلف جمله­های مرکب و تطبیق ابیات بوستان سعدی با آن،دستور زبان فارسی تألیف دکتر حسن انوری و دکتر حسن احمدی گیوی را برگزیدیم و پایۀ پژوهش خود را بر این کتاب ارزشمند نهادیم. البته در مواردی نیزبه آثار استادان برجسته‌ای چون خانلری، فرشیدورد و خیامپور مراجعه کردیم و از آن بهره بردیم. پس از تعیین نوع جمله­ها و تطبیق آن با الگوها، نتایج را در نمودارهایی نشان دادیم. پس از آن با دقت در نمودارها که ‌بیشتر آنها به شکل مقایسه‌ای و گاه به صورت درصدی این داده‌ها را نشان می‌دهند، با توجه به اهداف این پژوهش، اطلاعات به‌دست‌آمده از نمودارها و جدول‌ها را تجزیه و تحلیل و نتایج به‌دست‌آمده را ارائه کردیم.

 

1- جملۀساده، مرکب، پایه و پیرو

جمله از حیث ساختمان دو گونه است: ساده، مرکب (آمیخته)

جملۀ ساده جمله­ای است که در آن تنها یک فعل به کار رفته باشد.

جملۀ مرکب، جمله­ای است که در آن بیش از یک فعل به کار رفته باشد.

جملۀ پایه آن قسمت از جملۀ مرکب است که غالباً غرض اصلی گوینده با نویسنده را در بردارد و قابل‌تأویل به غیرجمله نیست.

جملۀ پیرو، آن جزء از جملۀ مرکب است که همراه جملۀ پایه می­آید و وابستۀ پایه است یعنی مفهومی از قبیل زمان، شرط، علت و جز آن را به مفهوم جملۀ پایه می­افزاید و قابل‌تأویل به مصدر یا صفت است (انوری- گیوی، 1378: 309)

 

2- چگونگی کاربرد جمله‌های مرکب در بوستان

در ابیاتی که بررسی کردیم، به جز در موارد معدود که به آن نیز پرداخته خواهد شد، بسامد جمله‌های مرکب بسیار ‌بیشتر از جمله‌های سادهبود. تنوع و فراوانی این جمله­ها به حدی است که می­توان گفت یکی از ویژگی‌های سبکی شعر سعدی در بوستان،استفاده وسیع و متنوع از جمله­های مرکب است. برای بررسی دقیق­ترو تعیین بسامد جمله­های مرکب، بیت‌هایی را که در آنها جمله‌های مرکب به کار رفته­اند، به پنج گروه تقسیم کرده‌ایم:

2-1- بیت‌هایی که فقط از یک جملۀ مرکبتشکیل شده‌اند؛

2-2- بیت‌هایی که از دوجملۀ مرکب تشکیل شده‌اند؛

2-3- بیت‌هایی که در آنها جملۀ مرکب در کنار جملۀهم‌پایه[1] آمده­اند؛

2-4- بیت‌هایی که از جملۀ مرکب و شبه جمله، تشکیل شده­اند؛

2-5- بیت‌هایی که در آنها جملة مرکب، درکنار جملۀساده آمده­اند.

2-1- بیت­های تشکیل‌شده از یک جملۀ مرکب

در این قسمت، ما تنها بیت‌هایی را که از یک جملۀ مرکب تشکیل شده‌اند بررسی کرده­ایم. بیت‌هایی که از دو جملۀ مرکب تشکیل شده‌اند یا جملۀ مرکب و جملۀ هم‌پایه در کنار هم آمده­استیا جملۀ مرکب در کنار شبه‌جمله آمده است، در بخش‌های بعد بررسی خواهیم کرد.

در میان 1100 بیت جامعۀ آماری ما، 655 بیت وجود دارد که تنها از یک جملۀ مرکب تشکیل شده است. به بیانی دیگر،60درصد از بیت­های بوستان تنها از یک جملۀ مرکب تشکیل شده است.

جمله‌های مرکب از یک جملۀ پایه و یک یا چند جملۀ پیرو تشکیل می­شوند. در این بخش، جمله‌های مرکب را از نظر تعداد جمله­های پیرو در سه گروه جملۀ مرکب با یک پیرو، جملۀ مرکب با دو پیرو و جملۀ مرکب با سه پیرو، قرار دادیم.نمودار زیر بسامد بیت­های تشکیل‌شده از یک جملۀ مرکب را با توجه به تعداد جملۀ پیرو نشان می­دهد.

 

نمودار (1) بسامد جمله‌های مرکب تعداد پیرو

 

با دقت در این نمودار می‌توان پی برد که در بوستان جمله‌های مرکبی که از یک پایه و یک پیرو تشکیل شده‌اند بسیار ‌بیشتر از جمله­های مرکب با دو و سه پیرو هستند.

بیت­هایی را که فقط از یک جملۀ مرکب تشکیل شده­اند، با توجه به تعداد جملۀ پیرو، به سه گروه تقسیم می­کنیم:

2-1-1- جملۀ مرکب با یک پیرو

2-1-2- جملۀ مرکب با دو پیرو

2-1-3- جملۀ مرکب با سه پیرو

2-1-1- جمله­های مرکب با یک پیرو

جمله­های مرکبی که از یک پایه و یک پیرو تشکیل شده­اند، پیرو نسبت به پایه می­توانند به دو حالت داشته باشد:

2-1-1-1- پایه مقدم بر پیرو «پایه + پیرو)

2-1-1-2- پیرو مقدم بر پایه «پیرو + پایه)

2-1-1-1- پایه + پیرو

به این الگو که جملۀ پایه پیش از پیرو می‌آید، پیروهای پسین گفته می­شود (فرشیدورد، 1378:307). در این گونه بیت­ها، ابتدا جملۀ پایه و پس از آن جملۀ پیرو به کار رفته است. از میان 550 بیت تشکیل‌شده از جمله‌های مرکب وابسته با یک پیرو، در 342 بیت جملۀ پایه بر پیرو مقدم شده است. این تعداد، 2/62 درصد از کلّ ِاین بیت­هاست؛ مانند این بیت:

یا این بیت:

همچنین بیت:

2-1-1-2- پیرو + پایه 

این الگو را پیرو پیشین می­نامند (فرشیدورد، 1378: 306).از میان 550 بیتی که از جملۀ مرکب با یک پیرو تشکیل شده است، در 208 بیت پیرو بر پایه مقدم شده است، این تعداد، 8/37 درصد از کل بیت­هایی است که تنها از یک جملۀ مرکب با یک پیرو، تشکیل شده‌اند‌؛ مانند این بیت‌:

و این بیت:

یا:

در نمودار زیر، نسبت کاربرد جملۀ مرکب پایه + پیرو با پیرو + پایه، نشان داده شده است:

 

نمودار (2) مقایسه فراوانی جملۀ مرکب «پایه + پیرو» با «پیرو + پایه»

در هیچ‌یک از کتاب­های دستوری اشاره نشده است که کاربرد کدام یک از این دو الگودر زبانبیشتر است، اما به آمار کاربرد آنها در بوستان که می­نگریم، این پرسش به ذهن می‌رسد که چرا شیخ اجل از ترکیب الگوی «پایه + پیرو» به میزان قابل‌توجهی ‌بیشتر از «پیرو + پایه» استفاده کرده است. برای بررسی دقیق‌تر، در نمودار زیر بسامد کاربرد بیت‌های تشکیل‌شده از این دو الگو را در هر باب با هم مقایسه کرده­ایم.

 

نمودار (3) نسبت جمله‌های پایه + پیرو به پیرو + پایه به تفکیک باب

 

با تأمل در این جدول درمی‌یابیم که تنها در مقدمه که‌ بیشتر حاوی موضوعات کلی، مناجات‌ها و نعت‌هاست، تعداد بیت‌هایی که جملۀ پیرو بر پایه مقدم شده ‌بیشتراست؛ اما در تمامی باب‌ها به نسبت قابل‌توجهی تعداد بیت‌هایی که جملۀ پایه بر پیرو مقدم گردیده ‌بیشتراست، که این تفاوت در میزان کاربرد آنها معنادار است. در مجموع، تعداد بیت­هایی که طبق الگوی «پایه +پیرو»ساخته شده‌اند، از بیت‌هایی که با الگوی «پیرو + پایه»ساخته شده‌اند، بسیار ‌بیشتر است.

علاقۀ سعدی به مقدم کردن پایه بر پیرو بسیار مشهود است. شاید یکی از دلایل آن، تفاوت تأثیر روانی هر کدام از این دو الگو باشد؛ برای مثال، برای تشویق کسی به تلاش ‌بیشتر، به دو شکل می‌توانیم به او توصیه کنیم. گاهی به او می‌گوییم: «تو اگر تلاش کنی، حتماً موفق می‌شوی». گاهی همین معنا را در قالب این عبارت می‌ریزیم: «تو حتماً موفق می‌شوی، اگر تلاش کنی.» در هر دو جمله معنا منتقل می‌شود اما این دوجمله تأثیر روانی یکسانی ندارند. بدون شک، عبارت دوم حس موفقیت‌طلبی را در شنونده بر می‌انگیزد و موجب ایجاد انگیزۀ‌بیشتری در وی می‌شود. وانگهی اعتقاد مخاطب به عبارت دوم ‌بیشتر از عبارت اول است؛ زیرا عبارت اول با جملة «شرط» شروع شده است،در حالی کهعبارت دوم با «نتیجة شرط».

نکتة قابل‌تأمل در جملۀ مرکب با یک پیرواین است که در بیشتر موارد، این بیت‌ها را به دو بخش مجزا تقسیم شده­اند و هر جمله «پایه یا پیرو“ در یک مصراع آمده­اند. به نظر می­رسد سعدی تمایل دارد مصراع را واحدکلام قرار دهد؛ به­طوری­که هر مصراع با یک جملۀ پایه یا پیروشروع ­شود و با همان جمله­پایان می­یابد؛مانند بیت:

همچنین در بیت:

یا:

در بوستان بیت­هایی که جمله‌‌های پایه و پیرو در دو مصراع پراکنده‌اند، بدین­ صورت که جملۀ پایه یا پیرو از مصراع اول شروع شده باشد و در مصراع دوم به پایان می‌رسد، بسیار اندک است‌؛ مانند بیت:

که جملۀ پیرو از مصراع اول شروع شده و در مصراع دوم به پایان رسیده است.  همچنین بیت:

که جملۀ پایه «بسـی تـیـر و دیـماه و اردیبـهشت بـیایـد» از مصراع اول شروع شده و در مصراع دوم به پایان رسیده است.

در جدول زیر، بیت‌هایی گروه اول (بیت­هایی که هر جملۀ پایه یا پیرو در یک مصراع آمده­اند)را با گروه دوم (بیت­هایی که جمله‌‌های پایه و پیرو در دو مصراع پراکنده‌اند) مقایسه کرده‌ایم.

 

نمودار (4) مقایسة جمله‌واره متمرکز در یک مصراع با جمله‌واره‌های پراکنده در دو مصراع

 

از میان 550 بیتی که از یک جملة مرکب با یک پیرو تشکیل شده­اند، در 524 بیت، هر جملۀ پایه یا پیرو در یکمصراع به کار رفته است و فقط در26 بیت، اجزای جملۀ پایه و پیرو در دو مصراع پراکندهاست.

از این نمودار می‌توان نتیجه گرفت که سعدی به‌خصوص آن گاه که از جمله‌های مرکب با یک پیرو استفاده می‌کند، همواره سعی دارد که کلام خود را بسیار منظم و دقیق به دو بخش تقسیم کند و هرجملۀ پایه یا پیرو را در یک مصراع بنشاند. بیش از 95 درصد از بیت‌های تشکیل‌شده از جملة مرکب با یک پیرواز این­گونه­اند. شاید این شگرد از مصداق­ها و  نکته­هایی باشد که سعدی‌پژوهان از آنبه سهل ممتنع یاد کرده اند. 

2-1-2-جمله­های مرکب بادو پیرو

گاهی جملۀ مرکب بیش از یک پیرو دارد، مانند «وقتی که از سفر برگشت، به دیدنش برو؛ زیرا تو را دوست دارد» که جملۀ پایة «به دیدنش برو» یک پیرو پیشین دارد و یک پیرو پسین (فرشیدورد، 1378: 306).

در جامعة آماری ما، 95 بیت وجود دارد که در آنها جمله‌های مرکب با دو پیرو به­کار رفته­اند؛ مانند:

که «غم مدار» جملۀ پایه و «گــــر قیمـتی گوهـری» و «کــه ضــایع نگـــرداندت روزگـــار» جملۀ پایه هستند.

این بیت­ها را با توجه به محل قرار گرفتن جملۀ پایه، به سه دسته تقسیم کرده‌ایم.

2-1-2-1- بیت‌های تشکیل‌شده از جملۀ مرکب با پایه و دو پیرو پسین (پایه + پیرو + پیرو)

2-1-2-2- بیت‌های تشکیل­شده ازجملۀ مرکب با پایه و یک پیرو پیشین و یک پیرو پسین (پیرو + پایه + پیرو)

2-1-2-3- بیت‌های تشکیل‌شده از جملۀ مرکب با پایه و دو پیرو پیشین(پیرو + پیرو + پایه)

2-1-2-1- بیتِ تشکیل‌شده از پایه با دو پیروِ پسین (پایه + پیرو + پیرو)

در این­گونه بیت­ها، نخست جملۀ پایه می­آید و پس از آن دو جملۀ پیرو می­آیند‌؛ مانند بیت:

همچنین بیت:

یا:

همان­گونه که پیش از این گفته شد، سعدی علاقة فراوانی دارد که جملۀ پایه را پیش از پیرو بیاورد. در جمله‌های مرکب با دو پیرو نیز کاربرد الگوی «پایه+ پیرو + پیرو» از دو الگوی دیگر بیشتر است.

از 95 بیت مورد بحث ما،48 بیت طبق این الگو هستند. این تعداد بیش از50 درصد از کل بیت‌هایی است که از یک جملۀ مرکب با دو پیرو تشکیل شده­اند. دلیل کاربرد ‌بیشتر این گونه بیت‌ها نسبت به دو الگوی دیگر این است که در این الگوجملۀ پایه بر پیرو مقدم شده است، که مورد علاقۀ شیخ اجل است.

2-1-2-2- بیت‌های تشکیل‌شده از پایه با یک پیرو پیشین و یک پیرو پسین(پیرو+ پایه+ پیرو)

گاهی در برخی از بیت‌هایی که یک جملة مرکب وابسته‌ با دو پیرو به کار رفته است، یک جمله‌وارة پیرو پیش از پایه و یک جمله­وارة پیرو پس از پایه می‌آید و جمله‌وارة پایه در میان دو پیرو قرار می‌گیرد‌؛ مانند این بیت:

«روا باشد» جملۀ پایه است که در میان دو جملۀ پیرو «چـو از گُلـبُنی دیـده بـاشـی خوشـی» و «ار بار خارش کشی» آمده است.

یا:

در میان 95 بیت یاد‌شده، 33 بیت، یعنی7/34درصد از بیت­های این بخش، طبق الگوی فوق است.

2-1-2-3- پایه با دو پیرو پیشین (پیرو + پیرو + پایه):

برخی از بیت‌هایی که از جملۀ مرکب با دو پیرو ساخته شده‌اند، نخست دو جملۀپیرو و پس از آن جملۀ پایه آمده است‌؛ مانند این بیت‌:

که «اگـر هـر چـه یابـی» و «به کف برنهی» جملۀ پایه و «کَـفَت وقت حاجت بماند تهی» جملۀ پیرو است. همچنین بیت:

از 95 بیت مورد نظر، 14 بیت،یعنی 7/14درصد از بیت­های این بخش، طبق این الگو است.

 نمودار زیر بسامد این سه الگو را در بوستان نشان می‌دهد.

 

 

نمودار(5) بسامد بیت‌های تشکیل‌شده از جمله‌مرکب وابسته‌ با دو پیرو

 

در جامعة آماری 1100 بیتی، 550 بیت وجود دارد که تنها از جملۀ مرکب تشکیل شد‌ه است. از این تعداد،95 بیت، پایه همراه با دو پیرو آمده است که این تعداد تقریباً 17درصد از کل بیت‌هایی است که از جمله‌های مرکب تشکیل شده‌اند.

48 مورد از بیت­های یادشده طبق الگوی اول (پایه + پیرو+ پیرو)، 33 بیت طبق الگوی دوم (پیرو + پایه + پیرو) و 14 بیت دیگر، مطابق با الگوی سوم (پیرو+پیرو + پایه) است.

2-1-3- جمله­های مرکب با سه پیرو

در بوستان بیت‌هایی که از یک جملة وابسته با سه پیرو ساخته شده است، بسیار انگشت شمارند. به­کار بردن سه جملۀ پیرو همراه با یک پایه در یک بیت، جمله را طولانی، هم مفهوم کلام را دیریاب می­کند.

 در جامعۀ آماری این پژوهش، تنها 9 جملۀ مرکب با سه پیرو وجود داشت. این تعداد کمتر از 1 درصد از جامعة آماری ماست.

در بوستان، بیت‌هایی که از یک جمله مرکب با سه پیرو تشکیل شده­اند، با توجه با محل قرار گرفتن جمله­های پیرو، در دو حالت آمده­اند:

2-1-3-1-بیت‌های تشکیل‌شده از پایه با سه پیرو پسین (پایه + پیرو + پیرو + پیرو)

2-1-3-2-بیت‌های تشکیل‌شده از پایه با دو پیرو پیشین و یک پیرو پسین (پیرو + پیرو + پایه + پیرو)

2-1-3-1-پایه همراه با سه پیرو پسین (پایه + پیرو + پیرو + پیرو)  

از میان 9 بیت یادشده، 5 بیت آن طبق الگوی اول یعنی پایه همراه با سه پیرو پسین (پایه + پیرو +پیرو+پیرو) ساخته شده‌اند. علاقه­ی سعدی به تقدم پایه بر پیرو در این بخش نیز دیده می­شود؛ همچون بیت:

که «مترس از محبت» پایه و «که خاکت کند» ، «که باقی شوی» و «گر هلاکت کند» پیرو هستند. یا بیت:

«از آن همنشین ... گریز» جملۀ پایه و «تا توانی»، «که مر فتنۀ خفته را گفت» و «خیز» جمله­های پیرو هستند.

2-1-3-2-پایه همراه با دو پیرو پیشین و یک پیرو پسین (پیرو + پیرو  + پایه + پیرو)

در قسمت‌های بررسی‌شده بوستان، یک مورد از این الگو یافت شده است که موقوف‌المعانی است.

 

 

نمودار 6.  بسامد شکل­های مختلف جمله‌های مرکب در بوستان

نمودار شمارۀ 6 نشان می­دهد که تعداد جمله‌های مرکب با یک پیرو از گونه­های دیگر بیشتر است و تعداد جمله‌های مرکب «پایه + پیرو» بسیار ‌بیشتر از جمله‌های مرکب وابستة «پیرو + پایه» است.

پس از جمله‌های مرکب با یک پیرو، جمله‌های مرکبی که از دو پیرو تشکیل شده‌اند، دارای ‌بیشترین بسامد در میان جمله‌های مرکب هستند. در این گونه جمله‌ها، آن‌هایی که پایه پیش از پیرو آمده است و طبق الگوی «پایه + پیرو+ پیرو» ساخته شده­اند، بیش از دو گونۀ دیگر است. پس از این گونه بیت‌ها، آن‌هایی که طبق الگوی «پیرو +پایه + پیرو» هستند از بیت‌های دیگر کاربرد بیشتری دارند. سرانجام،بیت‌هایی که مطابق با الگوی «پیرو + پیرو + پایه» هستند، کاربرد کمتری نسبت به دو الگوی پیشین دارد. 

به دلیل وزن عروضی بوستان که وزنی نسبتاً کوتاه است، جمله‌های مرکبی که از سه جملۀ پیرو همراه با پایه ساخته شده­اند کمتر در بوستان دیده می‌شوند. از میان این گروه، آن‌هایی که جملۀ پایه بر پیرو مقدم شده است از نمونه‌های دیگر بیشتر است.

2-2-  بیت‌های تشکیل‌شده از دو جملۀ مرکب

اگر در بیتی دو جملة مرکب وابسته به کار رود، بدین معناست که در آن بیت حداقل چهار جمله، دو پایه و دو پیرو، به­کار رفته است. یکی از نشانه­های اعجاز کلام سعدی، نشاندن چهار جمله در یک بیت یازده هجایی است.

اگرچه قراردادن چهار جمله‌واره در یک بیت، دشوار می‌نماید، شیخ سخنور چنان ماهرانه آن را به کار می‌برد که نه تنها از نظر نحوی و عروضی دچار کوچک­ترین تعقید و لغزش نمی‌شود، بلکه چنان کلامش طبیعی و دلنشین می‌شود و همه­پسند می­افتد که هم‌چون بیت زیر به ضرب‌المثلی شیرین تبدیل می‌گردد.

در جامعۀ آماری ما، 36 بیت وجـود دارد که از دو جملـۀ مرکب تشکیل شده است.

چون تعداد جمله‌واره و فعل در این گونه بیت‌ها زیاد است، جابه‌جایی ارکان نحوی آنها ممکن است شعر را دچار تعقید و پرابهام کند؛ به همین دلیل از نظر نحوی، سعدی هر مصراع را جدا از یکدیگر قرار می­دهد؛ به­طوری­که هیچ ارتباط نحوی میان دو مصراع وجود ندارد. وی هر مصراع را نیز به دو بخش مجزا تقسیم می­نماید و در هر بخش یک جمله­واره می­نشاند. معمولاً در این بیت­ها ارکان نحوی در جایگاه خود به­کار می­رود‌؛ مانند بیت:

مصراع اول، از یک جملۀ مرکب تشکیل شده است که «اگر تاج بخشی»، پیرو و «سرافرازدم»، جملۀ پایه است. همچنین در مصراع دوم، «تو بردار» پایه و «تا کس نیندازدم» جملۀ پیرو است.

یا:

از میان 36 بیت مذکور ، تنها در دو بیتزیر، این­گونه نیست. بیت اول:

در بیت بالا ارکان نحوی جمله در جای تعریف‌شدۀ خود قرار ندارند. در مصراع اول، فعل جملۀ پایه «ریش مکن» است که بخش صرفی این فعل مرکب مقدم بر ارکان دیگر جمله شده است و جملۀ پیرو میان جمله‌های پایه واقع شده است.بیت دوم:

«چنین راه» از ارکان جملۀ پایه هستند که از جایگاه اصلی خود جدا شده و پیش از جملۀ پیرو «اگر مقبلی» آمده­اند.

جز این دو بیتی که این‌جا آورده شد، در مابقی بیت‌هایی که از دو جملۀ مرکب تشکیل شده‌اند، بین ارکان نحوی جملۀ پایه و پیرو تداخل دیده نمی‌شود؛ بدین شکل که جملۀ پیرو و پایه جدا از یکدیگر با مکثی، در یک مصراع به هم می‌پیوندند. در این گونه بیت‌ها معمولاً فعل حذف نمی‌شود و ایجاز اعجازگونة سعدی در این بیت‌ها خود را نشان می‌دهد؛ همچون دو بیت زیر:

در 1100 بیت بررسی‌شده، بیتی که از بیش از دو جملۀ مرکب وابسته تشکیل شده باشد، یافت نشد.

2-3- جملۀ مرکب و جملۀ هم‌پایه در یک بیت

در کتاب دستور زبان فارسی انوری-گیوی که مبانی نظری این پژوهش از آن گرفته شده است، اشاره­ای به جمله­های مرکب هم­پایه نشده بود؛ اما با توجه به کاربرد این­گونه جمله­ها در کنار جمله­های مرکب در بوستان، به آثار دیگر دستورنویسان فرهیخته مراجعه شد.

جمله­­های مرکب هم­پایه آن­هایی هستند که جمله­واره­هایشان با هم رابطۀ همسانی دارند و با حروف ربط «و»، «یا»، «اما» و ... به هم پیوند می­خورند(فرشیدورد، 1388: 331).

در تکرار هم­پایه، همۀ عناصر از نظر ساختمانی دارای ارزش مساوی هستند؛ یعنی همه هم­پایه هستند‌؛ مانند: پسر زنبیل را برداشت و به راه افتاد(باطنی، 1389: 64).

جملۀ مرکب هم­پایه از بیش از یک جمله که به طور هم­پایه و زنجیری به یکدیگر پیوند می­یابند تشکیل می­شوند‌؛ مانند: محمد نقاشی می­کرد و روزبه بازی می­کرد.

در این قسمت بیت‌هایی را که در آنها جملۀ مرکب در کنار جملۀ هم‌پایه آمده­اند، بررسی خواهیم کرد؛ برای مثال، بیت:

 از یک جملۀ مرکب و یک جملۀ هم­پایه تشکیل شده است. در مصراع اول جملۀ پیرو «غریـبی کـه پـرفـتنه بـاشد سـرش» آمده است. در مصراع دوم جملۀپایه «میـازار» به کار رفته است. جملۀ «و بـیرون کـن از کشـورش» با جملۀ پیشین خود جملۀ هم‌پایه تشکیل می‌دهد.

همچنین بیت:

یا:

2-4- جملۀ مرکب و شبه‌‌جمله در یک بیت

در تعریف شبه‌جمله آمده ‌است:«کلمه یا گروهی از کلمه­هاست که غالباً برای بیان حالات عاطفی گوینده به­کار می­روند، مانند بیان حالت درد، تحسین، شادی، افسوس، تحذیر و مانند آن­ها» (انوری، گیوی، 1378: 240).

در جامعة آماری ما 66 بیت وجود داشت که جملۀ مرکب در کنار شبه‌جمله آمده بود. از این تعداد در7 بیت، جملۀ مرکب در کنار اصوات به کار رفته است‌؛ مانند:

و در59 بیت در کنار منادا به کار رفته است‌؛ مانند:

2-5-جملۀ مرکب و جملۀ ساده در یک بیت

جملۀ ساده جمله‌ای است که در آن تنها یک فعل به کار رفته باشد (انوری، گیوی، 1378: 240).

در جامعة آماری ما، 88 بیت وجود دارد که جملۀمرکب در کنار جملۀ ساده آمده است.

برای اینکه بدانیم شیخ اجلّ جملۀ مرکب را چگونه در کنار جملۀساده آورده است، نخست این بیت­ها را به دو گروه تقسیم می­کنیم:

2-5-1-بیت‌هایی که جملۀ مرکب در یک مصراع و جملۀساده در مصراع دیگر آمده است‌؛ مانند:

که مصراع اول، جملۀ ساده و مصراع دوم جملۀ مرکب «پایه + پیرو» است. همچنین در بیت:

در مصراع اول این بیت یک جملۀ مرکب و در مصراع دوم آن یک جملۀ ساده آمده است.

نکتۀ قابل‌تأمل در این گونه بیت­ها این است که شیخ اجل، آن­گاه که در بیتی جملۀمرکب را در کنار جملۀ ساده می­آورد، در بیشتر موارد در یک مصراع جملۀساده و در مصراع دیگر، جملۀ مرکب می‌نشاند. در میان 88 بیتی که جملۀ بسیط و مرکب در یک بیت به کار رفته‌اند،84 بیت این­گونه­اند که در یک مصراع جملۀ ساده و در مصراع دیگر جملۀ مرکب به­کار رفته است. این بیت­ها را با توجه به جایگاه کاربرد جملۀمرکب به دو گروه تقسیم کرده­ایم:

2-5-1-1-بیت­هایی که جملة بسیط در مصراع اول و جملة مرکب در مصراع دوم آمده‌اند‌؛ مانند این بیت:

یا:

2-5-1-2-بیت‌هایی که جملۀ مرکب در مصراع اول و جملۀ ساده در مصراع دوم آمده است‌؛ مانند این بیت:

تعداد بیت‌های گروه اول، یعنی بیت‌هایی که جملۀ مرکب در مصراع دوم آمده است، به میزان قابل‌توجهی از گروه دوم، یعنی بیت‌هایی که جملۀ مرکب در مصراع اول آمده، ‌بیشتر است. از 84 بیت یاد­شده، 28 بیت در گروه اول و 56 بیت در گروه دوم قرار می­گیرند. این تفاوت فاحش در میزان کاربرد این دو گروه، معنادار است.

 

نمودار (7) نمودار مقایسة فراوانی جملة مرکب در مصراع اول با جملۀ مرکب در مصراع دوم

 

2-5-2-بیت‌هایی که ارکان نحوی جملۀ مرکب و جملۀ ساده در کنار هم در یک مصراع آمده­اند‌؛ مانند:

بیت بالا با یک جملۀ ساده شروع شده است ولی فعل آن در مصراع دوم در کنار جملۀ مرکب آمده است. یا بیت:

که جملۀ مرکبی که از مصراع اول شروع شده است، در مصراع دوم خاتمه یافته و بخشی از جملۀ مرکب همراه با جملۀ ساده در مصراع دوم آمده است؛ به بیانی دیگر، جمله­ای که در مصراع اول شروع شده در همان مصراع به پایان نرسیده است یا بخشی از جملۀ مصراع دوم در مصراع اول آمده است. همان‌گونه که پیش از این نشان داده شد، در بوستان، آن­ گاه که جملۀساده و مرکب در یک بیت می­آیند، در بیشتر موارد، جملۀساده در یک مصراع و جملۀ مرکب در مصراع دیگر جای می‌نشینند و به ندرت بیت‌هایی وجود دارد که در یک مصراع بخشی از یک جملۀ ساده در کنار جملة مرکب بیاید.در بخش‌های بررسی‌شدۀ بوستان، تنها 4 بیت این‌گونه بودند.

 

3- نقش‌های جملۀ پیرو

جملۀ پیرو از نظر معنایی در حکم یکی از کلمات یا گروه‌های داخل جملۀ مرکب یا جملۀ پایه است؛ مثلاً در حکم اسم یا صفت یا قید یا گروه اسمی یا گروه وصفی یا گروه قیدی است. فی‌المثل «مردی که می­خندد، اینجاست.» جملۀ مرکبی است که در آن «می­خندید» جملۀ پیرو«است و در حکم صفت برای «مردی» است و به جای آن می­توان گفت: «آن مرد خندان اینجاست» (فرشیدورد، 1378: 96).

جمله­های پیروی که درحکم اسم یا گروه اسمی هستند، در جملۀ پایه، نقش‌های اسم از قبیلفاعل، مفعول، بدل، مضافٌ‌الیه، متمم، مسندالیه و مسند می‌پذیرند.

در این بخش، بیت­هایی را که در آنها جملۀ مرکب به کار رفته است، بررسی کردیم تا مشخص شود که در بوستان جمله­های پیرو ‌بیشتر در جایگاه کدام نقش نحوی ِجملۀ پیرو به­کار رفته­اند؛برای مثال، در بیت:

جملۀ«نه­ رنگ بـاشد نه بوی» پیرو است و به صفت تأویل می‌شود؛ یعنی گل ِرنگ و بوی ندارنده (بی­رنگ و بوی).

پس از بررسی و تأویل جمله­های پیرو به مفرد، نتایج را در جدول زیر نشان داده­ایم:

 

نمودار(8) نقش­های جملۀ پیرو در بوستان

 

در جامعۀ آماری ما،824 جملۀ پیرو وجود داشت. جدول شمارۀ 8 نشان می­دهد که ‌بیشترین جمله­های پیرو در نقشقیدی به‌کار رفته‌اند. سپس، متمم و پس از آن، صفت‌بیشترین نقش را در جملۀ پایه دارند. ایندر صورتی است که هیچ جملۀ پایه­ای در نقش فعلی یا مسندی به کار نرفته است. اینک به بررسی یکایک جایگاه نحوی جمله­های پیرو می­پردازیم.

3-1-  قید علت

سعدی روان­شناسی خبره است. این را از ساختار جمله­ها و نحوة بیان اندیشه‌هایش نیز می‌توان فهمید. وی سخنوری است که از کُنه لغات و ترکیبات آگاهی کافی دارد؛ می‌داند که در موقعیت­های گوناگون از چه نوع ترکیب کلامی بهره بگیرد و اندیشه‌های خود را در قالب چه نوع جمله‌ای بریزد که ‌بیشترین تأثیر را بر خواننده و شنونده بگذارد؛ به همین دلیل، از راه‌های متعددی برای اقناع مخاطبان و کارگر افتادن کلام خویش بهره می‌جوید؛ چون به فراست دریافته است که سخن هرچه مدلل‌تر باشد، خواننده را ‌بیشتر تسلیم اندیشۀ خود می‌کند. یکی از راه‌هایی که سعدی در بوستان برمی‌گزیند، استفادۀ گسترده از قیدهای علتاست و در بیشتر موارد، این قیدها به شکل جملۀ پیرو آمده­اند. شاید بتوان گفت یکی از ویژگی‌های سبکی سعدی در بوستان، کاربرد قید علت به صورت جملۀ پیرو است. تعداد جمله­های پیروی که نقش قید علت در جملۀپایه دارند، از دیگر نقش­های نحوی ‌بیشتر است. در میان 842 جملۀپیرو، 270 جمله­، در نقش قید علت آمده­اند که نسبت کاربرد آنها در همۀ باب‌های بوستان تقریباً یکسان است‌؛ مانندبیت‌:

یعنی به علت محروم شدن دزد بیچاره، دل پارسا ز رحمت موم شد.

همچنین در بیت:

یعنی به علت پیوسته روان نبودن جوی در ده، همه وقت مَشک و سبو بردار.

3-2- متمم 

پس از قید علت، ‌بیشترین نقش جملۀ پیرو، نقش متممی است. از میان842 جملۀپیرو، 173جمله در جایگاه متمم به کار رفته است‌؛ مانندبیت:

در مصراع اول، جملۀ پیرو ِ«چو نرمی کنی» که به «با نرمی کردن» تأویل می‌شود و متمم جملۀ پایه است. در مصراع دوم نیز «و گر خشمگیری» همین نقش را دارد؛ و به «با  خشم گرفتن» تأویل می­شود و متمم جملۀ پایۀ «ز تو سیر می‌شوند» است.

3-3- صفت

پس از قید و متمم، ‌بیشترین جمله­های پیرو در جایگاه صفت به کار رفته است‌؛ مانند:

که مصراع دوم، صفت برای «مرد» است؛ یعنی مرد تفسیردان ِعلم و ادب به نان‌ فروشنده زیان می‌کند.

از میان بیت‌های بررسی­شده 162 مورد از جملۀ پیرو در نقش صفت برای جملۀ پایه به کار رفته است.

3-4- مفعول

هر سه نقشی که پیش از این بررسی شد، از ارکان غیراصلی جمله بودند. مفعول اولین رکن اصلی جمله است که بررسی می‌شود. در میان 842 جملۀ پیرو، 124 جمله در نقش مفعول به کار رفته­اند‌؛ مانند بیت:

مصراع دوم مفعول جمله است. «بودنِ قدر بلند در سرگرانی» مفعول فعل ِ«گمان بردن» است.

3-5- بدل

در بیت­های بررسی­شدۀ بوستان، 51 جملۀ پیرو در نقش بدل برای جملۀپایه به کار رفته‌اند‌؛ مانند:

مصراع دوم، پیرو و در نقش بدل برای فاعل (آن) آمده است.

3-6- مسندٌالیه

از 842 جملۀ پیرو، 22 جمله در نقش مسندٌالیه به کار رفته  است‌؛ مانند بیت:

مصراع دوم یک جملۀ پیرو است و در جایگاه مسندٌالیه قرار دارد؛ یعنی سرای کردن کاروان بر ره، از معرفت و عقل و رای نباشد.

3-7- مضاف‌ٌالیه

در جامعۀ آماری این پژوهش، فقط 21 جملۀ پیرو وجود دارد که در جایگاه مضاف‌ٌالیه به کار رفته است.

مانند بیت:

«ناسازگاری کنی در بهشت» به مصدر تأویل می‌شود و در جایگاه مضاف‌ٌالیه برای مفعول «خوی»به کار رفته است؛ یعنی خوی زشت ِناسازگاری کردن در بهشت را از سر بنه.

3-8- قید زمان

در بیت­های بررسی‌شده، 19 جملۀ پبرو وجود داشت که در جایگاه قید زمان به کار رفته بود.

عبارت «تا دهن باشد از حرص باز» قید زمان است برای مصراع دوم؛ یعنی تا زمان باز بودن دهن تو از حرص، رازی از غیب به گوش دلت نیاید.

پس از تأویل جمله­های پیرو و تعیین نقش نحوی آن­ها، دریافتیم که تعداد زیادی از این جمله‌ها در نقش قید علت، متمم و صفت به کار رفته‌اند که همگی نقش­های وابسته یا فرعی هستند و تعداد کمی از آنها در نقش اصلی جمله مانند: فاعل، مفعول، مسندٌالیه و مسند آمده‌اند. این نکته در بوستان تصادفی نیست‌؛ مانند این بیت:

که از یک جملۀ مرکب تشکیل شده است. مصراع اول از یک جملۀ پایه تشکیل شده است واجزای اصلی آن  «مسندٌالیه، مسند و فعل ربطی»به شکل مفرد در جمله وجود دارد. مصراع دوم، جملۀ پیرو و قید علت و در حقیقت رکن غیراصلی جمله است که بدون آن نیز ارکان جملۀ پایه کامل است. در نمودار زیر، بسامد جمله­های پیرو را که در نقش اصلی آمده­اند، با آن­هایی که در نقش غیراصلی آمده­اند، مقایسه کرده­ایم:

 

نمودار (9) مقایسة فراوانی نقش‌های اصلی با نقش‌های وابستة جمله‌واره‌های پیرو

 

با تأمل در این نمودار می­توان پی برد که یکی از ویژگی­های جملۀ پیرو در بوستان این است که در حکم نقش غیراصلی جمله‌ها به­کار رفته است.

یه بیانی دیگر، سعدی ابتدا ارکان اصلی جمله را می­آورد، و جمله را از نظر نحوی کامل می­کند. آنگاه اجزای غیراصلی جمله را به شکل جملۀ پیرو به کار می­برد. از میان 842 جملۀ پیرو،146 جمله‌در نقش اصلی و 696جمله در نقش غیراصلی به کار رفته‌اند؛ یعنی83 درصد از کل جمله‌ها در نقش­های غیراصلی و تنها17 درصد از آنها در نقش اصلیِ جملۀ پایه به کار رفته­اند.

 

نتیجه‌

بی­تردید بخش بزرگی از دل­انگیزی‌های سخن سعدی به شیوۀ زبان و نحوۀ بیان وی مربوط است. سعدی‌پژوهان اغلب از ظرافت‌های زبان سعدی با بیان‌هایی هم‌چون فصیح و بلیغ، سهلِ ممتنع، شیوا و... یاد کرده‌اند؛ اما بسیاری از رمز و رازهای زیبایی و دل‌انگیزی این زبان هم‌چنان پوشیده مانده است. به نظر می‌رسد هیچ راهی جز تحلیل ریزبینانه و جزئی‌نگرانۀ زبان وی در برابرمان نباشد؛ برهمین بنیاد، نگارنده بر آن شد تا  به نسبت توان خویش در این حوزه وارد شود؛ به همین سبب در این پژوهش، بوستان شیخ اجل را از دیدگاه جمله­های مرکب بررسی نمودیم تا دریابیم که نحوۀ کاربرد آن­ها در این کتاب که از امهات کتب فارسی است، چگونه است وآیا می‌توانیم از این طریق رمزی بگشاییم؟

به هر حال تلاش فراوانی در این راه صرف شد و پس از مطالعه‌ی کتاب‌های متعدد دستوری و بلاغی، مبانی مقدماتی این تحقیق فراهم آمد. پس از آن، 1100 بیت از را برگزیدیم و با بررسی ریزبینانۀ آن­ها، به نتایج قابل توجهی دست یافتیم که به مهم‌ترین آن­ها در زیر اشاره می‌شود:

- در بوستان دو شکل متفاوت از زبان دیده می‌شود: یکی زبان مقدمه و پیش‌درآمد باب‌هاست؛ و دو دیگر زبان حکایت‌ها و داستان‌ها. کارکرد جمله­ها نیز در این دو قسمت با توجه به مضمون­ها متفاوت است.

- نکتة بسیار مهمی که در سراسر بوستان دیده می‌شود، این است که سعدی واحد کلام را مصراع قرار می‌دهد نه بیت را. وی سعی دارد هر مصراع حاوی یک جمله (پایه یا پیرو) باشد. در بیش­تر موارد این جمله­ها با آغاز مصراع شروع می‌شوند و با پایان مصراع خاتمه می­یابند.

- از میان جمله‌های مرکب، آن­هایی که از یک پایه و یک پیرو تشکیل شده‌اند از بسامد بسیار بیش‌تری برخودارند. در 95درصد از این بیت­ها، جملۀ پایه در یک مصراع و جملۀ پیرو در مصراع دیگر آمده‌اند.

- کاربرد جمله‌های مرکب وابسته در بوستان بسیار بیش‌تر از جمله‌های دیگر بود. 60درصد از ابیات بوستان تنها از یک جمله‌ی مرکب تشکیل شده بود.

- در بیش‌تر جمله‌های مرکب در بوستان، جملۀ پایه پیش از جملۀ پیرو آمده بود. از این میان 2/62 درصد (پایه + پیرو) و 8/37 درصد (پیرو + پایه) است. این نوع کاربرد از نظر روانشناسی تأثیر بیش‌تر و مثبت‌تری بر خواننده می‌گذارند.

- با تأمل در نقش­های جمله­­های پیرو معلوم شد که شیخ اجل معمولاً ارکان غیر اصلی جمله مانند قید، صفت، متمم و ... را به شکل جملۀ پیرو به کار می‌برد و تعداد جمله­های پیروی که در نقش اصلی به کار رفته­اند بسیار کمتر است. سعدی نخست ارکان اصلی کلام را می­آورد و جمله را کامل می­کند و پس از آن، اجزای غیر اصلی را به شکل جملۀپیرو ذکر می­کند؛ تقریباً 83 درصد از کل جمله­های پیرو در نقش­ غیر اصلی و 17 درصد در نقش اصلیِ به کار رفته­اند.

- سعدی هنگامی که در بیتی جملۀ ساده را در کنار جملۀ مرکب به کار می‌برد، در بیش از 95 درصد از این بیت­ها، در یک مصراع جملۀ ساده و در مصراع دیگر جملۀ مرکب می‌نشاند.

- در بیت­هایی که از دو جملۀ مرکب تشکیل شده­اند چون تعداد جمله و فعل در این گونه بیت‌ها زیاد است و جابه‌جایی ارکان نحوی در این گونه بیت‌ها ممکن است شعر را دچار تعقید و پرابهام کند؛ برای جلوگیری از ابهام، سعدی هر مصراع را جدا از یکدیگر قرار می­دهد به­طوری­که هیچ ارتباط نحوی میان دو مصراع وجود ندارد. وی هر مصراع را نیز به دو بخش مجزا  تقسیم می­نماید و در هر بخش یک جملۀ پایه و پیرو قرار می­دهد. معمولا در این بیت­ها ارکان نحوی در جایگاه اصلی خود به­کار می‌رود. 

- در مقدمه و پیش­درآمد باب­ها فراوانی جمله­های مرکب کمتر ولی در حکایت­ها بیش­تر است.

- نتایج پژوهش نشان­گر آن است که سعدی در به­کاربردن جمله­های مرکب که ترکیبی از جمله­های کوتاه پایه و پیرو می‌باشند مهارت شگرفی دارد و آمار نشان می­دهد که در این جامعۀ آماری 655 بیت که تقریباًٌ 60 درصد از جامعۀ آماری ماست، دارای چنین ساختارهایی هستند. این­گونه ساختارها به نظر می­رسد در گزارش دقیق مطلب و سادگی بیان موثر افتاده­اند.

این بود نتایجی که ما در بررسی کارکردهای جمله­های مرکب در این اثر سترگ بدان دست یافتیم هرچند درک و شناخت زبان سهلِ ممتنع این سخن­سرای بی­بدیل کاری بس دشوار است، مگر آنکه ذوق لطیف فارسی زبانان،  سحر بیانش را آن چنان‌که هست در یابد و خود در دل او را تحسین نماید.

 

 

تعداد مشاهده مقاله: 9,082

تعداد دریافت فایل اصل مقاله: 752