وضعیت فرهنگی اردبیل بر اساس تراجم رجال از قرون نخستین تا قرن دهم

مقدمه

با آغاز فتوحات مسلمانان و ورود اسلام به مناطق مختلف، از جمله سرزمین ایران، تاریخ و تمدن ایران وارد مرحلۀ جدیدی شد. از نظر سیر تاریخی، ایرانیان در دورۀ خلفای راشدین (11تا40ق/633تا661م) دچار نوعی بهت‌زدگی ناشی از فتوحات گستردۀ اعراب و سقوط امپراتوری ساسانی شدند. در دورۀ اموی (40تا132ق/661تا750م) نیز، تنها در لایه‌های میانی و زیرین نهادهای سیاسی و اداری به خدمت گرفته شدند. اما با روی‌کارآمدن عباسیان، از یک سو ایرانیان خود باوری خود را بازیافتند و از دیگر سو، عباسیان به پاس خدمات آنان، مناصب و مقامات مهم را به ایشان سپردند و زمینۀ نفوذ همه‌ جانبۀ آنان را فراهم کردند. در عصر اول عباسی یا عصر زرین تمدن اسلامی، خلفای عباسی در کارهای حکومتی خود بر ایرانیان تکیه می‌کردند و این به معنی گسترش فزایندۀ فرهنگ ایرانی در این عصر، در مقایسه با عصر اموی، بود. در ادامه، ایرانیان موجب رشد انواع دستاوردهای ادبی و علمی شدند که به زبان عربی توسط آنان به نگارش درآمد.

ایرانیان از همان عصر صحابه، به علوم اشتغال داشتند و در آغاز فتوحات، خلفا دانشمندان عرب را برای آموزش و آگاهی دینی مردم سرزمین‌های مفتوحه می‌فرستادند (عبدالمعطی الصیاد، 1373: 73). به‌واسطۀ همین معلمان، علوم دینی در ایران انتشار یافت. در جریان شکل‌گیری تمدن اسلامی، ایرانیان نقش درخور توجهی ایفا کردند (عبدالمعطی الصیاد، 1373: 74). البته در کنار ایرانیان، سایر اقوام و ملل نیز سهیم بودند. حضور علمای مسلمان، فارغ از هر نژاد و قومیّت، تمدن اسلامی را شکل بخشید (زرین‌کوب، 1376: 31). به نظر نگارنده، تراجم دانشمندان مسلمان در علوم مختلف نشان‌دهندۀ این امر است. آنچه به نام تمدن اسلامی شهرت یافت، محصول اندیشه و فکر دانشمندان مسلمان از مناطق مختلف بود. علاوه‌برآن مناطق مختلف ایران، به فراخور اوضاع سیاسی ‌اجتماعی، در دوره‌های مختلف ایفای نقش کردند. با نگاهی به تراجم علما و رجال هر منطقه در قرون مختلف، می‌توان از سویی حوزۀ فعالیت‌های علمی و از سوی دیگر، وضعیت فرهنگی هر منطقه را متأثر از تحولات سیاسی بررسی کرد.

در این پژوهش قصد نداریم تا نگاه قومی، نژادی و منطقه‌ای به تمدن اسلامی داشته باشیم. هدف از این پژوهش آن است که با رویکردی جدید به تراجم علما و رجال اردبیل، با حوزۀ فعالیت علمای منطقه و تأثیر حوادث سیاسی بر وضعیت علمی اردبیل آشنا شویم. فقدان متون تاریخ اجتماعی و فرهنگی به‌صورت ویژه و مستقل از ادوار گذشتۀ تاریخ ایران، ما را برآن می‌دارد تا با استفاده از مآخذ دیگر این کمبود را جبران کنیم. یکی از بهترین مآخذ برای این کار، آثار تراجم و شرح‌حال‌نگاری است (جعفریان، 1389: 1). در وضعی که کتب تاریخی به‌طور عمده، ناظر به تاریخ سیاسی است، با پژوهش در تراجم رجال می‌توان میزان تأثیر هر منطقه را در توسعه و تکوین تمدن اسلامی روشن کرد. کتب تراجم علاوه‌بر آشنایی با مشاهیر، می‌تواند به شناخت وضعیت علمی و فرهنگی مناطق مختلف اسلامی یاری رساند.

از نظر پژوهشگران غربی نیز، پژوهش‌های زندگی ‌نامه‌ای کمک موثری به درک تغییرات عمدۀ اجتماعی می‌کند. از نظر آنان، هدف از مطالعۀ زندگی‌نامه‌ها به‌دست‌آوردن درکی از زندگی و تجربیات افراد در زمینۀ تاریخی‌اجتماعی است (Snowman, 2014: 53). برخی پژوهشگران روش‌هایی همچون روش واقع ‌گرایی، روش نئو مثبت‌گراها و روش روایی واقعیت را برای مطالعۀ زندگی‌نامه‌ها مطرح کرده­‌اند. ضمن آنکه ترکیبی از این روش‌ها می‌تواند وجود داشته باشد. در پژوهش‌های زندگی‌نامه‌ای، موضوعات معرفت‌شناسی و روش ‌شناختی در کانون توجه است. مطالعات زندگی ‌نامه‌ای در میان تعدادی از حوزه‌های علمی و تجربی کاربرد دارد. هدف پژوهش زیست‌نامه‌ای در انواع متفاوت آن، جمع‌آوری و تفسیر زندگی سایران به‌عنوان بخشی از درک انسانی است (Sabirov, 2015: 249).

این پژوهش درصدد پاسخ به این سؤالات است: موقعیت استراتژیک اردبیل و حوادث سیاسی آن، بر وضعیت فرهنگی منطقه چه تأثیری گذاشته‌است؟ برخوردار نبودن اردبیل از مراکز علمی پویا و معتبر، بر وضعیت فرهنگی منطقه چه تاثیری گذاشته‌است؟ عملکرد علمی دانشمندان اردبیل در رشد و بالندگی کدام دسته از علوم تأثیر­گذار بوده‌است؟ هدف از این پژوهش آن است تا از رهگذر تراجم علما و دانشمندان اردبیل در متون مختلف، به بررسی وضعیت علمی و فرهنگی منطقه از قرون نخستین تا آغاز قرن دهم هجری بپردازیم.

پیشینۀ پژوهش

پژوهش‌های انجام‌شده دربارۀ تاریخ اردبیل، بسیار محدود و اندک است؛ از سوی دیگر، بررسی تاریخ فرهنگی براساس زندگی‌نامه‌های مشاهیر و دانشمندان چندان در کانون توجه نبوده‌است. ازاین‌رو، نمونه پژوهش‌های انجام‌شده در این زمینه، در دست نیست. البته اوضاع فرهنگی براساس شاخص‌های دیگر بررسی شده‌است؛ اما مطالعۀ متون زیست‌نامه‌ای برای هدفی به جز شرح و توصیف زندگی و احوال دانشمندان تاکنون مغفول مانده‌است. براین اساس، با توجه به کمبود اطلاعات در حوزۀ تاریخ فرهنگی، به نظر می‌رسد با رویکردی جدید به منابع زیست‌نامه­ای، بتوان جنبه‌های مختلفی از تاریخ فرهنگی مناطق مختلف ایران را بازسازی کرد. برخی پژوهش‌های مرتبط با موضوع:

مقاله «تاریخ فرهنگی و اجتماعی مرکز ایران در نیمه دوم قرن دهم هجری» (بر اساس کتاب خلاصه­الاشعار) تالیف رسول جعفریان (1389): نویسنده در مقدمه به این مطلب اشاره می‌کند که فقدان متون ویژۀ تاریخ اجتماعی و فرهنگی به‌صورت مستقل از ادوار گذشتۀ تاریخ ایران، ما را برآن می‌دارد تا با استفاده از مآخذ دیگر این کمبود را جبران کنیم. یکی از بهترین مآخذ برای این کار، تذکره‌های شعرا و به‌طور کلی، آثار تراجم و شرح‌ حال‌ نگاری است. در این آثار به‌طور مشخص، از افرادی در یک ظرف اجتماعی خاص سخن به میان آمده و این خود فرصتی است مغتنم تا با استفاده از آنچه به‌عنوان شرح‌حال آمده‌است، پایه‌های تاریخی اجتماعی و فرهنگی ریخته شود. کتاب خلاصه­الاشعار تالیف میرتقی‌الدین‌محمد کاشانی از جمله آثار تذکره است. این کتاب مشتمل بر شرح‌حال 650 شاعر است. نویسندۀ مقاله براساس شرح‌حال شاعران کاشان و اصفهان در قرن دهم قمری، به بیان ویژگی‌های حیات فرهنگی و اجتماعی و اقتصادی این مناطق پرداخته‌است.

 . مقاله «اوضاع فرهنگی آذربایجان، ارّان و ارمینیه در قرون نخستین اسلامی» تالیف سیدمهدی جوادی (1383): نواحی آذربایجان و ارّان و ارمینیه گذشته از موقعیت استراتژیکی، سیاسی، نظامی و اقتصادی خاص در ادوار مختلف تاریخی، یکی از مهم‌ترین مناطق فرهنگی به شمار می‌آمده‌است. براین اساس، نویسنده با تکیه بر گزارش‌های مقدسی در احسن‌التقاسیم فی معرفه­الاقالیم و استفاده از آثار برخی جغرافیدانان مسلمان تا اواسط قرن چهارم قمری، به بررسی اوضاع فرهنگی از جمله آموزش‌وپرورش، ادیان و مذاهب، میراث فرهنگی، آثار هنری و سکه‌های نواحی یادشده پرداخته‌است.

. کتاب «اردبیل در گذرگاه تاریخ» تالیف باباصفری (1371): کتابی است جامع دربارۀ تاریخ اردبیل در سه مجلد که از دوران قدیم تا سال 1357ش، به بررسی حوادث و تحولات اردبیل پرداخته‌است. این کتاب که از مهم‌ترین پژوهش‌ها در ارتباط با تاریخ اردبیل است، با تمرکز بر تاریخ سیاسی این شهر به نگارش در آمده‌ است. هرچند مولف از رویدادهای اجتماعی، تعلیم‌ و تربیت، فرهنگ و هنر، زبان، آداب ‌و رسوم، علما و دانشمندان اردبیل هم سخن به میان آورده و در زمینۀ اقتصاد و راه‌ها و نیز تاریخچۀ طب در اردبیل مطالبی عنوان کرده‌است. ازآنجاکه مطالب اجتماعی و فرهنگی کتاب مربوط به ادوار متاخر است، در این پژوهش از منظر تاریخ سیاسی اردبیل به آن توجه شده‌است.

کتاب «تاریخ اردبیل و دانشمندان» تالیف سیدفخرالدین موسوی اردبیلی (1378): کتاب مشتمل بر دو مجلد است. مولف ابتدا به جغرافیای طبیعی، زمین‌شناسی، آب‌وهوا، تاریخ بنا و سابقۀ تاریخی شهر اردبیل پرداخته‌است. بخش دیگر کتاب به شرح احوال و آثار علما و دانشمندان شهر اردبیل و شهرهای مشکین ‌شهر و خلخال و آستارا اختصاص دارد. مطالب کتاب از جهت آشنایی با احوال آن دسته از رجال و مشاهیر شهرهای اردبیل و مشکین‌شهر و خلخال که در دورۀ زمانی پژوهش حاضر بررسی شده‌اند، سودمند است.

پیشینۀ تاریخی اردبیل

استان اردبیل¹ در شمال‌غربی ایران قرار دارد و رود ارس مرز شمالی آن را با جمهوری آذربایجان تشکیل می‌دهد. این استان به علت همسایه‌بودن با جمهوری قفقاز نه تنها حکم دروازۀ قفقاز را دارد، بلکه از جایگاه ارتباطی و استراتژیک ویژه‌ای برخوردار است.

آثار باستانی سده‌های 12 تا 16پ.م در نزدیکی شهر اردبیل و همچنین سنگ‌نبشتۀ اورارتویی از سدۀ 7 تا 9پ.م، بیانگر دیرینگی فرهنگی است که در ادوار پیشین، در منطقۀ اردبیل وجود داشته‌است (بیات، 1370: 236). مادها در حدود دوهزار سال پیش از میلاد، سرزمین‌هایی را اشغال کردند که امروز استان‌های اردبیل، آذربایجان‌غربی، آذربایجان‌شرقی و کردستان را تشکیل می‌دهد. در دورۀ هخامنشیان، منطقۀ اردبیل از جایگاه ژئوپولیتیک و استراتژیک ویژه‌ای برخوردار بود و پادشاهان هخامنشی همیشه سربازانی را مجهز به ابزار نظامی آن روزگار، در این سرزمین به نگهبانی می‌گماشتند (ملکی، بی‌تا: 91). در دورۀ حکومت پارت‌ها و در تمامی دوران ساسانی، منطقۀ اردبیل به‌ عنوان بخشی از ایالت آذربایگان بود. تا اواخر دوران ساسانی، آذربایجان و از جمله اردبیل را خاندان‌های محلی اداره می‌کردند (حکمت، 1364: 132 و 133).

به هنگام فتح آذربایجان در زمان خلیفۀ دوم به سال 22ق/643م، اردبیل پایتخت و مقرّ مرزبان آن بود (بلاذری، 1988: 2/457). در زمان خلافت امام علی(ع) و در دورۀ حکومت اشعث بر آذربایجان، وی گروهی از اعراب اهل عطا را در اردبیل سکونت داده و به آنان دستور داد که مردم منطقه را به اسلام دعوت کنند (بلاذری، 1988: 2/462). در زمان خلافت هشام ‌بن ‌عبدالملک اموی به سال 112ق/731م (ابن‌اثیر، 1385ق: 6/57)، خزرها از ناحیۀ اَلَان هجوم آوردند و اردبیل را تاراج کردند (بلعمی،1373: 933).

در سال 201ق/817م، بابک خرمدین حدود 22 سال، در اردبیل و حوالی آن به مبارزه با دولت عباسی پرداخت. از نیمۀ اول قرن سوم قمری، با آغاز فترت خلافت عباسی، حکومت‌های متعددی در مناطق مختلف از جمله در ایالت آذربایجان تأسیس شد که دامنۀ نفوذ و قدرت برخی از آن‌ها در اردبیل نیز گسترش یافت. یوسف‌بن‌ابی‌الساج، از امرای سلسلۀ ساجیان، بعد از رسیدن به امارت آذربایجان پایتخت خود را از مراغه به اردبیل انتقال داد (ابن‌حوقل، 1366: 352). اختلاف او با خلیفه باعث شد که در سال 295ق/908م، سپاهی از بغداد برای سرکوب او به آذربایجان اعزام شود. در این نبرد، یوسف پیروز شد. پس از آن با میانجی‌گری وزیر خلیفه، یوسف به اطاعت درآمد و خلیفه نیز فرمان حکومت آذربایجان و ارمنستان را برای وی فرستاد (طبری، 1387ق: 10/142؛ ابن‌مسکویه، 1379: 5/67).

برکناری وزیر خلیفه از وزارت، با تمرّد مجدد ابن‌ساج همراه بود. تصرف برخی مناطق از سوی او، سبب خشم خلیفه و درگیری مجدد میان آن‌ها شد و در این میان، دامنۀ درگیری به اردبیل نیز کشیده شد. با وجود پیروزی اولیه، در نبرد مجدد در نزدیکی اردبیل امیر ساجی شکست خورد و به بغداد فرستاده شد (مسعودی، 1409: 2/692). بعد از مدتی، با شفاعت نزد خلیفه عباسی، دوباره به حکومت آذربایجان بازگشت؛ اما به علت نگرانی از افزایش روزافزون قدرت ساجیان، به پیکار با قرمطیان اعزام شد. در این نبرد، بعد از اسارت به دست قرامطه به قتل رسید (ابن‌مسکویه، 1379: 5/246 تا 253).

بعد از او برادرزاده­اش به امارت آذربایجان رسید؛ اما حکومت او چندان طول نکشید و در سال 317ق/927م در اردبیل درگذشت. با مرگ وی حکومت ساجیان به انقراض گرایید. با پایان‌یافتن کار دولت بنی‌ساج، برای سال‌ها این منطقه عرصۀ کشمکش میان آل‌مسافر و دیسم‌بن‌ابراهیم کُردی بود. دیسم که از سرداران یوسف‌بن‌ابی­الساج بود، درصدد تسلط بر منطقه برآمد. اما مدعیانی همچون مرزبان‌بن‌محمد مسافر دیلمی مانع جدّی برای غلبۀ وی بر منطقه بود. همچنین لشکری‌بن‌مردی، از سرداران دیلمی وشمگیر زیاری، نیز برای مدتی در کشمکش با دیسم برای غلبه بر آذربایجان بود (ابن‌مسکویه، 1379: 6/3). هر یک از این مدعیان برای مدتی، بر ایالت آذربایجان و شهر اردبیل تسلط داشتند. با پایان‌یافتن غائلۀ لشکری، کشمکش طولانی میان دیسم و مرزبان‌بن‌محمد و دست‌به‌دست‌شدن مناطق بین آنان برای مدت‌ها منطقۀ اردبیل را ناآرام ساخته بود. با وجود پیروزی مرزبان در رقابت با دیسم، شکست او از آل‌بویه و اسارتش به دست امیر بویهی سبب تسلط فرستادۀ امیر بویهی بر آذربایجان شد (ابن‌مسکویه، 1379: 6/64).

برادر مرزبان برای مقابله با او از دیسم، مدعی پیشین، یاری خواست. با توجه به مراجعت فرستادۀ حاکم بویهی، همین امر موجب تسلط دیسم بر اردبیل شد (ابن‌مسکویه، 1379: 6/191). پس از آن منطقه عرصۀ رقابت میان دیسم، وهسودان (برادر مرزبان)، مرزبان ‎بن ‎محمد که از زندان رهایی یافته بود و دیگر مدعیان شد. با وجود قتل دیسم به دستور مرزبان و مرگ مرزبان در سال 346ق/958م رقابت میان مدعیان به پایان نرسید (ابن‌مسکویه، 1379: 6/193)؛ چرا که اختلافات خانوادگی بین بازماندگان مرزبان، فرمانروایی آل ‌مسافر را در منطقه متزلزل کرده بود و سرانجام در سال 370ق/981م، قدرت آنان خاتمه یافت. در دورۀ ابومنصور وهسودان، نام‌آورترین امیر رَوّادی، مقارن سلطنت سلطان مسعود غزنوی نخستین گروه‌های ترکان غز به آذربایجان حمله کردند. در حدود سال 446ق/1054م، ابومنصور وهسودان به جنگ با اسپهبدِ مغان پرداخت و وی را شکست داد. تا این زمان، اسپهبدانِ مغان به استقلال حکومت می‌کردند. بی‌اعتنایی اسپهبدِ مغان به امیر وهسودان و اطاعت‌نکردن از وی، بر امیر روّادی گران آمد و درصدد جنگ با ایشان برآمد. در این جنگ، اسپهبدِ مغان شکست خورد و مجبور به اطاعت از امیر وهسودان شد (ابن‌اثیر، 1385ق: 7/236 تا 245). برای مقابله با مخالفت احتمالی اسپهبدِ مغان، در ادامه ابونصر دژی در اردبیل بنا نهاد و عده‌ای از قشون خود را در آنجا به پاسداری گماشت. سلجوقیان در سال 463ق/1071م، به حکومت رَوّادیان پایان دادند.

موقعیت طبیعی و استراتژیکی آذربایجان سبب شده بود که این منطقه در مسیر مهاجرت و فعالیت‌های قبایل ترکمان نقش مهمی ایفا کند و به محل اقامت این قبایل مبدّل شود. ملک طغرل سلجوقی در لشکرکشی به اردبیل، با ایستادگی مردم این شهر مواجه شد؛ اما سلطان مسعود اردبیل را به محاصره درآورد و با کشتار عده‌ای از مردم، آنجا را تسخیر کرد (ابن‌خلدون، 1368: 4/10). در سال 431ق/1040م، حکومت سلجوقی بر آذربایجان و اردبیل تسلط یافت. در دوران سلطنت دیگر سلاطین سلجوقی، شهر اردبیل در حکم پایتخت سیاسی منطقۀ آذربایجان تلقی می‌شد و همواره یکی از امیران نظامی قدرتمند سلجوقی ادارۀ آن را برعهده داشت (نیشابوری، 1332: 57).

در دورۀ سلطان محمدبن‌محمود سلجوقی (547 تا 554ق/1152تا1159م) شمس‌الدین ایلدگز و اتابک ارسلان‌آبه به قدرت‌های بلامنازعی در منطقۀ آذربایجان تبدیل شدند و با استفاده از فترتی که در نتیجۀ ضعف سلطان سلجوقی پیش آمده بود، به گسترش قلمرو خود در آذربایجان پرداختند (بنداری، 1356: 222). نگرانی از قدرت روافزون اتابک ایلدگز باعث شد که حاکم اردبیل به تحریک وزیر خلیفه عباسی بپردازد و به اتفاق او و برخی از امرا و حاکمان مناطق دیگر، علیه اتابک ایلدگز وارد جنگ شوند. در این درگیری، اتابک ایلدگز موفق به شکست‌دادن آن‌ها شد (الحسینی، 1933: 145).

با مرگ حاکم اردبیل در سال 560ق/1165م، ایلدگز از خلاء قدرت در اردبیل نهایت استفاده را برد و شهر را در اختیار گرفت. اواخر عهد سلجوقیان، اردبیل از حملات گرجیان خسارت فراوان دید (ترابی طباطبایی، 1355: 2/18). گروهی از قشون گرجی، اردبیل را به محاصره درآوردند. آنان بدون هیچ‌گونه درگیری شهر را تصرف و غارت کردند. گرجیان در حدود یک قرن بلای بزرگی برای مسلمانان آذربایجان، به‌ویژه اردبیل، بودند و از قتل و آزار ساکنان خودداری نکردند. در زمان حکومت خوارزمشاهیان به سال 622ق/1225م، سلطان جلال‌الدین وارد اردبیل و دشت مغان شد و طی دو سال، جنگ سختی با گرجیان شمال رود ارس انجام داد. با رسیدن خبر نزدیکی مغولان، وی به همراهی مردم مناطق اردبیل و مغان به جنگ آن‌ها رفت و پیروزمندانه به آذربایجان برگشت (اقبال، 1364: 111). با استیلای جلال‌الدین خوارزمشاه بر اردبیل و ایالات تابعۀ آن، وزیر او ادارۀ این ولایات را برعهده گرفت.

سپاهیان مغول به فرماندهی چنگیزخان به اردبیل یورش بردند. در تصرف این شهر، مغولان با مقاومت شدید اهالی آن مواجه شدند و طی دوبار حمله به اردبیل، توانستند به شهر دست پیدا کنند (جوینی، 1387: 219). در این اردوکشی، شهرهای اردبیل و مشکین و دشت مغان غارت و سکنۀ آن قتل‌عام شدند. هم‌زمان با ورود هلاکوخان (  657 تا663 ق / 1259 تا 1265 م)، امرای مغولی حکمرانی اردبیل و توابع آن را در دست داشتند (میرخواند، 1385: 5/4021).

با برقراری حکومت ایلخانان، هلاکوخان حکومت بر اردبیل و مغان را به پسرش سپرد (جوینی، 1387: 2/837). در دورۀ جانشینان هلاکو نیز، اردبیل و ولایات تابعۀ آن در کانون توجه ایلخانان بود. با ورود مغولان و حاکمیت ایلخانان بر این سرزمین اوضاع سیاسی، اقتصادی، مذهبی و فرهنگی اردبیل و توابع آن دچار تغییر و تحول بسیاری شد (مستوفی، 1339: 81). بااین­حال، آنچه در این عصر اردبیل را در مقایسه با شهرهای دیگر متمایز می‌کرد، تبدیل‌شدن این شهر به یکی از شهرهای مقدس بود. به‌طوری‌که وجود خانقاه‌های صوفیان و نیز حضور شیخ صفی‌الدین اردبیلی در این مکان به تقدس آن افزود (سیوری، 1372: 10).

هم‌زمان با دورۀ ضعف حکومت ایلخانی، امرای دیگری نیز برای تسلط بر آذربایجان به رقابت با یکدیگر پرداختند. در زمان حاکمیت ملک اشرف (744 تا758ق/1343تا1357م)، از امرای آل‌چوپان، اردبیل و توابع آن بین امرای حکومت او تقسیم شد (حافظ ابرو، 1380: 1/200). در این دوره، مردم اردبیل و ولایات آن متحمّل ظلم و جور فراوانی شدند (میرخواند، 1385: 5/6343). رفتار ناهنجار ملک اشرف باعث پناه‌بردن عدۀ بسیاری از روحانیان منطقه به فرمانروای اردوی زرین در دشت قبچاق شد. این امر بهانۀ مناسبی بود برای تجاوز به آذربایجان که منجر به تصرف اردبیل شد (حافظ ابرو، 1380: 1/292).

جانشینان او بقایای قلمرو ایلخانان را در اردبیل ویران کردند. در دورۀ امرای آل‌جلایر (740 تا 814 ق /1340تا1411م)، اردبیل و مغان قلمرو تحت نفوذ آنان بود. به هنگام حکومت سلطان احمد جلایری بر اردبیل (784تا813ق/1382تا1410م)، مشایخ صوفیه از حمایت او برخوردار بودند (سیوری، 1372: 12). در آشوب سیاسی این دوران، به علت فقدان حکومت مرکزی قدرتمند و رقابت امرای متعدد برای کسب قدرت، شهر اردبیل بارها بین مدعیان قدرت دست‌به‌دست شد (سیوری، 1372: 10). به سال 816ق/1413م قرایوسف ترکمان، از امرای قراقویونلو، آذربایجان را از دست جلایریان خارج کرده و اردبیل را به امرای ترکمن جاگیرلو واگذار کرد (روملو، 1384: 1/198).

در دورۀ لشکرکشی‌های امیر تیمور، وی بارها به اردبیل و مغان وارد شد و از آنجا به مناطق دیگر عزیمت کرد (حافظ ابرو، 1380: 2/885). به سال 806ق/1404م در حوالی رود ارس حکومت تمام ممالک آذربایجان را به نواده‌اش واگذار کرد (یزدی، 1336: 2/402). پس از آن، منطقۀ اردبیل از سویی شاهد نزاع و درگیری سپاه شاهرخ و میرزامیرانشاه بود و از سوی دیگر، اقدام امیرزاده عمر برای دستگیری امیر بسطام جاگیرلو (حافظ ابرو، 1380: 3/62).

شاهرخ در جریان عملیات خود علیه قراقویونلوها، در چند نوبت راهی اردبیل شد (روملو، 1384: 1/240 و 337). وی پس از تسلط بر آذربایجان و مغان، حکومت آنجا را به فرزند قرایوسف، یعنی جهانشاه، سپرد (میرخواند، 1385: 6/5431). بین سال‌های 831 تا  839 ق/1428تا1436م حکومت اردبیل و مغان را ابوالقاسم ‌بابر میرزا، نوۀ شاهرخ، به دست گرفت. امرای قراقویونلو نیز یک چندی بر منطقۀ آذربایجان تسلط داشتند. اقتدار و نفوذ بر برخی مناطق میان آن‌ها، فرمانروایان جلایری، تیموریان و آق‌قویونلوها به ‌صورت کررا دست ‌به‌ دست می‌شد. اتحاد میان ابوسعید تیموری و امیر قراقویونلو برای نبرد با اوزون‌حسن آق‌قویونلو، اردبیل را عرصۀ تاخت‌وتاز این مدعیان قدرت کرد (میرخواند، 1385: 6/5630) که نتیجۀ آن شکست امیر تیموری و قتل او بود (سمرقندی، 1383: 2/1353).

در این زمان در اردبیل شیخ‌ جنید، از نوادگان شیخ‌صفی‌الدین، دورۀ جدیدی را در تاریخ طریقت صفویه گشود. نفوذ روزافزون و افزایش پیروان شیخ‌جنید، ترس و تهدیدهای جهانشاه قراقویونلو را به همراه داشت. به دنبال این تهدیدها، شیخ‌جنید به اتفاق فرزندانش عازم آناطولی شد و به نزد اوزون‌حسن، از امرای آق‌قویونلو، رفت (الحسینی، 1993: 2). پس از مدتی، به اصرار مریدانش به موطن خویش بازگشت و جهانشاه از بیم شورش هواداران کثیر شیخ‌جنید، مانع ورود او به اردبیل نشد (پاشازاده، 1352: 29).

 با مرگ شیخ‌جنید، فرزندش شیخ‌حیدر که نزد اوزون‌حسن بود، به جانشینی وی رسید. با شکست جهانشاه به سال 872ق/1468م و قتل او در جریان نبرد با اوزون‌حسن، سرزمین‌های تحت حاکمیت قراقویونلوها به ترکمن‌های آق ‌قویونلو منتقل شد و شیخ‌ حیدر نیز بعد از شکست ابوسعید تیموری و متحد او، حسنعلی‌میرزا قراقویونلو، از اوزون‌حسن وارد اردبیل شد (خواندمیر، 1380: 4/85). در این درگیری‌ها اردبیل و ولایات تابعه کانون حوادث و توجه مدعیان قدرت بود (سمرقندی، 1383: 4/977 تا 988). شیخ‌حیدر با استفاده از فرصت بیست ‌سالۀ برخورداری از موقعیت مادی و معنوی پایگاه امن اردبیل، توانست برای ادامۀ راهی که پدرش در آن از پای درآمده بود، گام‌های بلندی بردارد و کار تحول طریقت صفوی را به‌صورت نهضت نظامی به پیش برد. وی تمام تلاش خود را وقف تجهیز پیروان خود کرده بود. بعد از مرگ اوزون‌ حسن در سال 883ق/1478م، شیخ ‌حیدر اندک ‌اندک حمایت خاندان حاکم آق‌قویونلو را از دست داد. بااین‌حال، سلطان یعقوب آق‌قویونلو تا مدتی با وی مدارا کرد. شیخ‌حیدر پس از حملات خود به سرزمین چرکس‌ها، با پیروزی در این جنگ‌ها، قسمتی از غنایمی را که با خود آورده بود، در اردبیل بین اهالی تقسیم کرد. قسمتی را نیز صرف تهیۀ اسلحه و آلات و ادوات جنگی کرد و مابقی را برای حفظ ظاهر و از سر مصلحت، نزد سلطان یعقوب فرستاد (روملو، 1384: 1/611).

با وجود سوءظن به عملیات جنگی شیخ‌حیدر که در قالب غزای مقدس صورت می‌گرفت، با وساطت مادر شیخ‌حیدر، فرمان جهاد غزا را حاکم آق‌قوینلو صادر کرد. پیوندهای خویشاوندی میان آق‌قویونلوها و خاندان صفوی وجود داشت؛ اما در جنگ میان حاکم شروان و شیخ‌حیدر، سلطان یعقوب به حمایت از حاکم شروان پرداخت و سرانجام شیخ‌حیدر در شروان کشته شد (منشی قزوینی، 1387: 110).

صوفیان پسر بزرگ شیخ‌حیدر، یعنی سلطان علی را به جانشینی او در اردبیل انتخاب کردند. سلطان یعقوب با آگاهی از این انتخاب و تجمع صوفیان در اردبیل، دستور داد تا علی و دو برادر و مادرش را دستگیر و زندانی کنند. با مرگ سلطان یعقوب و جنگ جانشینی بین مدعیان آق‌قویونلو، رستم‌میرزا برای غلبه بر رقیب خود کوشید که از نیروی جنگی هواداران صفویه استفاده کند. ازاین‌رو، فرزندان شیخ‌حیدر را از زندان آزاد کرد. بعد از غلبه بر دشمنان، رستم‌میرزا به سلطان علی اجازه داد تا به اردبیل بازگردند. موقعیت سلطان علی نگرانی رستم‌میرزا را باعث شد. به همین علت مامورانی اعزام کرد و در جنگ میان طرفین، سلطان علی کشته شد. اسماعیل‌میرزا به‌عنوان جانشین برادرش، به علت تعقیب فرستادۀ آق‌قویونلو، به لاهیجان گریخت. بعد از چند سال اقامت در گیلان، با استفاده از آشفتگی اوضاع آق‌قویونلوها، از پناهگاه خود خارج شد. بعد از تصرف برخی مناطق، به کمک هواداران خود، سپاهیان امیر آق‌قویونلو را شکست داد. با این پیروزی، وی توانست کنترل منطقۀ آذربایجان را به دست بگیرد و در سال 907ق/1502م، به‌عنوان مؤسس سلسلۀ صفویان تاج‌گذاری کند (منشی قزوینی، 1387: 119).

مراکز علمی در اردبیل

با فتح آذربایجان و حاکمیت مسلمانان بر این ایالت، به‌تدریج دین اسلام در میان مردم نفوذ کرد و رفته‌رفته بر پیروان این دین جدید افزوده شد. در این بین، ساخت مساجد به‌عنوان اولین پایگاه‌های تعلیم‌وتربیت اسلامی در مناطق مفتوحه، در کانون توجه قرار گرفت. در مناطق مختلف آذربایجان، فعالیت‌های علمی و تعلیمی و تربیتی از سابقۀ دیرینه‌ای برخوردار بود. طبق بعضی روایت‌های تاریخی، تولد زرتشت در آذربایجان و نگارش اوستا در سبلان بود (مسعودی، 1409: 1/252).

آتشکده‌های فراوانی در آذربایجان، به‌ویژه آتشکدۀ آذرگشنسب در شیز فعالیت داشت. برخی از نواحی، از جمله مغان، گذشته از انتساب به روحانیان زرتشتی (مغ) از مراکز مهم آموزش‌وپرورش بود (بیرونی، 1377: 299). بنابراین به علت مناسب ‌بودن زمینه‌های تعلیم‌ و تربیت، مسلمانان عرب در بدو ورود به آذربایجان با استقبال عامۀ مردم از قرائت قرآن روبه‌رو شدند و به دنبال آن، قاریانی را در برخی از شهرهای آن مقیم کردند. پس از آن در حدود سال 35ق/656م، نخستین مسجد جامع اردبیل را اشعث‌بن‌قیس، والی امام علی(ع)، در آذربایجان تأسیس کرد (بلاذری، 1988: 198).

در سه قرن اول قمری، با توجه به مرکزیت اردبیل در ایالت آذربایجان، این مسجد فعالیت علمی و مذهبی چشمگیری از خود نشان داد؛ ولی از اواسط قرن چهارم قمری به بعد، به علت دستیابی روّادیان به قدرت و انتقال پایتخت از اردبیل به شهرهای مراغه و تبریز، شهر اردبیل و مسجد جامع به‌تدریج رونق اولیۀ خود را از دست داد و دانشمندان برای اقامت در آنجا چندان رغبتی از خود نشان نمی‌‌دادند. با این همه در دوران اتابکان آذربایجان (540تا 622ق/1146تا1225م)، این مسجد هنوز به‌عنوان مرکزی علمی و مذهبی فعال بود (یاقوت، 1995: 2/121 و 122).

در اوایل قرن هفتم قمری، به‌واسطۀ یورش اقوام گرجی و در ادامه حملات مکرر مغول به شهر، این مسجد آسیب فراوان دید؛ اما در بین سال‌های 650 تا 680ق/1252تا1281م، دوباره مرمت شد.اطلاعات بیشتری در خصوص مراکز علمی اردبیل در دست نیست؛ اما با توجه به جایگاه و اهمیت مسائل فرهنگی، می‌توان گفت که سلسله‌های مختلف به این امر اهتمام می‌ورزیدند که در شهرهای تحت حکومت خویش، مسجد جامع و مساجد دیگر را بنیان گذارند. رجال حکومتی و بزرگان و اعیان شهر نیز به تأسیس مسجد و مراکز آموزشی اقدام می‌کردند. مقدسی ضمن گزارش وضعیت آموزش‌وپروش اسلامی در ایالت آذربایجان، به وجود مراکز آموزشی از قبیل مساجد جامع، کاروانسراها، دیرها و خانقاه‌ها می­پردازد و در این بین، به وجود مساجد جامع در بیشتر شهرها و مناطق از جمله اردبیل اشاره می‌کند (مقدسی، 1411: 315 تا 317؛ نیز نک: جوادی، 1383: 33 تا 38).

در قرن هشتم قمری، خانقاه شیخ‌صفی‌الدین را فرزندش شیخ‌صدرالدین پایه‌گذاری کرد که بعدها توسعه یافت. خانقاه اردبیل در کانون توجه مریدان و پیروان شیخ‌صفی و فرزندان او بود و آنان از مناطق مختلف در این محل حضور می‌یافتند. از قرن هشتم قمری این مکان به‌عنوان مرکزی علمی، نقش مهمی در فعالیت عرفا و تربیت شاگردان داشت. در منابع به وجود مدرسه‌ها و کتابخانه‌ها و بیمارستان‌ها، به‌عنوان مراکز آموزشی، در اردبیل اشاره‌ای نشده‌است. در دوره‌های متاخر و با آغاز تاسیس مدارس به سبک جدید، مدارسی در اردبیل ساخته شد (صفوت، 1394: 65، 82، 83، 85، 86، 192).

نقش اندیشمندان و رجال علم و دین

یکی از منابع اطلاعات دربارۀ دانشمندان و علما، تاریخ‌نامه‌های محلی و زندگی‌نامه‌های محلی است. تاریخ‌های محلی حاوی اطلاعات جزئی و دقیق دربارۀ اوضاع اقتصادی، سیاسی، اجتماعی، دینی و مذهبی شهرها و نواحی هستند و گاه اطلاعاتی منحصربه‌فرد دربارۀ رجال و شخصیت‌های تاریخی به دست می‌دهند (قنوات، 1394: 15). زندگی‌نامه‌های محلی نیز آثاری هستند که موضوع اصلی آن‌ها شرح‌حال رجال و شخصیت‌های یک شهر یا ناحیۀ جغرافیایی معین است. این دسته کتاب‌ها که از آن‌ها با عناوینی مانند تراجم، طبقات، معجم‌ها و رجال نیز نام برده می‌شود، به علت تعلق به یک حوزۀ جغرافیایی خاص، ذیل تاریخ‌های محلی قرار می‌گیرند. البته این آثار خود دو دسته‌اند: یکی زندگی‌­­­­نامه‌های محلی دینی و دیگری زندگی‌نامه‌های محلی غیردینی. موضوع کتاب‌های دسته اول شرح‌حال رجال و علمای دینی به‌خصوص محدثان است؛ اما موضوع دسته دوم شرح‌حال عموم دانشمندان، شعرا یا رجال سیاسی و اشراف یک شهر یا ناحیۀ جغرافیایی است (قنوات، 1394: 193). از میان تاریخ‌های محلی شناخته‌شده تا سده هفتم قمری، سه عنوان کتاب به منطقۀ آذربایجان اختصاص دارد: 1. کتاب تاریخ آذربایجان تالیف ابن‌ابی‌الهیجاء روّاد، نوشته ‌شده در اواخر سده چهارم ق؛ گویا نویسنده خود یکی از امیران سلسلۀ روّادی بوده و به ‌احتمال، کتاب بر حوادث مربوط به تاریخ دولت روّادی تاکید داشته‌است (قنوات، 1394: 125). هیچ نسخه یا حتی نقل‌قول مشخصی از متن کتاب در دست نیست. 2. تاریخ آذربیجان تالیف مختص‌الدین ابوالخیر نعمةالله‌بن‌محمد سلماسی (م­ح540ق/1146م). 3. تاریخ آذربیجان تالیف فخرالدین ابوالفضل اسماعیل‌بن‌مثنّی تبریزی (م­­ح580ق/1184م) (قنوات، 1394: 342). در ارتباط با این دو کتاب، این احتمال وجود دارد که مختص‌الدین اثری مستقل نداشته و تنها نسخه‌ای از کتاب اسماعیل‌بن‌مثنّی را به خط خود فراهم آورده‌است (قنوات، 1394: 341). به‌هرحال، هیچ نسخه و نشانی از این کتاب در دست نیست و از محتوای آن نیز در منابع سخنی به میان نیامده‌است. بدین‌ترتیب، هیچ اثر تاریخ محلی یا زندگی‌نامه محلی در ارتباط با آذربایجان به دست ما نرسیده‌است.

ظهور دانشمندان و متفکران بسیار در آذربایجان، در رشته­های مختلف علوم‌اسلامی و غیر­اسلامی، در شکوفایی و گسترش فرهنگ و تمدن اسلامی مؤثر بود. نام‌آوران و مشاهیر بزرگ با ابداع و ترویج آرا و نظریه‌ها، در رشد اندیشۀ اسلامی گام‌های ارزنده‌ای برداشتند. از سرزمین اردبیل، اندیشمندانی در علوم گوناگون پا به عرصه گذاشتند که برای اعتلای فرهنگ و تمدن اسلامی خدمات ارزشمندی انجام دادند. ذکر این نکته لازم است که وقتی از فرهنگ و تمدن اسلامی سخن به میان می‌آید، منظور مجموعۀ دستاوردهای مادی و معنوی است که یک تمدن را می‌سازد. در این نگرش، نمی‌توان بین ایران و اسلام جدایی قائل شد. بنابراین در این زمینه، تمام کسانی که در یکی از رشته‌های علوم از ایران و از جمله اردبیل برخاسته و خدمت کرده‌اند، خدمت آن‌ها در جهت رشد فرهنگ و تمدن اسلامی که اسلامی ایرانی است، محسوب می‌شود.

در اینجا قصد نداریم به تفصیل به تراجم مشاهیر اردبیل بپردازیم، بلکه به اختصار به حوزۀ فعالیت، زمان حیات، رحله‌ها و سفرهای علمی آنان اشاره خواهیم کرد. گفتنی است که به جز معدودی از دانشمندان اردبیل، دربارۀ اکثر علمای این منطقه اطلاعات چندانی در منابع دیده نمی‌شود. اسم‌هایی که در ادامه به آن‌ها اشاره خواهیم کرد، به‌طور عمده از منابع مختلف که گاهی ضمن گزارش دربارۀ موضوعی به این افراد اشاره کرده‌اند، جمع‌آوری شده‌است. البته دربارۀ آن دسته از دانشمندان اردبیل که در مراکز علمی خارج از منطقه حضور داشته‌اند، اطلاعات بیشتر است؛ اما اطلاعات مبسوطی دربارۀ علمایی که در مراکز علمی منطقه بوده‌اند، در دست نیست. این امر می‌تواند به علت پویانبودن و رونق‌نداشتن مراکز علمی اردبیل، حضورنداشتن دانشمندان مناطق دیگر در اردبیل و ارتباط‌نداشتن مراکز علمی منطقه با سایر کانون‌های علمی باشد که باعث می‌شد علمای رجال و تراجم کمتر به آن‌ها توجه کنند.

اولین فردی که از این منطقه نامش در منابع به چشم می‌خورد، فردی است به نام عمربن‌محمد اردبیلی که در سال 181ق/798م، ضمن گزارش دربارۀ فردی به نام یعقوب عابد کوفی به نام او اشاره می‌شود (ابن‌جوزی، 1412: 9/64). از دیگر چهره‌های علمی، حسین‌بن‌عمرو اردبیلی و واقد اردبیلی متعلق به قرن سوم هجری هستند که از شیوخ بلاذری، مؤلف شهیر کتاب فتوح‌البلدان، محسوب می‌شوند (بلاذری، 1988: 1/26).

جدول1: محدّثان

جدول2: فقها(شافعی و حنفی)

جدول3: مفسّران

جدول4: حفّاظ

جدول5: عُرفا و متصوّفه

جدول6: اطبّا

جدول7: مورّخان

جدول8: شعرا

جدول9: ادبا و نحویّون

جدول10: خطبا

جدول11: فلاسفه

جدول12: ریاضیدانان

جدول13: قضات

                                جدول14: مدرسان اردبیلی در مراکز علمی جهان اسلام

رحله‌های علمی

از موضوعات درخور توجه در تمدن اسلامی، رحله‌ها و مسافرت‌هایی است که علما و دانشمندان برای فراگیری علوم انجام می‌دادند. بعضی از مناطق به‌واسطۀ دارابودن مراکز علمی معتبر و دانشمندان صاحب نام، در کانون توجه تعداد بیشتری از علما و مشاهیر مناطق دیگر بود؛ از جمله حوزه‌های درسی بغداد، نیشابور و دمشق. علما و دانشمندان اردبیل همانند دانشمندان سایر مناطق، برای کسب دانش و برخورداری از امکانات مراکز علمی معتبر، اقدام به سفر و اقامت در آن شهرها می‌کردند. تا قبل از حملۀ مغول و در دوران شکوفایی مراکز علمی مانند بغداد، علمایی از اردبیل به این منطقه می‌رفتند و در آنجا سکنی می‌گزیدند و گاه از چهره‌های علمی محسوب می‌شدند. علاوه‌بر فرازونشیب‌های سیاسی، با توجه به اینکه مراکز علمی منطقه رونق چندانی نداشته و جاذبه‌ای برای حضور علمای مناطق دیگر نداشت، برای کسب علم دست به مهاجرت می‌زدند. بخش دیگری از این رحله‌های علمای اردبیل، به دنبال حملۀ مغول و ویرانی مراکز علمی بود. به علت تخریب و افول حوزه‌های علمی شرق جهان اسلام و با توجه به پیروزی دولت اسلامی ممالیک در مقابله با مغولان و رونق مراکز علمی قاهره و حلب و دمشق، یعنی مناطق تحت نفوذ ممالیک، به آن مناطق مهاجرت می‌کردند و تعدادی از آنان، صاحب کرسی تدریس و جلسات آموزش و بحث بودند. در ذیل به مناطق و تعداد افرادی که به این مناطق مهاجرت کرده‌اند، اشاره می‌کنیم:

حضور شخصیت‌های علمی مناطق دیگر در اردبیل

طبیعی است که حضور شخصیت‌های علمی مناطق دیگر می‌توانست رونق و غنای مراکز علمی منطقه را باعث شود. تنها اشاره‌ای به تعدادی از چهره‌های علمی که برای مدت کوتاهی در اردبیل اقامت داشته یا از منطقه عبور کرده‌اند، شده‌است. از بارزترین شخصیت‌هایی که وارد اردبیل شده‌اند، می‌توان به این افراد اشاره کرد: حکیم‌سعدالدین نزاری بیرجندی قهستانی از شاعران معروف قرن هفتم قمری (صفا، 1357: 2/130)، شیخ‌ابوالمکارم رکن‌الدین علاءالدوله بیابانکی سمنانی از بزرگان صوفیه و از شاعران و نویسندگان قرن هفتم و هشتم قمری (صفا، 1357: 2/142)، نجم‌الدین ابوبکرعبدالله‌بن‌محمدبن‌شاهوار الاسدی‌الرازی معروف به دایه و متخلص به نجم، از صوفیان مشهور نیمه اول قرن هفتم و از جمله نویسندگان معروف (صفا، 1357: 2/212)، ابوحامد اندلسی و علاءالدین عطاملک جوینی که چندین‌بار در رکاب مغولان وارد اردبیل و ولایات آن شدند(صفا، 1357: 2/142).

آثار و تألیفات دانشمندان اردبیل

برخی از دانشمندان و علمای این منطقه صاحب تالیفاتی بوده‌اند که گاه از آثار فاخر و در کانون توجه محافل علمی بوده‌است (مستندات این قسمت در جداول پیشین اشاره شده‌است)

.

نقش تربیتی دانشمندان اردبیل

در ارتباط با نقش دانشمندان اردبیل در تربیت شاگردان، اطلاعات بسیار اندکی در منابع وجود دارد. در این میان، به اسامی شاگردان و چگونگی ارتباط آنان با اساتید اشاره‌ای نشده‌است. تنها از برخی عبارت‌ها می‌توان دریافت که آن دسته از دانشمندان اردبیل که صاحب کرسی تدریس در مراکز علمی مناطق مختلف بودند، شاگردانی در محضر آن‌ها حضور می‌یافتند؛ همچنین به نقل حدیث از برخی محدّثان اردبیلی اشاره‌ای کوتاه شده‌است. در این میان، شیوخ خانقاه شیخ‌صفی‌­الدین نیز در تربیت شاگردان در زمینۀ عرفان و تصوف تاثیرگذار بوده‌اند.

تحلیل نمودار

سهم اندیشمندان اردبیل در علوم دینی و غیردینی