بررسی پوشش گیاهی منطقة قلایی کشکان در استان لرستان

بحث و جمع‌بندی.

وجود رودخانة کشکان سبب شده است که در قسمت شمالی منطقه و بیشتر در امتداد رودخانه، نواری از گیاهان ماندابی حضور داشته باشند، که عبارتند از: پده (Populus euphratica)، بید(Salix acmophylla)، ارغوان (Cercis siliquastrum)، پنج‌انگشتی(Vitex pseudonegundo)، سیاه‌تلو (Paliurus spina-christi) و زبان‌گنجشک (Fraxinus angustifolia).

گونه‌های دارمازو (Quercus infectoria) و ارغوان (Cercis siliquastrum) هر دو از عناصر ایرانی -تورانی و مدیترانه‌ای هستند که در قسمت‌های پایین‌دست کوهستانی (Lower/mid montane) حضور دارند. دارمازو درختی بومی ایران، ترکیه، قفقاز، قبرس، عراق و سوریه است. این گونة بلوط‌ در ایران پراکنش وسیعی دارد و به سوی جنوب زاگرس انتشار می‌یابد. بنابراین در سطوح وسیعی از جنگل‌های زاگرس (استان‌های آذربایجان غربی، کردستان، کرمانشاه و لرستان) پراکنش دارند. در منطقة بانه و سردشت ریختارهای حد‌واسط زیادی وجود دارند که از هیبریداسیون بین‌گونه‌ای بلوط‌های بخشة Ruboroid ناشی می‌شوند. جمعیت‌های خالص این گونه در استان لرستان دیده می‌شود چون در استان لرستان، دیگر گونه‌های بلوط‌ بخشة Ruboroid حضور ندارند. بنابراین، به نظر می‌رسد که دارمازو تحمل بیشتری نسبت به شرایط سخت آب و هوایی دارد؛ در حالی‌که دیگر تاکسون‌های این گروه، بیشتر در مناطق شمالی زاگرس (استان های کردستان و آذربایجان) با رطوبت هوای بیشتر، دیده می‌شوند (Mehrnia et al., 2013b). اجتماعات جنگل‌های دارمازو در لرستان، جنوبی‌ترین نقطة گسترش این گونه در زاگرس هستند و در پایین‌تر از این منطقه از زاگرس حضور ندارند. دارمازو یکی از مهم‌ترین گونه‌های دارویی رشته‌کوه زاگرس است. ویژگی‌های دارویی این گیاه از زمان‌های قدیم شناخته و استفاده شده است. گال‌های تشکیل‌شده روی برگ دارمازو، نوعی میوه یا عضوی از درخت نیست؛ بلکه نوعی رشد غیر‌عادی درخت در واکنش به آلودگی‌های ویروسی پوست تنه است که نتیجة سوراخ‌شدن پوست شاخه‌های جوان به‌وسیلة زنبورهای مادة گال‌زا
Cynips Gallae-tinctoria است. عطاری‌ها و شرکت‌های دارویی، این گال‌ها را خرید و فروش می‌کنند. استفادة دارویی دیگر این گونه مربوط به ترکیبی قندی به‌نام مان است که از برگ‌هایش ترشح می‌شود. چیدن سرشاخه‌های برگ‌دار درخت برای جمع‌آوری مان، تخریب درختان و کاهش تاج پوشش آن‌ها را سبب شده است. چند سالی است که تولید مان روی برگ‌ها متوقف یا اندک شده که احتمالا علت آن بهره‌برداری بی‌رویه است (Mehrnia et al., 2013a) درخت ارغوان که نام دیگر آن جوانة قرمز مدیترانه‌ای است، بیشتر در مناطق دارای آب و هوای مدیترانه‌ای و گرمسیری پراکنش دارد و از مناطق سرد اجتناب می‌کند (Davis et al., 2002). گل‌ها روی شاخه‌های سال قبل و همچنین روی تنة درخت به وجود می‌آیند که همین مسئله جلو‌افتادن گل دهی، قبل از برگ‌دهی را سبب می‌شود ) (Prada and Arizpe, 2008. این درخت با گل‌های بهاری و سرخ‌رنگ خود به طبیعت جذابیت ویژه‌ای می‌دهد.

بخش شمالی منطقه از سال 1377، منطقة حفاظتی جنگل‌های دارمازو تعیین شده و میراثی زیست‌شناختی در منطقه است. مساحت کل جنگل‌های دارمازو 113 هکتار است. وجود رویشگاه‌های خشکی و آبی مختلف و عوامل محیطی تأثیر‌گذار، علت‌های تنوع و غنای گونه‌ای در بخش شمالی منطقه هستند. در کنار رودخانه، 10 روستای کوچک با جمعیتی حدود 200 نفر قرار گرفته‌اند که ساکنان آن‌ها با تخریب اراضی جنگلی، زمین‌های زراعتی به وجود آورده‌اند و در آن‌ها بیشتر، گندم کشت می‌شود. به‌علت عوامل تأثیر‌گذار منفی ناشی از فعالیت‌های انسانی مانند چرای دام و فعالیت‌های ساخت و ساز جاده‌ای که به تغییر سیمای منطقه منجر شده است، گونه‌های تروفیت بیش از سایر شکل‌های رویشی در منطقه دیده می‌شوند.

در قسمت‌های جنوبی منطقه، پوشش جنگلی، کمتر تخریب شده است که شاید مهم‌ترین علت‌های آن نبود سکونت‌گاه‌ها و کوهستانی‌بودن باشد. تنوع زیاد موجود در مناطق کوهستانی (تنوع صخره‌ها، خاک‌ها و زمین‌شناسی) و تغییرات آب و هوایی (اختلاف دما و بارش) این نواحی، موزاییکی از زیستگاه‌های متعدد را فراهم کرده که افزایش تعداد گونه‌ها را در این مناطق موجب شده است (Kier et al., 2009; Mutke et al., (2011. نواحی کوهستانی قسمت‌های جنوبی منطقة قلایی کشکان، اختلاف ارتفاعی حدود 1500 متر دارد که به‌وجود‌ آمدن شیب رویش‌ها را از مناطق کوهپایه به سوی ارتفاعات سبب می‌شود؛ یعنی افزایش ارتفاع، افزایش غنای گونه‌ای را موجب و بر تعداد گونه‌های انحصاری و نادر افزوده می‌شود. مناطق کوه‌سری نسبت به مناطق کوهپایه، مناطق داغ تنوع زیستی به شمار می‌روند(Agakhanjanz and Breckle, 1995; Barthlott et al., 2005; Spehn et al., 2006; Kier et al., 2009; Mittermeier et al., 2011) بیشترین غنای گونه‌ای، در ارتفاع 1700 متر و بیشتر وجود دارد.

درکوهستان‌ها گونه‌ها اختصاصی طبقات ارتفاعی هستند و در هر طبقة ارتفاعی، گونه‌های ویژه‌ای می‌رویند (Spehn et al., 2006). بنابراین، گونه‌های منطقه به دو نوع کوهپایه‌ای و کوه‌سری تقسیم می‌شوند. در محدودة نوع کوه‌سری، در زمستان بارش برف و سرمای شدید وجود دارد و بیشتر قسمت‌ها به‌وسیلة جوامع گراس‌ها اشغال شده است که گراس‌های کوه‌سری نامیده می‌شوند و از گونه‌های با ارزش مرتعی در منطقه هستند. انواع گونه‌های
Agropyron intermedium، A. repens،Bromus tomentellus،Poa bulbosa،Hordeum bulbosum،Festuca arundinacea،Dactylis glomerata،Stipa hohenackeriana،Melica persica،Carex acutiformis، دیگر گراس‌های چند‌ساله و انواع یونجه‌های یک‌سالة خوش‌خوراک در این منطقه دیده می‌شوندکه نشان‌دهندة شرایط معتدل و مرتفع سرد در منطقه هستند (Zohary, 1973). همچنین گیاهان پیازی مانند Allium jesdianum، Allium tripedale،Eremurus spectabilis،Fritillaria imperialis وFritillaria persica در بخش کوه‌سری حضور دارند. بسیاری از این مناطق، مراکز مهمی از گونه‌های مهم اقتصادی و دارویی هستند؛ در نتیجه، بهره‌برداری بی‌رویه از این مناطق و تخریب بیشتر محیط‌زیست را سبب می‌شود (Rogers and Mcguire, 2015). موضوع هجوم جمعیت‌ها به سوی ارتفاعات که مرکز غنای گونه‌ای هستند و گونه‌های مهم اقتصادی زیادی دارند در منطقة قلایی کشکان اهمیت دارد. بهره‌برداری دارویی از گیاهان پیازی در ارتفاعات و گونه‌هایی مانند ریواس (Reum ribes) و آوندول ((Smyrnium cordifolium تخریب رویشگاه و کاهش بسیار زیاد جمعیت آن‌ها را موجب شده است؛ به‌طوری‌که این گونه‌ها به‌صورت پراکنده و در لا‌به‌لای صخره‌ها یافت می‌شوند.

در مناطق کوه‌سری، گیاهان کپه‌ای کوچک و کوتوله دیده می‌شوند Körner, 2003)). در این منطقه، شکل‌های بوته‌ای خاردار و بالشتک مانند همچون جنس‌های Astragalus،Acantholimon،Onobrychisو Acanthophyllum گونه‌های پایا و چند سالة منطقه را تشکیل می‌دهند. وفور گیاهان تیرة Asteraceae (72 گونه) را می‌توان به ویژگی‌های مورفولوژیک، آناتومیک و فیزیولوژیک ویژة این تیره نسبت داد که ویژة مناطق کوهستانی ناحیة ایرانی -تورانی و نشان‌دهندة چیرگی تیرة Asteraceae هستند. این یافته‌ها‌ با نتایج حاصل از پژوهش‌های انجام شده در رویشگاه‌های زاگرس در استان‌های کردستان (Sanandaji and Mozaffarian, 2010)، خوزستان (Taghipour et al., 2012; Dinarvand et al., 2015)، چهارمحال و بختیاری(Shirmardi et al., 2014) و اصفهان (Khajeddin and Yeganeh, 2010) مطابقت دارد.

محدودة کوهپایه‌ای منطقة قلایی کشکان عمدتاً تابستان‌های گرم و خشک دارد و جنگل‌های بلوط در این قسمت‌ها جوامع تشکیل می‌دهند. بیشترین تخریب‌های انسان در این مناطق است. مهم‌ترین ویژگی ریختی کوهپایه‌ها حضور درختچه‌زارهای خاردار مانند Prunus lycioides، حضور درختان و درختچه‌ها‌ی عمدتاً برگ‌ریز و بوته‌زارهای دارای اهمیت کمتر است. گیاهان کوهپایه به ناحیة دارای اندکی برف دائمی، نمی‌رسند. گونة عمدة منطقه، درختی از بلوط‌ها (Quercus brantii) است که تا ارتفاع 1800 متر پراکنش دارد. خینجوک (Pistacia atlantica)، وامچه (Prunus arabica)، انجیر خودرو
(Ficus johannis) و کیکم (Acer monspessulanum) از دیگر عناصر رویشی درختی و درختچه‌ای ناحیة ایرانی -تورانی هستند که به‌صورت پراکنده، گونه‌های بلوط را در جنگل‌های این منطقه همراهی می‌کنند. تنوع گونه‌ها در جنگل‌های بلوط کاهش و تعداد پایه‌های بلوط‌ کهنسال افزایش یافته است و نهال‌ها یا درختان جوان، در منطقه دیده نمی‌شوند. بنابراین، تنوع گونه‌های جنگلی، عامل کندکنندة تخریب جنگل‌های بلوط است. از بین‌رفتن زیستگاه‌ها و گونه‌ها، کاهش موجودی گونه‌ها را موجب شده‌اند. بررسی‌ها نشان می‌دهند که گونه‌های چیرة منطقه، خیلی تنک شده‌اند و سطح گونه‌های خرابه‌روی دارای فراوانی و جمعیت اندک، افزایش یافته‌اند. بهره‌برداری بیش از حد، ادامة حیات جمعیت‌های عرصه‌های طبیعی را تهدید کرده و حضور گونه‌های مهاجم را افزایش داده است(Asri and Mehrnia, 2002). بنابراین، عوامل عمدة فرسایش ژنتیکی منطقه عبارتند از: تخریب اراضی، بهره‌برداری بی‌رویة گیاهان دارویی، قطع درختان، چرای بیش از حد، گونه‌های مهاجم، تغییرات آب و هوایی و غیره. مبحث تنوع زیستی در سه سطح اکوسیستم‌ها، گونه‌ها و جمعیت‌ها مطرح است. به‌علت فرسایش ژنتیکی منطقه، هرسه سطح در معرض تهدید جدی هستند.

سپاسگزاری.

نگارنده از ریاست و کارکنان مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی لرستان برای فراهم‌کردن امکانات و حمایت مالی، صمیمانه سپاسگزاری می‌کند