مقدمه

برای ارتقای وضعیت کنونی آموزش محیط زیست، اولین قدم تهیۀ اهداف آموزشی مشخص است. وجود اهداف آموزشی مشخص و به‌روز موجب جلوگیری از هدررفتن وقت، انرژی و کمک به آموزش می‌شود.  همچنین وجود اهداف آموزشی واضح باعث تسهیل فرایند ارزیابی فعالیت‌های انجام‌شده می‌شود (صالحی و همکاران، 1389).

بر اساس بیانیۀ یونسکو، هدف غایی از آموزش محیط زیست، توسعۀ پایدار است.  بر همین اساس یونسکو و سازمان ملل، سال‌های  2005 تا  2014 را  دهۀ توسعه پایدار نامگذاری کرده‌اند (کوند و سنچز[1]،2010). باید گفت که آموزش برای پایداری، در عمل  مفهومی پیچیده است که شامل تمام جنبه‌ها مانند آگاهی از مسائل توسعۀ پایدار، مشارکت  فعال در تصمیم‌گیری، توسعۀ دانش، مهارت‌ها، مفاهیم و ارزش‌ها برای توانمندسازی مردم در تمام سنین با هدف  برنامه‌ریزی برای آینده‌ای پایدار است (بیاسوتتی[2]، 2015؛ سازمان ملل متحد، 2012).  محرم‌نژاد(1385)  معتقد است  توسعۀ پایدار زمانی محقَق می‌شود که اطلاعات زیست‌محیطی در میان مردم گسترش یابد و مشارکت مردم در حفظ  جامعه دوچندان شود. به عبارت دیگر، آموزش محیط زیست برای پایداری، ابزاری برای سواد زیست‌محیطی (اردغان [3]و همکاران،  2009) و تغییر سبک زندگی کنونی است (مهربان و همکاران، 1393).

بر اساس کنفرانس بین‌المللی بلگراد در سال 1975،  هدف‌های  کلی آموزش محیط زیست، تقویت دانش، نگرش، مهارت و رفتار مردم است (هودسون[4]، 2011). دانش برای انجام موفقیت‌آمیز فعالیت‌های حفاظت از محیط زیست یک ضرورت قلمداد می‌شود. علاوه بر دانش، نگرش انسان به محیط و اهمیت آن در پیش‌بینی رفتارهای محیطی از دیرباز دغدغۀ پژوهشگران بوده است. اگر مردم قانع نشوند که عوامل خاصی در نابودی محیط نقش دارند،  به این عوامل نگرش منفی نخواهند داشت. بنابراین دانش انسان به محیط، نوع نگرش وی به محیط را نیز متأثر می‌سازد. همچنین  براساس پژوهش‌های انجام‌شده یکی از مهم‌ترین عواملی که باعث تمایز بین دو گروه از افرادی که خود را درگیر فعالیت‌های زیست‌محیطی می‌کنند، در مقایسه با افرادی که خود را کمتر در این فعالیت‌ها درگیر می‌کنند، دانش فرد دربارۀ مسائل زیست‌محیطی و شیوۀ عمل‌کردن به آن است ( فردوسی و همکاران، 1386).  بنابراین دانش با تأثیرگذاری بر نگرش، بر نوع رفتار ومشارکت افراد در مسائل زیست‌محیطی تأثیرگذار است. بلات[5](2015) در پژوهش خود یک هدف کلی را  به اهداف کلی آموزش محیط زیست مطرح‌شده می‌افزاید. به نظر بلات اهداف کلی آموزش محیط زیست باید فراتر از اهداف بیانیۀ بلگراد بیان شود و ضروری است که به مسائل محیط زیست با دید انتقادی نگریسته شود و پاسخ عاطفی داده شود (بلات، 2015) . به نظر وی یکی از اهداف آموزش محیط زیست،  باید پرورش مهارت تفکر انتقادی در بین دانش‌آموزان باشد (هودسون، 2011).

هم‌اکنون بحران‌های زیست‌محیطی فراوانی مانند آلودگی هوا، آلودگی آب‌های زیر زمینی، خشک‌شدن آب برخی رودخانه‌ها، وجود برخی ریزگردها ایران را تهدید می‌کنند. وجود هدف‌های آموزش محیط زیست مطابق با شرایط جهانی و ملی کشور می‌تواند نق ش مهمی در انتخاب و اجرای فعالیت‌های حفاظت از محیط زیست و کاهش بحران‌های زیست‌محیطی موجود داشته باشد. بر این اساس، بازنگری و بهینه‌سازی اهداف آموزش محیط زیست و فعالیت‌های مرتبط با آنها  در کشور ایران ضروری است. پژوهش حاضر می‌کوشد که با بررسی تطبیقی اهداف و فعالیت‌های آموزش محیط زیست ایران با کشورهای پیشرو و سپس بومی‌سازی فعالیت‌ها، گامی در راستای این ضرورت بردارد. بر این اساس، کشورهای پیشرو در آموزش محیط زیست از چهار قارۀ آمریکا، اروپا، اقیانوسیه و آسیا  انتخاب شده‌اند؛ در قارۀ آسیا انتخاب یک کشور همسایه نیز در نظر گرفته شده است. کشورهای  منتخب در پژوهش حاضر کاناد، سوئد و استرالیا با شاخص کیفیت زندگی بین 4 تا 20 و کشور همسایه، ترکیه با شاخص کیفیت زندگی 121 هستند. ایران دارای شاخص کیفیت زندگی  178 است. شاخص کیفیت زندگی، از شاخص‌های مهم برای نشان‌دادن وضعیت محیط زیست هر کشور است که یکی از مؤلفه‌های آن وضعیت محیط زیستی مانند وضعیت زباله‌ها، بازیافت، فاضلاب و آلودگی هواست (مرکز نظارت همگانی شهرداری تهران، 1388).

تاکنون پژوهشی دربارۀ بررسی و بهینه‌سازی اهداف آموزش محیط زیست انجام نشده است. محرم‌نژاد و حیدری (1385) در پژوهشی با عنوان «تدوین الگوی مدیریتی توسعۀ پایدار آموزش محیط زیست برای نسل جوان کشور» برای تدوین الگوی آموزش محیط زیست گام‌هایی  را برمی‌شمارندکه یکی شناسایی اهداف کلی آموزش محیط زیست، تحلیل اهداف کلی و فعالیت‌های محیط زیست است. محمودی و ویسی(1384) در پژوهش خود با عنوان «ترویج و آموزش محیط زیست، رهیافتی در حفاظت اصولی از محیط زیست»، نشان داده‌اند که آموزش محیط زیست  با هدف غایی توسعۀ پایدار می‌تواند بر رفتار حفاظت از محیط زیست مؤثر باشد. این پژوهش با پژوهش‌های فراسر[6] و همکاران، 2015؛ لوکاس[7]، 2008؛ اسپاهیو[8] و همکارانش ،2014  مبنی بر مؤثربودن آموزش محیط زیست  با هدف غایی توسعۀ پایدار بر نگرش و مهارت در حفظ محیط زیست  همسوست. به عبارت دیگر، اگر اهداف کلی آموزش محیط زیست همسو با هدف غایی و با توجه به شرایط بومی هر کشور، تبیین و اجرا شود، آموزش محیط زیست می‌تواند بر مهارت و نگرش افراد تأثیرگذار باشد؛ اما عزیزی و همکاران (1392) در پژوهش خود به این نتیجه رسیده‌اندکه آموزش محیط زیست در  دورۀ متوسطۀ دوم شهر همدان، نتوانسته است بر نگرش دانش‌آموزان نسبت به محیط زیست تأثیرگذار باشد. پژوهش‌های تورانی و کرام‌الدّینی (1383)، شبیری و همکاران(1385) و صالحی و همکاران(1392) نیز تاییدکنندۀ این مطلب است که آموزش محیط زیست در ایران انسجام لازم برای تأثیرگذاری بر افراد جامعه را ندارد؛ زیرا ایران هدف‌های صریح و به‌روز و نیز فعالیت‌های متناسب با اهداف  در آموزش محیط زیست را ندارد. سلیمان پورعمرانی(1392) در پژوهش خود  نشان می‌دهد که اهداف کلی  آموزش محیط زیست در بخش رسمی ایران نیازمند بازنگری است.

با توجه به پژوهش‌های انجام‌شده مشخص می‌شود اهداف کنونی آموزش محیط زیست  با توجه به شرایط جهانی و ملی به‌درستی تبیین و اجرا نشده و برای تأثیرگذاری آموزش محیط زیست در کشور، بازاندیشی در اهداف آموزش محیط زیست و بررسی  فعالیت‌های مرتبط با آنها ضروری است. بنابراین پژوهش حاضر در صدد پاسخگویی به سؤال‌های زیر است:

1- مهم‌ترین هدف‌های آموزش محیط زیست در کشورهای منتخب کدام‌اند؟

 2- برجسته‌ترین فعالیت‌های آموزش محیط زیست در کشورهای منتخب کدام‌اند؟

3-با توجه به بررسی­ها، مهم‌ترین اهداف و برجسته‌ترین فعالیت‌هایی که در ایران فراموش شده کدام‌اند؟

 4-با توجه به شرایط موجود در ایران، فعالیت‌های ضروری برای رسیدن به هدف غایی آموزش محیط زیست از نظر متخصصان کدام است؟

روش پژوهش

پژوهش حاضر، پژوهشی کیفی است که با روش تطبیقی و به‌کمک الگوی بردی[9] و نیز روش توصیفی- تحلیلی انجام شده است. الگوی بردی شامل 4 مرحله است:1- توصیف: پژوهشگر باید پدیده‌های تحقیقی براساس شواهد و اطلاعات را بررسی کند؛ 2- تفسیر: شامل بررسی اطلاعاتی است که پژوهشگر در مرحلۀ اول توصیف کرده است؛ 3-هم‌جواری: اطلاعاتی که در مرحلۀ توصیف و تفسیر  به‌دست‌آمده بررسی و طبقه‌بندی می‌شوند و در کنار هم قرار می‌گیرند و چارچوبی را برای مقایسۀ شباهت‌ها و تفاوت‌های پدیدۀ مطالعه‌شده در مرحلۀ بعد هموار می‌کند؛ 4- مقایسه: در این مرحله مسئلۀ تحقیق با توجه به جزئیات در زمینۀ شباهت‌ها و تفاوت‌ها  بررسی و مقایسه می‌شود (آقازاده، 1392).  

جامعۀ آماری این پژوهش در بخش کشورهای منتخب، شامل همۀ کشورهای جهان و اسناد و مدارک آنها دربارۀ آموزش محیط زیست بوده است. متخصصان نیز اسناد و مدارک استفاده‌شده را تأیید کرده‌اند و ضریب توافق آنها نیز لحاظ شده و برای قضاوت دربارۀ اعتبار، نقد بیرونی و درونی انجام شده است. در نقد بیرونی، اصالت مدارک و در نقد درونی اهمیت و صحت محتوای مدارک برای محقق و متخصصان فراهم شده است. نمونۀ آماری شامل کشورهای سوئد، استرالیا، کانادا، ترکیه و ایران  است که اسناد و مدارک و مقالات معتبر موجود در سایت‌های معتبر موجود است. روش نمونه‌گیری در کشورها، هدفمند بوده است؛ بدین‌گونه که از قارۀ آمریکا کشور کانادا، از قارۀ اروپا کشور سوئد، از قارۀ اقیانوسیه کشور استرالیا انتخاب شده‌اند. این کشورها شاخص کیفیت زندگی بسیار مطلوبی دارند و در قارۀ آسیا، کشور ترکیه  با شاخص کیفیت زندگی نه‌چندان مطلوب انتخاب شد.

پژوهش حاضر با یک مصاحبۀ نیمه‌ساختارمند با متخصصان محیط زیست انجام شده است. جامعۀآماری در بخش مصاحبه شامل متخصصان محیط زیست شهر اصفهان و تهران است. انتخاب متخصصان محیط زیست هدفمند زنجیره‌ای[10] بوده است. بدین معنا که با مشورت افراد مطلع موارد مناسب تحقیق معرفی و مصاحبه شکل گرفته است (گال، بورگ و گال²؛ ترجمۀ احمدرضا نصر و همکاران، 1386).

یافته‌های تحقیق

برای پاسخگویی به هر سؤال، پنج کشور بررسی شده است که نتایج آن جداگانه ارائه می‌شود:

سؤال اول: مهم‌ترین اهداف آموزش محیط زیست در کشورهای منتخب کدام‌اند؟

1- کشور سوئد

هدف غایی: هدف غایی از آموزش محیط زیست در کشور سوئد،  توسعۀ پایدار است (کار و وست،2014).

اهداف کلی:1- آگاهی از محیط زیست و مشکلات آن ؛2- دانش و درک از محیط زیست و رابطۀ آن با انسان؛ 3-ترویج ارزش‌های اجتماعی و نگرش‌های هماهنگ با محیط زیست؛ 4-مهارت برای حل مشکلات زیست‌محیطی؛ 5- توانایی ارزیابی فعالیت‌های زیست‌محیطی و برنامه‌های آموزش و پرورش؛ 6-احساس مسئولیت و فوریت نسبت به حل مشکلات محیط زیست (یونسکو، 1994)؛ 6-  نشان‌دادن احترام  به محیط زیست وحفاظت از آن (یونسکو، 2011).

2- کشور استرالیا

هدف غایی:  هدف غایی از آموزش محیط زیست در کشور استرالیانیزتوسعۀ پایدار است (بین استوک[11]،2006).

اهداف کلی:  1-کسب دانش دربارۀ مفاهیم اساسی مربوط به موجودات زنده و محیط زیست ؛2-  استفاده از ارزیابی انتقادی و به‌رسمیت‌شناختن اهمیت شواهد در آموزش محیط زیست؛ 3- کسب مهارت در حفظ محیط زیست که لازمۀ آن الف- برنامه‌ریزی برای تحقیقات، ب- انجام تحقیقات، ج- ارتباط با اطلاعات و درک اطلاعات، و د-توسعۀ تفکر علمی و تکنیک‌های حل مسئله است؛ 4-کسب نگرش مثبت نسبت به خود، دیگران، و طبیعت و یادگیری حفظ محیط زیست یک فرایند دائمی (کمیته مطالعات نیوساوت ولز[12]، 2009).

3-  کشور کانادا

هدف غایی:  هدف غایی آموزش محیط زیست در کشور کانادا، توسعۀ پایدار است (بلسینگ[13]، 2012).

اهداف کلی: 1- حیطۀ آگاهی:  پرورش آگاهی به گروه‌های اجتماعی  و افراد برای ایجاد حساسیت نسبت به مشکلات محیط زیست؛ 2- حیطۀ دانش: کمک به گروه‌های اجتماعی و افراد برای به‌دست‌آوردن دانش و درک اساسی از محیط زیست و مشکلات مرتبط با آن؛ 3- حیطۀ نگرش:کمک به گروه‌های اجتماعی و افراد برای کسب مجموعه‌ای از ارزش‌ها و احساسات مثبت به طبیعت و ایجاد انگیزه برای شرکت فعال در بهبود محیط زیست؛4- حیطۀ مهارت: کمک به گروه‌های اجتماعی و افراد برای کسب مهارت‌هایی برای شناسایی و حل مشکلات زیست‌محیطی؛ 5 – حیطۀ مشارکت: کمک به  گروه‌های اجتماعی و افراد برای ایجاد فرصت  برای مشارکت فعال و درگیرشدن در مشکلات زیست‌محیطی در تمام سطوح (بلسینگ، 2012).

4- کشور ترکیه

هدف غایی: هدف غایی آموزش محیط زیست در کشور ترکیه، توسعه است( تااو[14]، 2012).

اهداف‌های کلی:1-  حیطۀ آگاهی: کمک به افراد و گروه‌های اجتماعی برای به‌دست‌آوردن آگاهی از تمام مسائل زیست‌محیطی؛ 2- حیطۀ دانش: کمک به افراد وگروه‌های اجتماعی برای به‌دست‌آوردن دانش و تجربه در زمینۀ مسائل زیست‌محیطی؛3- حیطۀ نگرش: کمک به افراد و گروه‌های اجتماعی برای به کسب توانایی قضاوت، ارزشگذاری و حساسیت نسبت به مشکلات محیط زیست و تمایل به شرکت در حفاظت از محیط زیست و بهبود آن؛ 4- حیطۀ مهارت: کمک به افراد و گروه‌های اجتماعی برای به‌دست‌آوردن مهارت برای تعریف و حل مسائل زیست‌محیطی؛ 5-  حیطه مشارکتی: فرصت‌آفرینی برای مشارکت فعال در کارها در هر سطح برای دستیابی به راه حل مشکلات زیست‌محیطی(هامالوسمانوگلو[15]، 2012).

5-کشور ایران

هدف غایی: هدف غایی از آموزش محیط زیست، توسعۀ پایدار است (سازمان حفاظت محیط زیست، 1388).

هدف‌های کلی: هدف از آموزش محیط زیست در ایران ارتقای دانش زیست‌محیطی، تغییر مثبت نگرش نسبت به محیط زیست و ایجاد مهارت‌های تفکر انتقادی و حل مسئله  است. در سند برنامۀ درسی زیر عنوان هدف آموزش محیط زیست در کشور ایران، به مواردی مانند: رعایت موازین اخلاقی و معنوی در ارتباط با طبیعت و محیط زیست، حفظ و تعالی محیط زیست، میراث یی و سرمایه‌های طبیعی و ارزشمنددانستن مخلوقات هستی و محیط زیست اشاره شده است (رحمتی، 1391).

سؤال دوم: برجسته‌ترین فعالیت‌های آموزش محیط زیست در کشورهای منتخب کدام‌اند؟

1-کشور سوئد: هدف از سیاست‌های زیست‌محیطی سوئد، حفاظت از سلامت انسان، حفظ تنوع زیستی، مدیریت منابع طبیعی برای اطمینان از استفاده آنها در درازمدت و حفظ چشم‌اندازهای طبیعی است (پرتی و میلر[16]،2010). 

در همین راستا کشور سوئد فعالیت‌های زیر را برای رسیدن به اهداف خود انجام داده است:

     1- تسلّط گفتمان زیست‌محیطی در حوزۀ زیست‌شناسی و جانورشناسی؛ 2- ا جرای آموزش محیط زیست به‌صورت یکپارچه ( بریتینگ و ویکنبرگ[17]،2010)؛ 3- اجرای سمینارهای گوناگون دربارۀ محیط زیست؛ 4- نظارت نخبگان در بحث آموزش محیط زیست و بهبود قوانین زیست‌محیطی؛ 5- تشکیل آژانس حفاظت از محیط زیست با هدف چاپ و نشر برنامه‌های درسی جدید، ارائۀ روش‌های آموزشی مناسب، تهیۀ راهنمای معلمان، فراهم‌کردن مواد درسی برای آموزش ضمن خدمت معلمان و اجرای سمینارها؛ 6- تشکیل سازمان‌های غیردولتی مانند انجمن محیط زیست در مدرسه ؛ 7- آموزش در فضاهای باز از مقطع ابتدایی تا آخر متوسطۀ دوم ( منینگ[18]، 2011)؛ 8- فراهم‌ساختن حدود 70 فضای باز با هدف انس با طبیعت و پرورش رفتار اخلاق زیست‌محیطی در دانش‌آموزن ( سندل و اهمن[19]، 2010)؛ 9- دسترسی عموم مردم به فضاهای بکر طبیعت؛ 10- اهدای جوایز به مدارس پیشگام در آموزش محیط زیست؛ 11- داشتن وزارتخانۀ محیط زیست و انرژی (منینگ، 2011).

2-کشور استرالیا: 1- آموزش محیط زیست فراتر از دیوارهای مدارس با هدف رسیدن به توسعۀ پایدار؛ 2-تأسیس مرکز تحقیقات محیط زیست در آموزش و پرورش با جهت‌گیری توسعۀ پایدار (گاف[20]، 2011)؛ 3- تأسیس شورای ملی محیط زیست در آموزش و پرورش  در سال 2000 با هدف ایجاد گروه میان‌بخشی برای مشاوره دربارۀ مؤثربودن آموزش محیط زیست و فعالیت‌های دولت ؛4- به‌روزکردن قوانین حفظ محیط زیست؛ 5- تأسیس شبکۀ ملی آموزش محیط زیست با همکاری مدیران آموزش و پرورش و محیط زیست از سراسر استرالیا (اسمیت[21]،  a 2010)؛ 6-  اجرای طرح مدارس پایدار استرالیا؛  7-کمک مالی برای برنامه‌های آموزش محیط زیست با جهت‌گیری توسعۀ پایدار؛ 8- هماهنگی فوق‌ِبرنامه‌های آموزش محیط زیست در مدرسه؛ 8- توسعۀ حرفه‌ای معلمان در زمینۀ آموزش حفاظت از محیط زیست؛ 9-تدوین برنامه‌های درسی با تأکید بر توسعۀ پایدار محیط زیست؛10- آموزش محیط زیست از اوایل دوران کودکی؛ 11- داشتن وزارتخانۀ محیط زیست، آب، میراث و هنر (گاف، 2011).

3-کشور کانادا:1- تأسیس یک نهاد دولتی و یا یک دفتر آموزش محیط زیست و توسعۀ پایدار، برای هماهنگی بین بخش‌های مختلف اجتماعی در زمینۀ آموزش محیط زیست ؛ 2- تشویق  وتصویب قوانین مرتبط با آموزش محیط زیست و توسعۀ پایدار در سطح ایالت‌ها ؛ 3- تشویق و صدور گواهینامه‌های معتبر مدارس برای آموزش محیط زیست و توسعۀ پایدار؛ 4- تشویق و کمک‌های مالی برای آموزش محیط زیست و توسعۀ پایدار ؛ 5- افزایش تلفیق دانش بومی و سنتی و ایدئولوژی درآموزش محیط زیست؛ 6-مشارکت با سازمان‌های محلی و غیردولتی برای آموزش محیط زیست و توسعۀ پایدار؛ 7- ایجاد مجموعه‌ای روشن ازمعیارهایی برای حفظ محیط زیست در مدارس؛ 8- تشویق همکاری‌های درون‌ایالتی در افزایش فعالیت‌های آموزش محیط زیست و توسعۀ پایدار؛ 9- طراحی یک جدول زمانی برای بررسی چگونگی رسیدن به اهداف آموزش محیط زیست؛10- وجود مدارس اکو و برنامۀ ارث کارتم[22] 11- دارای وزارتخانۀ محیط زیست و تغییرات آب‌وهوا (بلسینگ، 2012).

4-کشور ترکیه: 1- داشتن وزاتخانۀ محیط زیست و برنامه‌ریزی شهری ؛ 2- طرح مدارس اکو؛ 3- طرح مدارس ای ای پی[23]؛ 4- آموزش دانش‌آموزان از طریق مؤسسات مردم‌نهاد 5- تخصیص بودجه برای مدارس؛ 6-ایجاد مدیریت زیست‌محیطی و انجام فعالیت‌های مناسب برای توسعۀ دانش معلمان از مسائل زیست‌محیطی؛ 7- آموزش در فضاهای باز؛ 8- ایجاد پارک‌های ملی حفاظت‌شده؛ 9- آموزش محیط زیست  از پیش‌دبستان تا پایان دانشگاه ؛10- آموزش ضمن خدمت کارکنان، مدیران، مقامات دولتی و دانشگاهیان (اورز[24]، 2012 )؛ 11- آموزش محیط زیست به‌صورت تلفیقی در دروس زیست‌شناسی، شیمی و جغرافیا (تااو، 2012)؛12- برگزاری همایش‌ها دربارۀ محیط زیست؛ 13- تشکیل     انجمن‌های مردم‌نهاد؛ 14- فعالیت نخبگان در آموزش محیط زیست (سوای کن و آتازوی[25] و 2012).

5-کشور ایران: 1- داشتن سازمان حفاظت از محیط زیست؛ 2- داشتن پژوهشکده‌های محیط زیست در دانشگاه؛ 3- اجرای طرح محیط‌یار در برخی مدارس ابتدایی و راهنمایی؛ 4- آموزش محیط زیست در کتاب‌های درسی ابتدایی تا پایان متوسطۀ دوم؛ 5- برگزاری همایش‌های ملی و بین‌المللی دربارۀ محیط زیست؛ 6- ارتباط سازمان محیط زیست با سازمان‌های مردم‌نهاد و تشویق آنان به فعالیت بیشتر؛ 7- بررسی، سیاستگذاری و آماده‌سازی طرح آموزش همگانی در کشور؛ 8- تأسیس 9 مدرسۀ اکو برای پایلوت و اجرای مرحلۀ اول و دوم طرح به‌صورت آزمایشی؛ 9- اجرای پایلوت طرح محیط‌یار در برخی از استان‌ها (سایت ستارۀ سبز، 22 فروردین 1393).

سؤال سوم: با توجه به بررسی­های تطبیقی، مهم‌ترین اهداف و برجسته‌ترین فعالیت‌هایی مغفول‌مانده  در ایران کدام‌اند؟

 برای پاسخگویی به سؤال سوم پژوهش، اهداف (غایی و کلی) و فعالیت‌های کشورهای منتخب توصیف، تفسیر،  هم‌جواری و مقایسه شده‌اند. جدول 1 اهداف و فعالیت‌های کشورهای منتخب و ایران را نشان می‌دهد.

جدول 1:  مقایسۀ اهداف و فعالیت‌های آموزش محیط زیست کشورهای منتخب و ایران

براساس جدول 1،  اهداف غایی همۀ کشورهای منتخب و ایران توسعۀ پایدار است. به عبارت دیگر، هدف غایی همۀ کشورها همانند است. در بخش اهداف کلی شباهت در اهداف: پرورش دانش، مهارت، نگرش مثبت به طبیعت بین همۀ کشورهای منتخب و ایران مشاهده می‌شود؛  اما  کشورهای سوئد، استرالیا، کانادا و ترکیه علاوه بر موارد گفته‌شده، اهداف آگاهی در حفظ محیط زیست را نیز مدنظر دارند. کشورها سوئد و استرالیا، هدف ارزیابی فعالیت‌های انجام‌شده را نیز جزو اهداف کلی خود قرار داده‌اند. کشورهای کانادا و ترکیه،  مشارکت در حل مشکلات زیست‌محیطی را در اهداف کلی خود گنجانده‌اند. کشور سوئد، تنها کشوری است که در اهداف کلی به احساس مسئولیت و فوریت نسبت به حل مشکلات محیط زیست و نشان‌دادن رفتار احترام‌آمیز نیز تأکید دارد. ایران تنها کشوری است که در آن بر اخلاق محیط زیست، حفظ میراث و ارزشمنددانستن مخلوقات خدا (که هر سه در زیرگروه حیطۀ نگرش قراردارند) به‌طور جداگانه تأکید شده است. بنابر پژوهش تطبیقی حاضر، در کشور ما، ایران با توجه به هدف غایی توسعۀ پایدار، اهداف کلی آگاهی از حفاظت محیط زیست، ارزیابیفعالیت‌هایمرتبط با حفاظت محیط زیست، حساسیت و فوریت نسبت به حل مشکلات محیط زیست و نشان‌دادن احترام به حفظ محیط زیست مغفول مانده است.

  جدول 2 فعالیت‌های کشورهای منتخب و ایران را نشان می‌دهد. چنانکه در این جدول مشخص است، فعالیت‌های کشورهای منتخب را می‌توان در سه سطح کلان، میانی و خرد مقایسه کرد.

جدول 2:برجسته‌ترینفعالیت‌هاییکه در ایران مغفول مانده است

بر اساس جدول 2 مشاهده می‌شود که کشور ما، ایران در سطح کلان با توجه به تعیین هدف غایی توسعۀ پایدار، به داشتن وزارتخانۀ محیط زیست و ارتقای قوانین حفاظت از محیط زیست توجه نکرده است.  در سطح میانی: تأسیس مرکز تحقیقات محیط زیست در آموزش و پرورش با هدف ارائۀ توصیه‌های مشورتی برای تصمیم‌گیری در زمینۀ آموزش محیط زیست به مقامات بالا؛ تسلط گفتمان زیست‌محیطی در حوزۀ زیست‌شناسی و جانورشناسی؛ تأسیس شبکۀ تلویزیونی آموزش محیط زیست؛ تشکیل آژانس حفاظت از محیط زیست با هدف چاپ و نشر برنامه‌های درسی جدید، روش‌های آموزشی، تهیۀ راهنمای معلمان و فراهم‌ساختن مواد درسی برای آموزش ضمن خدمت معلمان و اجرای سمینارها و تشکیل سازمان‌های غیردولتی را مانند انجمن محیط زیست در سطح مدرسه که معلمان در آن شرکت داشته باشند، فراموش کرده است. در سطح خرد: داشتن مدارس محیط زیست (اکو، پایدار و ای ای پی) و استفاده از فضاهای باز برای آموزش محیط زیست توجه چندانی نکرده است. براساس پژوهش حاضر به نظر می‌رسد بین اهداف غایی آموزش محیط زیست و فعالیت‌های مرتبط با آن فاصلۀ زیادی هست. به عبارت دیگر، بین اهداف قصدشده و برنامۀ اجراشده فاصلۀ زیادی هست.

سؤال چهارم: با توجه به شرایط موجود در ایران، فعالیت‌های ضروری برای رسیدن به هدف غایی آموزش محیط زیست از نظر متخصصان کدام است؟

 برای پاسخگویی به سؤال چهار، با درنظرگرفتن تفاوت‌های اجتماعی، اقتصادی، یی و فضای ارزشی حاکم برکشور ما و کشورهای منتخب و همچنین براساس نتایج جدول 2، با 12 نفر از متخصصان محیط زیست استان تهران و اصفهان مصاحبۀ نیمه‌ساختاریافته انجام شده است. در هنگام انجام این مصاحبه، غنای اطلاعاتی، اشباع و تکرار داده‌ها به دست آمده است. از مجموع 12 نفر متخصصان محیط زیست 6 نفر دکترای پیرامون محیط زیست، 5 نفر مهندسی مرتبط با محیط زیست و یک نفر کارشناسی ارشد آموزش محیط زیست داشته‌اند. نتایج مصاحبه‌ها پس از تحلیل محتوا وکدگذاری در جدول 3 ارائه شده است.

جدول 3: فعالیت‌های ضروری برای رسیدن به هدف غایی آموزش محیط زیست (توسعۀ پایدار) در ایران

برای نمونه مشارکت‌کنندۀ اول که در سازمان حفاظت محیط زیست شغل اجرایی داشته، دربارۀ فعالیت‌هایی که باید در راستای توسعۀ پایدار در ایران انجام شود، گفته است که «یکی از  دردهای عمدۀ جامعۀ ما،  فرهنگ‌سازی حفاظت از محیط زیست است که  همکاری  صدا و سیما را می‌طلبد».  مصاحبه‌کنندۀ شمارۀ سه رسیدن به توسعۀ پایدار را اعمال قوانین موجود در ایران و نیز فراهم‌کردن بودج  برای اجرای آنها می‌داند و چنین می‌گوید:

« در برنامۀ پنجم، بند الف مادۀ 189 کاملاً بر آموزش محیط زیست تصریح شده است؛ اما وقتی ابلاغ نشده باشد، ضمانت اجرایی نخواهد داشت؛ زیرا بودجۀ اجرایی همراه آن نیست در استان‌ها عملی نخواهد شد.

مشارکت‌کنندۀ هفتم ضمن تقسیم‌بندی فعالیت‌های حفاظت از محیط زیست به سه سطح کلان، میانی و خرد، بر فعالیت‌های سطح کلان تأکید کرده چنین گفته‌اند:

  باید حفظ محیط زیست در سه سطح کلان، خرد و متوسط سرلوحۀ کارها قرارگیرد؛ سیاست‌های کلان باید به سمت عملیاتی‌کردن دستور کار  21 و انواع پروتکل‌های جهانی حرکت کنند. در سطح کلان اتفاق مفیدی که می‌تواند انجام شود، حذف رانت برای جلوگیری از تخریب محیط زیست است. در سطح متوسط باید به تشکل‌ها و نهادهای مردمی بها داده شود و به مردم نیز فرصت داده شود. در سطح خرد نیز باید بر افکار عمومی کار شود و سازمان‌ها و ارگان‌های مختلف باید اندکی با هم همسوتر باشند، ولی با این‌همه، فعالیت‌های سطح کلان بر سطوح دیگر اولویت و برتری دارند.

بحث و نتیجه‌گیری

بررسی روند کنفرانس‌های بین‌المللی محیط زیست نشان می‌دهد که در دهۀ آموزش محیط زیست و پایداری قرار گرفته‌ایم. بنابراین تمام کشورهای جهان، هدف غایی از آموزش محیط زیست را توسعۀ پایدار می‌دانند. در اهداف کلی تمام کشورهای منتخب از جمله ایران بر ارتقای دانش، نگرش مثبت به محیط زیست و مهارت حل مشکلات محیط زیست تأکید شده است؛ اما کشورهای سوئد، استرالیا، کانادا و ترکیه علاوه براین موارد، در اهداف کلی خود بر آگاهی در حفظ محیط زیست نیز تأکید می‌کنند. دو کشور سوئد و استرالیا  به ارزیابی فعالیت‌های انجام‌شده نیز تأکید و توجه دارند. کشورهای کانادا و ترکیه،  مشارکت در حل مشکلات زیست‌محیطی را در اهداف کلی خود مدنظر داشته‌اند. کشور سوئد که در اجرای آموزش محیط زیست در جهان پیشگام است؛ تنها کشوری است که در اهداف کلی  به احساس مسئولیت و فوریت نسبت به حل مشکلات محیط زیست و نشان‌دادن رفتار احترام‌آمیز نیز تأکید دارد. در زمینۀ اهداف کلی آموزش محیط زیست،کشور ایران تنها کشوری است که در آن بر اخلاق محیط زیست، حفظ میراث و ارزشمنددانستن مخلوقات خدا (که هر سه در زیرگروه حیطۀ نگرش قراردارند)، به‌طور جداگانه تأکید کرده است. تأکید بر «ارزشمنددانستن مخلوقات خدا» از نگرش دینی سرچشمه می‌گیرد که به آفرینش انسان و نقشی که در زمین به وی محول شده اشاره دارد. براساس آیات قرآن، خلافت از سوی خدا برای انسان مقدر شده و به انسان که اشرف مخلوقات است، قدرت تشخیص بخشیده شده است؛ اما حق خودسری، خراب و نابودکردن مخلوقات خداوند را ندارد. در اهداف کلی آموزش محیط زیست کشور ما هیچ تأکیدی بر آگاهی، ارزیابی فعالیت‌ها، حساسیت و فوریت نسبت به حل مشکلات محیط زیست و نشان‌دادن احترام به حفظ محیط زیست انجام نشده است.

با توجه به پژوهش حاضر،  فعالیت‌های بومی‌سازی پیشنهادی  برای توسعۀ پایدار، در سطح کلان شامل ارتقای سازمان حفاظت از محیط زیست به سطح وزارتخانۀ مستقل، عملیاتی‌کردن دستور کار 21، عملیاتی‌کردن انواع پروتکل‌های جهانی، عملیاتی‌کردن قوانین حفاظت از محیط زیست، حذف رانت افراد یا دستگاه‌ها، اختصاص بودجۀ برای اجرای قوانین حفاظت از محیط زیست است. در سطح میانی، تشکیل و فعالیت نظارتی نهادهای مردم‌نهاد، صدا و سیما فرهنگ‌سازی صدا و سیما در امر حفاظت از محیط زیست و داشتن برنامۀ درسی آموزش محیط زیست در مدارس است. در سطح خرد، حضور دانش‌آموزان در مناطق طبیعی و پارک محلی خود، حضور دانش‌آموزان در مناطق آلودۀ محلی خود، داشتن مدارس جامع محیط زیست، داشتن معلم متخصص در زمینۀ محیط زیست در مدارس، استفاده از فضاهای باز برای آموزش محیط زیست، برگزاری اردوهای یک‌روزه تا یک هفته‌ای در محیط زیست طبیعی، برگزاری جشنواره‌ها و همایش‌های حفاظت از محیط زیست در مدارس، بازنگری سنت‌های قدیمی در زمینۀ حفاظت از محیط زیست و احیای مجدد آنها، آموزش و فعال‌کردن دانش‌آموزان برای آگاهی و نظارت بر اجرای آن در خانواده و جامعه و آموزش مشاغل مختلف است. به نظر می‌رسد گرچه فعالیت‌ها در سطح کلان مهم و مؤثر است، برای ارتقای آموزش محیط زیست کشورمان باید با نگاه درسطح ملی(کلان) درسطح محلی(خرد) اقدام کرد.