مطالعه فلوریستیک کوه چال‌کبود شهرستان الشتر، استان لرستان

مقدمه.

هر قسمت کشور پهناور ایران به سبب عواملی نظیرگوناگونی شرایط اقلیمی، توپوگرافی و ساختار زمین‏شناسی، ویژگی و تنوع ‏زیستی خاصی دارد و ترکیب منحصر‌به‌فردی از عناصر مختلف زیستی در آن شکل گرفته است (Jalilian et al., 2014). از دیرباز محققان خارجی و در سال‏های اخیر گیاه‏شناسان علاقمند ایرانی، فلور غنی و متنوع ایران را مطالعه کرده‌اند و نمونه‏های گیاهی فراوانی نیز جمع‏آوری شده‏اند؛ با وجود این، هنوز مناطق بسیاری نظیر مناطق کوهستانی دوردست و نقاط مرزی وجود دارند که پوشش‏گیاهی آن‌ها کمتر بررسی شده است. جمع‌آوری گیاهان و تهیه مجموعه‌های گیاهی می‏تواند در ارتقای دانش جغرافیای گیاهی و یافتن الگوهای انتشار گونه‏ها بسیار مؤثر باشد؛ همچنین دانستن ترکیب فلوریستیکی منطقه برای دستیابی به قابلیت‏های رویشی آن و برنامه‏ریزی برای استفاده‏های اقتصادی و اجتماعی و انجام دادن فعالیت‏های حفاظتی برای حفظ ذخیره‌های ژنتیکی آن ضروری است(Saberi Moeen et al., 2010).

در ایران خط درختی بین 2200 تا 3600 متر و به‌طور متوسط حدود 3000 متر بالاتر از سطح دریا است و از عوامل آب و هوایی، جهت دامنه، چرا و فعالیت‏های انسانی تأثیر می‌گیرد(Rajaei et al., (2011. به عقیده Noroozi و همکاران (2008) پهنه آلپی در البرز بین 3000 تا 4000 متر و پهنه نیوال بالاتر از 4000 متر قرار دارد که در مناطق مختلف چند صد متر اختلاف دارند. در مقاله دیگر، Noroozi و همکاران (2011) پهنه نیمه‌نیوال - نیوال در البرز مرکزی را که گیاهان رویش دارند بین 3900 تا 4800 متر، در شمال‌غربی ایران بین 3600 تا 4400 متر و در کوه‏های هزار - لاله‏زار تا 4200 متر مشخص کرده‌اند. طبق نظر این پژوهشگران، در زاگرس مرکزی محدوده پایینی پهنه نیمه‌نیوال - نیوال مشابه البرز مرکزی است. کوه چال کبود الشتر واقع در استان لرستان با حداکثر ارتفاع 3190 متر در پهنه نیمه‌آلپی قرار دارد. مطالعه حاضر، نخستین پژوهش فلوریستیک در این منطقه است و هدف عمده آن شناخت دقیق گونه‏های گیاهی است.

در سال‏های اخیر فلور برخی مناطق رشته‌کوه‌های زاگرس در پهنه‏های نیمه‌آلپی و پایین‏تر مطالعه شده‌اند، از جمله: منطقه حفاظت‏شده سفیدکوه لرستان(Asri and Mehrnia, 2002)، منطقه حفاظت‏شده لشکردر همدان (Safikhani et al., 2003)، منطقه هشتادپهلو لرستان (Abrari Vajari and Veiskarami, 2005)، منطقه سارال کردستان (Sanandaji and (Mozaffarian, 2010، منطقه کرسنگ چهارمحال و بختیاری (Shirmardi et al., 2011)، منطقه چادگان اصفهان (Yousofi et al., 2011)، منطقه شکار ممنوع کرکس اصفهان (Khajeddin and Yeganeh, 2012)، منطقه حفاظت‏شده مانشت و قلارنگ ایلام (Darvishnia et al., 2012)، حوضه آبخیز سراب ایوان ایلام (Rostami, 2013)، منطقه حفاظت‏شده هلن چهارمحال و بختیاری (Shirmardi et al., 2014)، حوضه آبخیز نوژیان لرستان(Mehrnia and Ramak, (2014، منطقه حفاظت‏شده میمند کهگیلویه و بویراحمد (Naghipour Borj et al., 2014)، کوه الوند همدان (Kolahi and Atri, 2014).

مواد و روش‏ها

منطقه مطالعه ‌‎شده:کوه چال کبود در
20 کیلومتری شمال‌شرقی شهرستان الشتر، در طول شرقی ′′9 ′28 48 و عرض شمالی ′′41 ′52 33 قرار دارد (شکل 1). این منطقه از شمال به مله کوه، از غرب به کوه سه کیزون، از جنوب به کوه ولاش و از شرق به خرگوشناب محدود می‏شود. دامنه ارتفاع منطقه مطالعه‌شده بین 2300 تا 3190 متر بالاتر از سطح دریا و وسعت آن 470 هکتار است و به طور کامل در رشته‌کوه گرین قرار دارد. گرین از رشته‌کوه‏های بلند زاگرس است که در ادامه اشترانکوه قرار دارد و طول آن به بیش از 180 کیلومتر می‏رسد. در ارتفاعات اشترانکوه دره‌های یخچالی وجود دارند که در اصطلاح محلی به آن‌ها چال می‌گویند. از جمله این چال‌ها می‌توان چال کبود، چال میشان، چال بران، چال فیالسون، چال شاه‌تخت، چال پیارو و چال همایون را نام برد (Wikipedia, 2016).

دلیل نامگذاری این کوه به دره چال کبود، گود بودن دره و کبودی سنگ‏ها و خاک آن است. قله‏های این کوه‏ها از آذرماه تا تیرماه پوشیده از برف هستند. طبق آمار نزدیک‌ترین ایستگاه هواشناسی به منطقه مطالعه ‌شده میانگین دمای سالانه، کمینه و بیشینه دمای ثبت شده به ترتیب 7/13، 2/24- و 8/39 درجه سانتی‏گراد و متوسط بارندگی سالانه 3/452 میلی‏متر است. گفتنی است متوسط ارتفاع کوه چال کبود تقریباً 1200 متر بالاتر از ایستگاه هواشناسی است و پارامترهای یاد شده نمی‏توانند شرایط اقلیمی واقعی منطقه را نشان دهند. با توجه به نمودار آمبروترمیک (شکل 2)، ویژگی برجسته آب و هوای منطقه، تقسیم شدن سال به دو دوره خشک و مرطوب است که از ویژگی‏های اقلیم مدیترانه‌ای به شمار می‏رود.

شکل 1- موقعیت کوه چال کبود در استان لرستان (مقیاس 1:24000)

شکل 2- منحنی آمبروترمیک ایستگاه هواشناسی الشتر در ارتفاع 1567 متر (دوره آماری 1365 تا 1394 )

روش نمونه‏برداری:ابتدا با توجه به ویژگی‌های فیزیوگرافی منطقه، دو پهنه ارتفاعی 2300 تا 2700 و 2700 تا 3100 متر مشخص شدند. پهنه اول شیب ملایم تا نسبتاً تند با خاک عمیق تا نیمه‌عمیق و بافت سنگین تا نیمه‌سنگین و رطوبت زیاد دارد. پهنه دوم دارای شیب تند تا بسیار تند با خاک سطحی یا در شکاف صخره‏ها و بافت سبک تا نسبتاً سبک و رطوبت کم خاک است. در هر پهنه، سه ترانسکت در جهت عمود بر شیب به فاصله 100 متر در نظر گرفته شد و به ازای 50 تا 100 متر (برحسب شرایط محل برای استقرار قطعه‏نمونه) روی ترانسکت، قطعات‏نمونه مستقر و گونه‏های گیاهی داخل قطعات‏نمونه جمع‏آوری شدند. اندازه قطعات‏نمونه به روش سطح حداقل، 25 مترمربع تعیین شد و در مجموع 38 قطعه‏نمونه در دو پهنه استقرار یافتند. نمونه‌های گیاهی در فصل‌های بهار، تابستان و اوایل پاییز سال 1394 جمع‌آوری شدند؛ انتظار می‌رفت در این زمان‌ها بیشتر گونه‌های گیاهی در سطح منطقه حضور داشته و به رشد کامل رسیده‌ باشند.

شناسایی گیاهان:پس از انجام شدن عملیات ابتدایی و خشک کردن گیاهان، گونه‌های گیاهی با مراجعه به  فلور ایران (Assadi, 1988-2015)، فلورا ایرانیکا (Rechinger, 1963-2010) و فلور ترکیه‌ (Davis, 1965-1985) شناسایی شدند. اسامی گیاهان و مؤلفان آن‌ها با نمایه بین‌المللی نام‌های گیاهی(IPNI, 2016) و پایگاه The Plant List (2016) جستجو و مقابله شدند. گیاهان جمع‌آوری شده پس ازشماره‌گذاری در هرباریوم مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی لرستان نگهداری می‌شوند.

شکل زیستی گیاهان بر اساس سیستم طبقه‌بندی Raunkiaer (1934) و مناطق انتشار گونه‌های گیاهی با مراجعه به فلورهای شناسایی گیاهان و همچنین فلورهای عراق (Townsend et al., 1966-1988) و فلسطین 1966-1986)،(Zohary and Feinbrunm – Dothan تعیین شدند. سپس پراکنش جغرافیایی گونه‌ها با توجه به مناطق انتشار آن‌ها در ایران و سایر کشورها و بر‌اساس تلفیقی از تقسیم‌بندی‌های جغرافیایی رویش‌های ایران (Asri, 2007) مشخص شد.

با توجه به طبقه‌بندیIUCN  (2014)، فهرست گونه‌های انحصاری در معرض خطر و آسیب‌پذیر منطقه براساس معیارهای مختلف مانند انتشار جغرافیایی محدود، بهره‌برداری گیاه توسط انسان، دام و حیات‌وحش، میزان جمعیت، شکل زیستی و چگونگی استقرار و تکثیر طبیعی تهیه شد.

نتایج.

بعد از بررسی میدانی منطقه، 178 گونه گیاهی متعلق به 40 تیره و 134 جنس جمع‌آوری و شناسایی شدند. از بین تیره‌های گیاهی، 7 تیره به گیاهان گلدار تک‌‌لپه و 33 تیره به گیاهان گلدار دو‌لپه تعلق دارند (پیوست 1). از نظر تعداد گونه، تیره Asteraceae با
16 جنس و 20 گونه، تیره Lamiaceae با 10 جنس و 17 گونه و تیره‌های Apiaceae، Brassicaceae و Poaceae هر یک با 12 جنس و 14 گونه بیشترین سهم را در میان تیره‌های شناسایی شده دارند و در مجموع 4/44 درصد از کل گونه‌ها را شامل می‌شوند (شکل 3). جنس‌های Stachys، Astragalus و Cousinia به ترتیب با 5، 4 و 4 گونه بیشترین تعداد گونه را در میان جنس‌های گیاهی منطقه دارند.

با توجه به تقسیم‌بندی منطقه به دو پهنه ارتفاعی 2300 تا 2700 و 2700 تا 3100 متر و جمع‌آوری نمونه‌های گیاهی از هر پهنه مشخص شد که 99 گونه (6/55 درصد) در پهنه پایین و 79 گونه (4/44 درصد) در پهنه بالا (نیمه‌آلپی) بیشترین حضور را داشتند (پیوست 1). بیشترین اعضای تیره‌های بزرگ Brassicaceae، Lamiaceae، Poaceae، Rosaceae، Scrophulariaceae و Ranunculaceae در پهنه پایین و اعضای تیره‌های Apiaceae، Caryophyllaceae و Fabaceae در پهنه بالا یافت شدند. اعضای دو تیره بزرگ منطقه، Asteraceae و Boraginaceae، تقریباً یکسان در دو پهنه ارتفاعی حضور داشتند.

شکل 3- تیره‌های گیاهی غالب در کوه چال کبود براساس جنس و گونه موجود در هر تیره

گونه‌های جمع‌آوری ‌شده از لحاظ شکل زیستی Raunkiaer (1934) بررسی شدند. بر این اساس در پهنه پایین، همی‏کریپتوفیت‏ها با 5/48 درصد، تروفیت‏ها با 2/19 درصد و ژئوفیت‏ها با 2/18 درصد شکل‌های زیستی غالب منطقه را تشکیل می‏دهند و در پهنه بالا، همی‏کریپتوفیت‏ها با 7/55 درصد و ژئوفیت‏ها با 19 درصد شکل‌های زیستی غالب هستند (شکل 3).

شکل 4- طیف زیستی گونه‌های گیاهی کوه چال کبود: Ch (کامفیت)، Ge (ژئوفیت)، He (همی‌کریپتوفیت)، Ph (فانروفیت)، Th (تروفیت)

بررسی پراکندگی جغرافیایی گیاهان منطقه نشان می‌دهد که عناصر ایرانی- تورانی در پهنه‌های پایین و بالا به ترتیب 7/72 و 4/92 درصد گونه‌ها را تشکیل می‌دهند و سایر گونه‌ها علاوه بر ناحیه رویشی ایرانی - ‌تورانی در سایر نواحی رویشی نیز یافت می‌شوند (شکل 4).

شکل 5- طیف پراکنش جغرافیایی گونه‌های گیاهی کوه چال کبود: ES (اروپا- سیبری)، IT (ایرانی - تورانی)، M (مدیترانه‌ای)،
Pl (چندناحیه‌ای)، SA (صحرا - عربی)، SS (صحرا - سندی)

1/24 درصد فلور منطقه به گونه‌هایی اختصاص دارد که به علت فعالیت‌های تخریبی افراد محلی و تعلیف دام ‌ظاهر شده‌اند؛ این گونه‌ها عبارتند از: Acinus graveolens، Arabidopsis thaliana، Bromus danthoniae، B.pectinatus، Buglossoides arvensis، B. tenuiflora، Bupleurum gerardii، Cirsium acaule، Clypeola aspera، C. jonthlaspi، Conringia perfoliata، Consolida anthoroidea، Cousinia albescens،
 C. multiloba، C. orthoclada ،C. thamnodes، Crepis quercifolia ،Echinops elymaiticus، Eryngium billardieri، Euphorbia bungei،
E. microsciadia، Fumaria asepala،
F. vaillantii، Garhadiolus angulosus، Hordeum bulbosum، Ixiolirion tataricum، Lallemantia iberica، Lamium amplexicaule، Nigella oxypetala، Onosma elwendicum، O. kotschyi، Poa bulbosa، Polygonum cognatum،
P. polycnemoides، Rochelia persica، Salvia multicaulis، S. syriaca، Lactuca orientalis، Scrophularia nervosa، Taraxacum syriacum، Urtica dioica، Verbascum alceoides،
V. songaricum، Veronica campylopoda.

از مجموع 178 گونه و تقسیمات زیرگونه‌ای موجود در منطقه چال کبود، 29 گونه (3/16 درصد) انحصاری ایران هستند و به 14 تیره و 23 جنس تعلق دارند (جدول 1). بیشترین تعداد گونه انحصاری در تیره‌های Asteraceae (6 گونه)، Fabaceae (5 گونه)، Apiaceae و Lamiaceae (هر یک با 3 گونه) مشاهده شد. در بین گونه‌های انحصاری، 7 گونه در دسته آسیب‏پذیر و 22 گونه در دسته با خطر کمتر قرار گرفتند. 6/58 درصد گونه‌های انحصاری در پهنه بالا و بقیه در پهنه پایین حضور داشتند.

جدول 1- فهرست گیاهان انحصاری در معرض خطر منطقه چال کبود الشتر: LR (با خطر کمتر)، VU (آسیب‌پذیر)