The Explanation of the Sign of Religion Completion Based on Meta-Linear Arrangement of Quran

طرح مسئله

پذیرش نظم و انسجام درونی قرآن این امکان را فراهم می‌سازد که از یک سو، درجهت کشف معنا و روابط متن در سطح کلان آن اقداماتی صورت گیرد، از سویی نیزکیفیت نظم آیات در سوره‌ها واقع‌گرایانه‌تر بررسی و تحلیل شود؛ زیرا «هر متن وگفتار، یک نظام زبانی است که از مناسبات و روابط درونی خاصی تشکیل شده است. کار مفسّر درک این مناسبات و روابط درونی در یک سیستم زبانی (متن) است» (واعظی، 1383، ص32).

تجارب صورت‌گرفته در این زمینه، حکایت از این واقعیت دارد که بیشتر قرآن‌پژوهان از منظر نظم خطی وکمتر فراخطی به متن قرآن توجه داشته‌اند. این رویکرد‌به‌رغمیافته‌های ارزشمندش به هر دلیلی در کشف ارتباطات پاره‌ای از آیات گویی چندان موفق نبوده است. از باب نمونه در آیه 3 سوره مائده موسوم به «آیه اکمال دین» همچنان شاهد دیدگاه‌های مختلفی هستیم که موقعیت فعلی آن در قرآن با قبل و بعدش را ناسازگار نشان می‌دهد.

بنابراین ضرورت دارد، نگرش و رویکرد به آیات و سور همسوی با واقعیت متن قرار گیرد و از آنجا که هنوز همه صورت‌های متصور از هویت متن برای ما مشخص نیست، تکیه بر یک رویکرد همچون پیشینیان هم چندان موجّه به نظر نمی‌رسد. به‌خصوص در زمان حاضرکه یافته‌های نوین در حوزه زبان‌شناسی و معناشناسی متن و تفسیر متون،‌ سبب القای نگرش‌های متفاوت‌تری شده است و بعضًا امکان‌‌های دیگری از متن را بر ملا می‌سازد. به‌نحوی ‌که رهیافت حاصل از چنین نگرشی،‌ متن را در تمامیت آن و به صورت شبکه‌ای از واژگان متقارب با روابط همنشین و جانشین درنظر می‌گیرد (ر.ک: مطیع و همکاران، 1388، صص107 ـ‌108).

در این صورت، پرسش این است‌کهباکدامنگرشمی‌توان ارتباطات آیات در قرآن را بررسی کرد. آیا همچنان باید نظم آیات در سوره‌ها را به صورت خطی و طولی دنبال کرد و مثلاً در نمونه‌هایی همچون آیه اکمال دین به دنبال توجیه‌ها و وجوه محتمله بود، یا ایر.که به مدد نظم فراخطی و شبکه‌ای هم امکان ربط‌دهی بین آیات با یکدیگر وجود دارد. در این گفتار کوشش شده است، بر چرایی ضبط آیه اکمال دین در چینش‌کنونی قرآن تمرکز شود و با استفاده از مکانیسم نظم فراخطی و حلقوی متن،‌ چرایی و چگونگی  این چینش بررسی و تحلیل شود.

پیشینه بحث هم در قلمرو یافته‌های مفسران و قرآن‌پژوهان و هم متخصصان ادبیات و بلاغت نشان‌دهندۀ بیان احتمالات و وجوه احتمالی بر اساس نظم خطی و طولی آیه منظور است‌کهحداقلدرناحیه دوگروه شیعه و اهل سنت همچنان شاهد اختلاف در مبانی روشی و معرفتشناختی هستیم. تحقیقات صورت‌گرفتهدرزمانمعاصرهمبرخی از مبانی نظری موضوع نظم قرآن را پوشش می‌دهد. آنگونه‌ که در نظریه‌های انسجام‌ ساختاری (ر.ک: آقایی، 1387، صص72-75 )،‌ روابط بینامتنی (El-awa, 2006, p.24-44 به نقل از آقایی 1387)، رهیافت اندام‌وار (‌Mir, 1993, p.211-213)،‌ شبکه معنایی قرآن (ر.ک: ‌ایزوتسو، 1361، صص44)،‌ الگوی بازگشتی (ر.ک: ‌ذوقی، 1392،‌ صص165 ـ 170)، ساختار هندسی سوره‌ها (ر.ک: شحاته، 1369، صص20-27؛‌ خامه‌گر، 1386، صص13ـ21)‌ مشاهده می‌شود.

در این دو پژوهش با توجه به چگونگی ترتیب آیه اکمال دین در نظم فعلی قرآن، بدون اشاره به نظم فراخطی و شبکه‌ای آن، سعی شده استکهازمشکلارتباطبرخی آیات با یکدیگر از جمله آیه اکمال دین پرده برداشته شود و با تکیه بر قراین منفصل و شواهد برون‌سوره‌ای به‌ویژه ربط و فضای بین سوره‌های بقره، ‌آل‌عمران، نساء و مائده نتایج توجه‌برانگیز به دستآمدهاستکهبانتایج این گفتار در برخی جهات همسویی دارد (ر.ک: فقهی‌زاده،‌ 1374، صص93 ـ‌108؛ ‌بی‌آزار شیرازی، 1368).  نیل رابینسون، استاد مطالعات اسلامی دانشگاه ولز در انگلیس، هم درکشف انسجام ساختاری سوره مائده بر اساس مدل قلب (ر.ک: ‌رابینسون، 1391) در تقسیم سوره به 11 بخش، ‌شواهدی دال بر تناظر این بخش‌ها با هم ارائه دادکه البته اقدام ایشان مبتنی بر انسجام و پیوستگی درون‌سوره‌ای بوده است.

1. نظم قرآن بر اساس الگوی خطی و فراخطی

چنانچه بتوان برای متن قرآن، ساختاری منظم و منسجم قایل شد، به‌ناچار باید از دو الگوی خطی(طولی) و فراخطی(حلقوی) پیروی‌کرد. مطابق الگوی خطی، متن با همه نشانه‌ها و قواعد حاکم بر زبان آن در طول یک خط ممتد پیکره‌بندی (Topology) شده است؛ ‌به‌تعبیری «خطی‌بودن، بدان معنی است که واحدهای زبانی از قبیل واج، واژه یا پاره‌گفتار، به ‌صورت رشته‌ای به‌هم‌پیوسته، یکی به دنبال دیگری می‌آیند وگفتار را همانند روایتی نمایان می‌سازد که آغازی دارد و پایانی. هرکلام از جایی آغاز و به نقطه‌ای ختم می‌شود» (قیطوری، 1385، ص21).دراین‌صورت، شرط انسجام و نظام‌مندیمتن، حفظ ارتباطات قبل و بعد سخن در بافت خاص خود است؛ به‌نحوی‌که وجود هرنوع ناسازگاری و اختلاف بین اجزای متن به‌مثابۀ خروج متن از ساختارهای اصلی‌اش محسوب می‌شود که در چنین شرایط طبعًا راه بر بیان احتمالات و وجوه دور از واقع باز خواهد شد.

نگرش پیشینیان و حتی بیشتر معاصران به متن قرآن بر اساس همین الگوی خطی و طولی پیگیری ‌شده است ‌(ر.ک: Mir, 1993, p210-213)که در واقعیت تاریخی خود، زمینه بررسی و طرح مباحث و نتایج مهمی چون نظم و ترتیب توقیفی و وحیانی آیات و سور،  نقش مناسبات و روابط بین آیات و سور، بیان لطایف و وجوه زیبایی‌بخش در چینش و ترتیب آیات و سور، ‌نوع ارتباطات پیش و پس آیات و سور، سبک و اسلوب بیانی خاص قرآن با نام وجه اعجاز آن و... را در میان ادبا، مفسران و اندیشمندان علوم قرآنی به دنبال داشته است به‌حدی‌‌که امروز هم از مراجعه با آنها گزیری نیست (‌ر.ک: ‌سیوطی، 1421، ج2، صص216 ـ‌217؛ ‌زرکشی،‌ 1410، ج1، صص131ـ‌133؛ فخر رازی، 1420، ج7، ص106).

اما در روزگار معاصر شاهد تغییر در نگرش برخی قرآن‌پژوهان هستیم که به‌مدد تحولات علمی و معرفت‌شناختی حاصل‌شده در حوزه‌‌های تفسیر متن و زبان‌شناختی، بر ‌افق‌‌های تازه‌تری از بررسی و شناخت نظم و ساختار متن قرآن دست یافته‌اند. در چنین فضایی سعی شده است، متن به صورتیک کل به‌هم پیوسته دیده شود، تا چنانچه «کسی بخواهد معنای خاصی از قرآن را کشف کند، باید نگاه کلی‌نگر به همه متن داشته باشد و هر زاویه معنا را در گوشه‌ای از ساحت‌های قرآن جستجو کند»(مطیع و همکاران، 1388، ص108).

در بخشی از مطالعات معاصر نیز، قرآن به‌منزلة متنی غیرخطی و بی‌زمان در نظر گرفته شده است که ماهیت الهی خود را از طریق درهم‌شکستن مداوم بافت زمانی ـ مکانی و گذر از زبانِ خطی آشکار می‌کند. در چنین نگرشی گوینده متن یعنی خدا در چنان موقعیتی قرار دارد که همه زمان‌ها را درک می‌کند و در هیچ زمانی محصور هم نیست؛ بنابراین خود را در زبان به‌منزلة یک متکلم عادی‌کهگفته‌هایشدرنظمخطی‌گرفتارند،آشکارنمی‌سازد. بنابراین قرآن نه از یک انسجام خطی، بلکه از انسجام شبکه‌ای برخوردار است‌کههمةاجزایآندرارتباطبایکدیگرند (ر.ک: قیطوری، ص17 و23).

نتیجه چنین پژوهش‌هایی این مسئله  مهم را به ارمغان داشته است که برای اثبات انسجام و نظام‌مندی قرآن لازم نیست‌که بر نظم خطی و طولی آن توقف شود؛ بلکه باید از چنین نظمی گذرکرد و متن قرآن را فراتر از قواعد حاکم بر نظم عرفی بررسی کرد؛ زیرا بین گسستگی متن با غیرخطی‌بودن نظم تلازمی وجود ندارد؛ ‌بلکه چه بسا مسئله انسجام از طریق نظم خطی،‌ واقعیت فراخطی‌بودن را به حاشیه برده باشد. پس‌گذرازنظمخطی،خودعاملپیوستگیمعناییوصوریمتناست.

با پذیرش نظم فراخطی ‌و‌ شبکه‌ای ‌قرآن‌ می‌توان از واقعیت‌های ‌مختلف و ‌بازسازی ‌تصویر درست از بازتاب ‌آنها در قرآن دفاع کرد.‌ باور ما این ‌است‌که در قرآر.کلیدواژهایا نشانه‌هایی‌ وجود دارد‌که در سراسرآن‌ پراکنده‌اند و ‌درکاربردهای‌ گوناگون ‌خود از یک واقعیت خبر می‌دهند. این‌ طبیعی ‌است‌که انتقال یک پیام بر دوش برخی ‌واژه‌های ‌مرتبط و ‌مبیّن‌ آن ‌پیام باشد و ‌در فواصل متعدد بر زبان‌گوینده جاری‌شود و ‌اگر قرار باشد مراد گوینده از کلام و‌ پیامش به‌درستی ‌شناخته شود،‌ گزیری ‌از توجه به آن‌ واژه‌های‌ اساسی ‌و ‌نمونه‌های کاربردشان نیست؛ اما به‌جهت ‌آر.که گوینده الهی ‌در بیان ‌مقاصد خود زمانی‌20 یا 23 ساله را اختیار کرده و ‌همزمان ‌با شرایط و‌ محیط‌های ‌مختلف قصد القای‌ پیام خود را داشته است، ‌حصول چنین امری در بادی امر چندان‌ آسان به نظر نمی‌رسد.

با‌این‌حال، ‌می‌توان‌ چنین ‌تصورکرد که ‌گوینده الهی‌ از آن ‌هنگام‌ که شروع به سخن‌گفتر.کرد تا پایان، ‌مراد جدی‌ خود را در ضمن ‌واژگان‌ متعدد و‌ متقارب در معنا به کار برده و ‌با انگیزه هدایت و ‌تربیت انسان‌ها ‌تمام حوادث نظام هستی ‌را به مدد تبیین ‌و‌ تفهیم این ‌انگیزه آورده است؛ ‌به‌گونه‌ای‌که در سراسر این  نوع تکلم می‌توان ‌شاهدی ‌بر جدیّت و‌ وحدانیت متکلم ‌آن‌ پیدا کرد. به‌وجهی‌که شاید بتوان گفت همه آیات به‌ دنبال القای نگرش حقّانی و توحیدی به انسان هستند.

این رهیافت از یک سو، با تفسیر قرآن به قرآن هم‌پوشانی و تلازم معنایی دارد، همان روش تفسیری که در اندیشه و روش مفسران بزرگی چون علامه طباطبائی بدین صورت مبناسازی شده است‌که «قرآن را باید به کمک خود قرآن تفسیرکرد و معنای آیه‌ای از آن را به‌مدد آیات نظیر آن از طریق تدبر امرشده در خود قرآن روشن ساخت، تا با استفاده از ویژگی‌هایی‌که خود آیات ارائه می‌دهند، بتوان به شناخت آیات دست یافت» (‌طباطبائی، 1417، ج1، ص11). از سویی نیز مکانیسم تفسیر موضوعی را پویا و کاربردی می‌داند؛ زیرا  مفسر در چنین تفسیری به دنبال آن است که آیات مشابه (در لفظ و محتوا) و هم‌مضمون را در یک‌جا دسته‌بندى و دربارۀ آن بحث و بررسى کند. مفسر ابتدا آیات گوناگون در یک موضوع از تمام قرآن را که در حوادث و فرصت‌هاى مختلف نازل شده‌اند، گردآورى و جمع‌بندى، سپس از مجموع آنها نظر قرآن دربارۀ ابعاد آن موضوع را روشن می‌کند(ر.ک: ‌شهید صدر، 1359، صص11-24).

2. ساختار سوره در الگوی نظم فراخطی

بنا بر نظم فراخطی و حلقوی حاکم بر قرآن درکنار نظم طولی و خطی‌آن،‌ هرگونه پذیرش نظم و انسجام درونی سور قرآنی از آن جمله سوره مائده وابسته به ‌عناصرونشانه‌هایی است‌کهدرخودسوره‌ها‌تعبیه شده‌اند، اعم ‌از واژگان ‌هم‌نوا، ‌الگوهاى تکرار،‌ توازى ساختار و هرآن چیزی که حلقه‌وار شبکه معنایی و دلالتی آیات را مشخص می‌سازد.

اینکه خداوند در همه سوره‌ها به‌خصوص مائده به‌فراخور سخن و به‌نحو پراکنده از موضوعات و مسائل گوناگونی سخن به میان آورده، برای آن است تا بر مفسر و خواننده روشن باشد که کشف پیوند و انسجام آیات و سوره‌ها لزوماً نباید در چارچوب‌ معیارهای شناخته‌شده بین‌‌ خودشان، یعنی قرارگرفتن موضوعات و مطالب در یک خط طولی و به‌هم وصل‌شده دنبال شود؛ زیرا درآن صورت مواضع متعددی از آیات و سوره‌ها وجود خواهد داشت‌که اصلاً با آن معیارها سازگاری ندارند. از باب نمونه همینآیه 3 مائده به تأثیر معیارها و قواعد حاکم بر نظم عرفی (‌خطی) از گذشته تا حال هم از حیث جایگاه آیه و هم ارتباط آن با قبل و بعدش پرداخته و محل نظر و مناقشه مفسران و قرآن‌پژوهان شیعه و سنی  بوده است.

این درحالی است‌که با تغییر نگرش‌‌ و روش‌ تفسیرِ آیه منظور در چارچوب زبان‌شناختی «گذر از نظم خطی» هم، می‌توان ارتباط آیه با آیات هم‌جوارش را سنجید و هم به کمک آیاتی در سوره‌های دیگر که با یکدیگر مرتبط و از بافت موجود آیه منظور نیز غایبند،‌ از جایگاه کنونی آیه دفاع کرد. تقریباً شبیه کار کسانی‌که با الگوی «وحدت موضوعی قرآن» تلاش‌کردند، محوریت موضوعات سوره‌های قرآن را کشف و پاره‌ای از ارتباطات آیات با سوره‌ها را مطابق ساختار هندسی سوره‌ها ترسیم کنند (ر.ک: الحجازی،1390ق، صص150 ـ 200؛ خامه‌گر، 1386)، با این تفاوت که میزان تلاش آنها در ربط‌دهی آیات محدود به نظم درون‌سوره‌ای و در نمونه‌هایی ارتباط موضوعی آیات با یکدیگر بود؛ حال آر.که در الگوی نظم فراخطی تکیه بر همه عناصری است که اوّلًا متن را در تمامیتشیاری می‌رساند، ثانیًا از ابتدای سخن گوینده تا انتها بافت‌های متعدد سخن را پوشش می‌دهد و در فرایند حلقوی متن نقش معنادهی را ایفا می‌کند.

سوره مائده در الگوی نظم فراخطی همسوی با سوره‌های بقره، آل عمران و نساء، قصه اهل کتاب (یهود و نصاری) و روابط و کوشش‌های اینان با کافران و منافقان درجهت پنهان‌ماندن برخی حقایق به‌ویژه حقانیت رسول اکرم (ص) را بیان می‌کند و از همه مهم‌تر حساسیت آنها نسبت به آنچه بر پیامبر نازل شده است، (ما أنزل إلیه) را نشان می‌دهد. از شبکه حلقوی آیات به دست می‌آید‌ که آن امر مهم ولایت بوده، همان که در آیه 51  از مؤمنان خواسته شده: (یاأَیُّهَاالَّذینَ آمَنُوا لاتَتَّخِذُوا الْیَهُودَ وَالنَّصارى‏ أَوْلِیاءَ بَعْضُهُمْ أَوْلِیاءُ بَعْضٍ وَمَنْ یَتَوَلَّهُمْ مِنْکُمْ فَإِنَّهُ مِنْهُمْ إِنَّ اللَّهَ لایَهْدِی الْقَوْمَ الظَّالِمینَ) یا در آیه 81  از اهل کتاب خواسته است: (وَلَوْکانُوا یُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَالنَّبِیِّ وَماأُنْزِلَ إِلَیْهِمَا اتَّخَذُوهُمْأ َوْلِیاءَوَلکِنَّ کَثیراً مِنْهُمْ فاسِقُونَ). در ادامه بررسی آیه اهمیت این موضوع در آیات پایانی نازل‌شده بر پیامبر اکرم (ص) استنباط خواهد شد، گویی بین رحلت پیامبر(ص) با محتوای آیات این سوره (مفروض به ایر.که مائده آخرین سوره کامل باشد)، یعنی همین امر ولایت و مصادیق اعلای آن ارتباط نزدیکی برقرار است.

3. فهم آیات در الگوی فراخطی

باید در نظر داشت که یک آیه با واژگان ‌خود، ‌آیه‏هاى خویشاوندى در سوره‏هاى دیگر دارد و ‌با آنها یک الگوى انسجام ساختارى ـ واژگانى ‏مى‏سازد. آن ‌هم در قالب نظمى‌که آهنگ آیه‏ها آن‌ را هدایت مى‏کند؛ بنابراین فهم درست از آیه ممکن نیست، مگر درصورتی‌که بتوان شبکه ارتباطی و معنایی آن آیه را بهدرستی ترسیم کرد. شبکه‌ای از واژگان، مفاهیم و معارف پیشینی، عوامل پراگماتیکی (اطلاعات نانوشته در هر بافت و سیاق که برای گوینده و مخاطب معلومند)، روابط و فضای صدور که در نظمدهی به آیه نقش ویژه‌ای دارند. با تحلیل نمونههای پیش‌گفته در زیر، بهتر می‌توان به واقعیت نظم فراخطی حاکم بر آیات و سور پی برد.

الف ـ واژگان متقارب در لفظ و معنا: استقرار واژگان در ساختار ادبی قرآن بر پایه این‌همانی‌ها و نه‌آنی‌ها  شکل گرفته است. از این منظر آنچه مهم می‌‌نماید، روابط بین واژه‌ها و عبارات هم‌نوا و رابطه کارکردی آنهاست. این خود مقتضی آن است‌که عالم متن در پرتو ساختارهای اندام‌وار و ارگانیک آن مشاهده و تبیین شود؛ زیرا متن به‌آسانی رازهای خود را آشکار نمی‌سازد، مگر با شگردهایی خاص در بازنمایی پیام و هدف. مثلاً توجه به واژگان پرکاربرد در بیان معنا که در جاهای متعدد متن هنرنمایی می‌کند، ‌یکی از آن نمونه‌ها است.

در آیه اکمال دین، واژگانی چون یوم (2بار)، الذین کفروا،‌ دین (3بار)،‌ خشیت، اکمال،‌ اتمام نعمت،‌ رضایت،‌ اسلام در سیاقی متفاوت به کارگرفته شده‌اند، تا از یک امر مهم خبر دهندکه بنا بر دلالت آیه هم کفار را نومید ساخته و هم نشانه اکمال دین و ‌اتمام نعمت معرفیشده است. باید توجه داشت که این واژه‌ها در متن کارکرد معنایی خاص دارند وگوینده الهی در بیان معنایی مشخص آنها را به کار برده است، مگر آن نمونه‌هایی که با قرینه و نشانه ثابت شود که بر معنایی دیگر هم دلالت دارند.

یوم بنا بر قواعد زبان‌شناختی عربی مادام که با حرف تعریف «ال» بیاید بر روز یا روزگار معینی دلالت دارد (‌ر.ک: ‌ابن‌عاشور،‌ 1420، ج‌5، ص29)، هرچند مفسری چون زمخشری آن را بر روز معینی حمل ر.کرده است (ر.ک: زمخشری، 1407، ج1، ص604). در مصداق این روز میان مفسران اختلاف است که بنا بر اهمیت بر روزهایی چون بعثت پیامبر (ص)،‌ فتح مکه،‌ نزول آیه برائت از مشرکان، روز نزول آیه، روز عرفه، روز غدیر خم حمل شده است (‌ر.ک:‌ طباطبائی، صص169 ـ‌177). رویکرد فریقین در تعیین آن روز مبتنی بر باورهای مذهبی و فرقه‌ای بوده و از جهاتی چند سبب اختلاف نظر میان آنان نیز شده است. مثلاً در جهت سبب و فضای نزول آیه  شیعه معتقد است که این آیه در روز 18 ذی الحجه سال 10 هجری نازل شده است، ‌اهل سنت هم روز عرفه (9 ذی الحجه) سال 10 هجری را روز نزول آیه دانسته‌اند (‌ر.ک:‌ طباطبائی، صص169 ـ‌177).

درواقع اختلاف از آنجاست که در ذهنیت مفسران، روزهای پیشنهادی به‌جهت تطبیق شرایط‌شان با محتوا و دلالت آیه در اولویت انطباق قرار گرفته‌اند. به گفته علامه: «آنچه با نام اسباب نزول طرح شده، همه یا بیشتر آن استنباط (راوی) است. بدین معنا که ایشان عموماً حوادث تاریخی را گزارش می‏کنند، سپس آن را با آیاتی که انطباق‌پذیر با آن حادثه است، قرینمی‏سازند و اسباب نزول آیه محسوب می‏دارند» (طباطبائی، 1417، ج4، ص74)؛ درحالی‌که «مهمترین ملاک برای پذیرش روایتیا روایات اسباب نزول، تدبّر در خود آیات قرآنی است‌، چنار.که روایتی را می‏توان پذیرفت‌که با مضمون آیه و لحن و سیاق آن و تمام جزئیات و ظرایفی که با دقت در آیه می‏توانیافت، مطابقت کند» (نفیسی، 1381، ص84) .

با اعتماد به نظم فراخطی آیات می‌توان عوامل و عناصر دخیل در فهم و نظم این آیه را شناسایی کرد. از قبیل ایر.که با پذیرش نزول سوره مائده که آخرین سوره کامل نازل شده است (ر.ک: طباطبائی، 1417، ج‌5، ص205؛ نجارزادگان، ص343)، چنین به ذهن می‌آید که خداوند پیش از این سوره، مقاصد خود را در مقولات عبادی، معرفتی، اعتقادی و غیره با واژگانی در ساختارهای معنایی مشخص بیان داشته است. مثلاً واژه یوم را در 270 و اندی نمونه به کار برده و در هرجا مدلول خاصی از آن را اراده کرده است، به‌نحوی‌که با اطلاع از نوع کاربرد آن می‌توان به اطلاعاتی از قبیل اهمیت برخی روزها مثل یوم القیامة چون در آن روز: (یَوْمَ تَجِدُ کُلُّ نَفْسٍ ما عَمِلَتْ مِنْ خَیْرٍ مُحْضَراً وَماعَمِلَتْ مِنْ سُوءٍ...) آل عمران: 30، یایوم حنین که (لَقَدْ نَصَرَکُمُ اللَّهُ فی ‏مَواطِنَ کَثیرَةٍ وَیَوْمَ حُنَیْنٍ إِذْ أَعْجَبَتْکُمْ کَثْرَتُکُمْ فَلَمْ تُغْنِ عَنْکُمْ شَیْئا ...) توبه: 24 و غیره دست یافت که همه اینها در حکم قرینهیا نشانه ما را در حصول فهم آیه اکمال یاری‌رسانند. علاوه براین، عبارت «الذیر.کفروا» در130 و اندی نمونه به کار رفته است‌کهدرهمه‌آنمواضعبرمصادیقی خاص دلالت دارند، مثلاً در جایی مراد کافران مکه، در موضعی مراد کفار اهل‌کتاب،درجایی هم مطلق کافران اعم از مسلمان و غیرمسلمان مدّنظر بوده است.

مهم‌تر از این‌ها واژه «دین» است‌کهبی‌شک سهم خاصی در تبیین آیه ایفا می‌کند، 95 نمونه با مشتقات خود در قرآن به کار رفته است‌کهاین لفظ بهرغم آر.که مشترک لفظی است و در معانی طاعت و انقیاد، حساب، تسلیم، جزا و پاداش و غیره به کار رفته است؛ اما در اینجا مراد معنای کلی آن یعنی مجموعه آموزه‌ها و دستوراتی است‌کهخدابندگانشرامکلفبهعملواجرای آنها کرده است (ر.ک: طبرسی، 1372ش، ج3، ص245؛ طباطبائی، 1417، ج5، ص180). در آیه منظور، یأس از دین مطرح شده است، نه یأس از مسلمین؛ بنابراین باید این یأس با توجه به محاسبات کافران معنا شود،گویی آنان تا پیش از نزول این آیه امیدى براى رخنه در دین و نابودى آن داشته‏اند و إلّا قرآن از یأس آنان سخن نمى‏گفت (‌نجارزادگان، ‌ص337).

ب ـ واژگان تکراری: تأکید ما بر مفهوم تکرار و گریز از نظم خطی که به‌ دنبال آن می‌آید، به‌خاطر نقش مهمی است که این دو در متمایزساختن وحی از سایرگونه‌های گفتمان، ایفا می‌کنند. تکرار و درهم‌شکستن نظم خطی بخشی از یک روش‌زبان‌شناختیفراگیراست‌کهقرآنبرایگذراز بافت وگذر از دیگر ویژگی‌های زبان عرفی به‌کار می‌گیرد» (‌قیطوری، 1385، ص26).

الگوهای تکرار بیشتر ناشی از انگیزه گوینده در صورتِ معنادادن به قصد و انگیزه درونی‌اش است، آنگونه که برای متن قرآن مثلاً آن را معیار بلاغت و امتیاز در بیان مقاصدش (به‌خصوص در داستان‌های تاریخی) به شمار آورده‌اند (ر.ک: طباطبائی، 1417، ج10، ص247؛ ابوزهره، 1418، ص118ـ120؛ فقهی زاده، 1374، ص148)؛ زیرا قرآن طبق یک دیدگاه پدیده تکرار را بر دو وجه به کار برده است: وجه اول اینکه تکرار به‌موجب آن است که اهداف دینى مترتّب بر بیان یک داستان واحد در قرآن‌کریم متعدّدند، در یک موضع براى یک هدف بیان مى‏شود و در موضع دیگر براى بیان هدف دیگر. وجه دوم هم اینکه تکرار در قرآن، اسلوبى براى تأکید نهادن بر بعضى مفاهیم اسلامى در نزد امّت مسلمان است (حکیم، 1417، ص367).

تکرار لفظی واحد یا دو لفظ هم‌معنی یا هم‌مرجع می‌تواند دو بخش یک متن را به‌هم پیوند دهد. این پیوستگی، اگرچه از نوع خطی نیست، به متن انسجامی می‌دهد که فقط در یک اثر شعریِ به‌غایت منسجم می‌توان یافت. علاوه‌براین، بخش‌های تکرارشده در قرآن، مرز سوره‌ها را به روی یکدیگر می‌گشاید؛ به‌طوری‌که همة آیاتِ خویشاوند در گفتگویی بی‌انتها شرکت می‌کنند. این‌گفتگویبی‌انتهایالفاظ،موضوعاتوسرگذشت‌هایواحدیاهمانند،قرآنرابهشبکه‌ایازروابطبسیارفشردهتبدیلمی‌کندکهدرآنهرمفهومبامفاهیمبی‌شماریدرجای‌جایاینشبکه پیوند می‌خورد (قیطوری،‌ ص30).

جـ‌ فضای‌ صدورکلام، انگیزه و سبک بیان گوینده الهی: توجه‌ به فضای ‌صدورکلام و انگیزه و سبک بیان‌گوینده، نشانه و‌ ابزاری مناسب جهت‌ روشنگری ‌برخی‌ ابهامات و ‌حل پاره‌ای ‌از اشکالات متن به شمار می‌آید. به‌نحوی‌که گفته شده: یکی از ویژگى‏هاى سیره عقلا در محاورات این است‌ که معنا و مقصود هر کلامى را با توجه به فضایى‌کهکلامدرآنصادرشدهاست،بهدستمى‏آورند؛یعنىسبب،زمانومکانصدورکلام،فرهنگوذهنیتافراددروقتصدورآنراقرینهمتصلبه‌کلاممی‌دانند و آنها را در تعیین معناى کلام مؤثر مى‏دانند (بابائی، 1386، ج1، ص106).

در متن قرآن، گوینده الهی آن قصد و مراد جدی خود از تکلم (سخن‌گفتن) را در بافت‌های متعدد بیان کرده است و در مهم نشان‌دادن یک موضوع خاص مثلاً امر ولایت (آنگونه که از آیات سوره مائده فهمیده می‌شود) از همه امور و مسائل مرتبط با آن امر چه آنها که به اثبات آن می‌آیند و چه آنها که مانع فهم و اثبات آن می‌شوند؛ کمک گرفته است و با پردازش ماهرانه مطلب از آغاز سخن تا انتها، به متن چنان نظم و ساختاری داده است که تنها  با گذر از قواعد خطی و حاکم بر عرف می‌توان به حقیقت آن امر دست یافت. بررسی سوره مائده از همین منظر را می‌توان نقطه عطفی در پیاده‌سازی الگوی فراخطی نظم قرآن به شمار آورد. افقی تازه در معنایابی متن در چارچوب نظم حاکم بر آن که می‌طلبد به فراخور نیاز در کشف وحدت کل قرآن به آن توجه شود.

‌سوره مائده در چینش کنونی ‌قرآن ‌پس از سوره‌های ‌بقره، ‌آل عمران‌ و ‌نساء قرارگرفته است‌که با پذیرش نظم شبکه‌ای قرآن می‌توان مدعی شد که این سوره با نظارت و ‌دستور پیامبراکرم (ص) صورت پذیرفته است. هرچند که در موضوع نظم و ترتیب سوره‌هاازگذشتهدودیدگاه اختلافی وجود دارد: برخی اجتهادی و بعضی هم توقیفی می‌دانند (ر.ک: سیوطی، ج1، ص220 ـ 223). در این سوره اساسی‌ترین ‌مسائل ادیان‌ آسمانی ‌از قبیل: توحید و‌ مبارزه با شرک و‌ طاغوت،‌ آفرینش انسان‌ و ‌جهان،‌ سجده فرشتگان ‌برآدم، ‌داستان ‌پیامبران ‌الهی ‌و ‌وحدت رویه بین‌آنها،‌ عهد و‌ میثاق الهی ‌و ‌نقض آن ‌از سوی‌ مخالفان، ‌آگاهی ‌و ‌شناخت اهل کتاب از رسالت آخرین ‌پیامبر و‌کتمان‌آگاهانه آن‌، ‌سیمای‌کافران ‌و ‌منافقان ‌صدر اسلام و‌ همکاری‌های ‌سرّی ‌آنان ‌با یهود، ‌موضع‌گیری‌های ‌توأم با سرکشی‌ و ‌لجاجت یهود (قوم بنی‌اسرائیل) در برابر دعوت الهی‌، ‌تشریع عبادات و ‌تکالیف واجبی ‌چون  نماز،‌ روزه، زکات، ‌حج،‌ جهاد و ‌امر به معروف و ‌نهی‌ از مر.کر و‌ غیره، مکرّر و ‌موکّد آمده است‌که بی‌ارتباط با همدیگر نیستند، هرچند‌که با فاصله ذکر شده‌اند.

مهم‌ترین‌ مسئله در مجموع این‌سوره‌ها به شکل تلویحی‌ اشاره دارد به فعالیت‌های ‌علنی ‌و ‌سرّی ‌یهود و ‌منافقان ‌در مواجهه با پیامبران ‌الهی ‌به‌ویژه پیامبر اکرم (ص)‌که از جانب خدا احکام حلال و‌حرام را بر مردم بیان‌ می‌کرد. بدان ‌سبب‌که اولًا پیامبرانگذشته همچون ‌موسی‌ و‌ عیسی‌ بشارت ظهورش را داده بودند (ر.ک: بقره: 89 و‌146)، ‌ثانیًا او ‌همگان‌ را به پذیرش آیینشیعنی ‌اسلام  فرا خوانده بود (‌ر.ک: آل عمران: 84 و‌85).

در همین ‌راستا آیه 41  سوره مائده در خطاب به پیامبر اکرم (ص)  چنین‌ روشنگری ‌می‌کند ‌که: (یا أَیُّهَا الرَّسُولُ لا یَحْزُنْکَ الَّذین ‌یُسارِعُون ‌فِی الْکُفْرِ مِن ‌الَّذین‌ قالُوا آمَنَّا بِأَفْواهِهِمْ و‌لَمْ تُؤْمِن ‌قُلُوبُهُمْ و‌مِن ‌الَّذین ‌هادُوا سَمَّاعُون ‌لِلْکَذِبِ سَمَّاعُون ‌لِقَوْمٍ آخَرین ‌لَمْ یَأْتُوکَ یُحَرِّفُون ‌الْکَلِمَ مِن ‌بَعْدِ مَواضِعِهِ یَقُولُون ‌إِن ‌أُوتیتُمْ هذا فَخُذُوهُ و‌ان ‌لَمْ تُؤْتَوْهُ فَاحْذَرُوا‌.‌.‌.).

بررسی‌تاریخ حوادث صدر اسلام نشان‌دهندۀ این ‌واقعیت است‌که دشمنان‌پیامبر (ص) اعم از کفار و‌ مشرکان ‌و منافقان ‌در فرصت‌های ‌بسیار قصد تحقیر، ‌تخریب، ‌انتقام، ‌شکنجه و‌ قتل پیامبر را داشته‌اند، چه در سال‌های ‌حضور در مکه (‌همچون‌‌آزارو‌اذیت پیامبر در شعب ابی‌طالب،‌ تحقیر و ‌اذیت ایشان ‌بهدست کودکان ‌طائف، ‌نقشه قتل ایشان ‌از طرف نمایندگان ‌قبائل عرب‌ و‌...)، چه در سال‌های‌ حضورشان ‌در مدینه‌ که در سریه‌ها و ‌غزوات متعدد می‌توان نشانه‌های‌ آن‌ را مشاهده کرد‌ (ر.ک: نجارزادگان، 1383، ص181 ـ‌184). در این بین نقشیهود و مشرکان مطابق آیات ار.کارناپذیر است، به‌حدی‌که قرآن آنها را سخت‌ترین دشمن مسلمانان معرفی کرده :«لَتَجِدَنَّ أَشَدَّ النَّاسِ عَداوَةً لِلَّذینَ آمَنُوا الْیَهُودَ وَالَّذینَ أَشْرَکُوا ...»(مائده: ‌82)؛ اما بر عکس همه این نقشه‌ها و‌ دشمنی‌ها،‌ اسلام و ‌پیامبر در حال رشد و‌ نفوذ در قلوب و‌ سرزمین‌ها بودند و ‌سکّان ‌رهبری ‌دینی، ‌سیاسی‌، ‌علمی ‌و ‌فرهنگی ‌جامعه اسلامی‌ در دست توانای ‌رسول‌الله قرار داشت و ‌این ‌برای ‌دشمنان ناخوشایند بود‌.

پیامبراکرم (ص) به پشتوانه تأییدات الهی‌ از این ‌موقعیت به‌خوبی ‌اطلاع داشت. ازاین‌رو، ‌در مواقع گوناگون ‌هم‌ چون‌: یوم الدار(‌روز دعوت خویشاوندان‌در اوایل دعوت)، ‌روز مباهله (بنا بر سبب نزول ‌آیه 61 آل عمران)، ‌روز بیان‌ حدیث منزلت (روز جانشیر.کردن ‌علی‌بن‌ابی‌طالب به جای ‌خود در مدینه) و‌... علی‌بن‌ابی‌طالب را ولی ‌و ‌جانشین ‌و ‌برادر و وصی‌ خود معرفی‌کرد؛ بنابراین امیرمومنان نیز از تیغ تیز این ‌دشمنی‌ در امان نبود و‌ اوج آن‌ را در دوران ‌پس از رسول الله (ص) مشاهده می‌کنیم‌که هم مقام امامت و‌ جانشینی ‌از ایشان‌گرفته شد و ‌هم نبردهای‌ خونینی‌ چون ‌جمل و ‌صفین ‌و ‌نهراون ‌بخش زیادی ‌از حیات و ‌فرصت حکومت عدل را از ایشان‌گرفت.‌

مطابق فحوا و دلالت آیه 67  مائده: «یا أَیُّهَا الرَّسُول ُبَلِّغْ ‏ما أُنْزِلَ إِلَیْکَ مِن ‌رَبِّکَ و‌ان ‌لَمْ تَفْعَلْ فَما بَلَّغْتَ رِسالَتَهُ و‌اللَّهُ یَعْصِمُکَ مِن‌النَّاسِ إِن‌ اللَّهَ لا یَهْدِی الْقَوْمَ الْکافِرینَ» نیز پیامبر (ص)‌ در آخرین روزهای حیات مبارکش مأمور ابلاغ امر مهمی شد که به‌تصریح آیه نقش تکمیل‌کننده دین و ناامیدسازنده کافران را داشت. حال این‌ چه امری‌ بود‌که در چنین ‌زمانی ‌باید ابلاغ می‌شد؛ چنانچه این ‌ابلاغ صورت نمی‌گرفت گویی اصلاً رسالتی ‌صورت نگرفته است. این در حالی بود که پیش از این ‌بخش عمده‌ای ‌از قرآن نازل شده بود.

اینها بخشی از یک معمای تاریخی است کهبریک امر مهم و حیاتی دلالت دارند. درکنار الگوی شبکه‌ای آیات سوره مائده که ازآن، امر ولایت به دست می‌آید، بدون آر.که بر مصداق خاصی تصریح داشته باشد، از بررسی منابع تاریخی و سیره به‌خصوص نزد شیعه معلوم می‌شود که آن امر مهم، ولایت علی بن ابی طالب (ع) است‌کهپیامبر (ص) ‌به اشارت وحی مأمور ابلاغ آن ‌در یک شرایط مناسب؛ یعنی پس ازحجة الوداع در محل غدیر خم شد (‌ر.ک: کلینی،‌ 1407، ج‌1، ص289؛ ‌‌امینی، 1416، ج1، صص424 ـ‌426). فضا و شرایط جامعه اسلامی هم همین احتمال را تا حدود زیادی تأیید می‌کند. چون حجم انبوهی از تبلیغات و فعالیت‌های سرّی و علنی کفار اعم از یهود و منافقان در شکست و نابودی پیامبر (ص) ناکام مانده بود و تنها آرزوی آنها فوت زودرس پیامبر و رهایی و سرگردانی جامعه بود؛ البته شگرد آنان در تحقق این اندیشه متمرکز بر نفوذ در افکار سران جامعه و هدایت آنها به سمت موفقیت در خودکامگی‌ها و منافع قبیله‌ای‌شان بودکه بروز جدی آن را باید در حوادث پس از رحلت پیامبر(ص) ‌جستجو کرد. درست آن زمان که با چرخش و دگرگونی ذهن جامعه از مسئله کفن و دفن پیامبر به مسئله انتخاب جانشین، توانستند به چنان شرایطی دامن بزنند که دیگر حقیقت امر ولایت برای همیشه مخفی بماند.

د ـ‌ نشانه‌ها و کدهای معنابخشی: نشانه‌شناسی را یکی از بهترین روش‌های کارآمد دانسته‌اند که با ایجاد معنی‌ویا‌بهتعبیر رولان بارت با «فرایند معنی‌دار‌شدن» سر‌وکار دارد (استرتیناتی، 1388، ص153)؛ زیرا نشانه‌ها ردهایی‌اند‌ که‌ گوینده متن بر سطح متن قرار داده است، تا از طریق آنها، شبکه تشابه‌ها و همانند‌ها مشخص شود. قرارگرفتن عبارات و واژگان به صورتی منظم در درون یک متن، محتاج نظام نشانه‌ها است. از این نظم نشانه‌ای و این‌همانی در صورت‌بندی گفتمانی به اصل «بازنمایی» می‌رسیم‌ که مفاهیم فقط در یک بازنمایی ارائه می‌شوند، زبان وکلمه قابلیت و وظیفه بازنمایی همۀ چیزها به‌ویژه اندیشه را دارد (‌ر.ک: خالقی، ‌1385،‌ صص288 ـ‌ 289).

نشانه‌هایا قراین در حالتی دور و نزدیک فرایند معنادهی متن را تسهیل می‌کنند، به شرط آر.که خواننده بر متن و قالب‌ها و ساختارهای ‌آن احاطه کافی داشته باشد. در متنی چون قرآن این احاطه به حدی نیاز است که اخذ هر معنا از متن بدون توجه به شواهد دیگر دال برآن معنا، در همان متن ممکن است به برداشتی متغایر با مبانی گوینده آن منتهی شود. ازهمین‌رو، چنین نظر داده شده است ‌کهوقتییک متن را تفسیر می‌کنید، به کمک نشانه‌شناسی می‌توانیک نظام معناییراپیدا کرد که اهمیت فوق‌العاده‌ای دارد و مفسران در طول تاریخ، قرآن را به شکل‌های گوناگونی تفسیر کرده وکارهای ارزنده‌ای را انجام داده‌اند؛ اما از این نگاه کمتر وارد شده‌اند که کل قرآن را به صورت یک نظام و منظومه معنایی ببینند و ارتباط آن را بفهمند (قائمی‌نیا، 1381، ص143).

بنابراین، به کمک الگوی نظم شبکه‌ای و فراخطی می‌توان به اطلاعات مناسبی دست یافت؛ چون در این الگو، نشانه‌ها و قراین حالی و مقالی موجود در کلام، امکان ارتباط اجزای متن را با یکدیگر در مقیاسی مشخص فراهم ‌می‌سازند. مثلاً در فهم آیه اکمال با توجه به فضای صدور سوره مائده در چنیش کنونی قرآن،‌ نشانه‌هایی دال بر اموری چند به چشم می‌خورد که در سراسر سوره پراکنده‌اند. برای نمونه نشانه‌هایی که از اهمیت امر «ولایت» خبر می‌دهند و در آیات 51، 55، 56، 81، این سوره طوری تعبیه شده‌اند که در یک برداشت خوش‌بینانه ممکن است از صاحبان این امر هم خبر دهند. به‌خصوص در آیه 55 :‌ «إنما ولیّکم الله ورسوله والذین آمنوا...» که ولایت«الذین آمنوا»‌ را در طول ولایت خدا و رسول قرار داده است. روایت نقل‌شده از امام باقر (ع): «آخر فریضة أنزلها الله الولایة ثم لم ینزل بعدها فریضة ثم أنزل (الیوم أکملت لکم دینکم)، (‌قمی، 1367ش، ج‌1، ص162) هم این مطلب را تأیید می‌کند. افزون بر این، این ‌احتمال را هم تقویت می‌کند‌ که بینیأس کفار از دین و کامل‌شدن دین مسلمانان از یک سو با امر ولایت و صاحبان حقیقی آن ارتباط نزدیکی وجود دارد که در یک برداشت اولیه ثابت می‌کند که کمال دین را باید در مسیر ولایت معنا کرد (‌ر.ک: فضل‌الله، 1419، ج8، ص47).

نشانهیأس هم بسان یک حالت روانی کافران: «الیومیئس الذین کفروا من دیر.کم» نشان‌دهندۀ این واقعیت است که گویی همه درها بر روی آنان بسته شده و در تمام نقشه‌هاوبرنامه‌های خود برای بی‌رونق‌کردن متاع دین ناموفق بوده‌اند،واین حالت روانی منفی نیز، مطابق مدلول آیه 87 یوسف: «...وَلاتَیْأَسُوا مِنْ رَوْحِ اللَّهِ إِنَّهُ لایَیْأَسُ مِنْ رَوْحِ اللَّهِ إِلاَّ الْقَوْمُ الْکافِرُونَ» مختص کافران است. چون سنخ روانی کفار به دلالت آیه 23 عر.کبوت، پوشاندن حقیقت و یأس از رحمت الهی است: «وَالَّذینَ کَفَرُوا بِآیاتِ اللَّه ِوَلِقائِهِ أُولئِکَ یَئِسُوا مِنْ رَحْمَتی ‏وَأُولئِکَ لَهُمْ عَذابٌ أَلیمٌ». بنابراین اهل ایمان باید به دلالت آیه 13 ممتحنه: «یاأَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا لاتَتَوَلَّوْا قَوْماً غَضِبَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ قَدْ یَئِسُوا مِنَ الْآخِرَةِکَمایَئِسَ الْکُفَّارُمِنْ أَصْحابِ الْقُبُورِ» آنها را ولی و دوست خود نگیرند.

4. تحلیل ساختار آیه اکمال

آیه منظور محل چالش بین مفسران شیعی و سنّی بوده است، به‌خصوص در فراز میانی‌آیهیعنی: «الْیَوْمَ یَئِسَ الَّذین‌کَفَرُوا مِن‌دینِکُمْ فَلا تَخْشَوْهُمْ و‌اخْشَوْنِ ‌الْیَوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دینَکُمْ و‌أتْمَمْتُ عَلَیْکُمْ نِعْمَتی‏ و‌رَضیتُ لَکُمُ الْإِسْلامَ دینًا» که چه ارتباطی ‌با قبل و ‌بعدش دارد، ‌آیا این ‌یک اضافه‌ای‌ است‌که در جایی ‌دیگر بوده و ‌به‌قصدی ‌خاص‌ اینجا قرار داده شده است ‌یا اینکه جای‌ آن‌ همین‌جاست، فقط درک ارتباطش با پس و ‌پیش بنا بر ظاهر آیات به‌درستی ‌فهمیده نمی‌شود و ‌نیاز به تدبّر فراگیر در شبکه معنایی ‌قرآن ‌دارد؟

در پاسخ به این‌سؤال دو ‌دیدگاه مشهود است:

اوّل ـ‌ دیدگاه اهل سنت‌که قایل به ارتباط پس و ‌پیش آن ‌هستند، مشروط به ایر.که (الیوم) امروز را روز تکمیل احکام شرعی ‌اعم از حلال و‌ حرام بدانیم‌. مثلا ًجارالله زمخشری گفته: «در این روز همه آنچه را در انجام تکالیف‌تان اعم از یادگیری حلال و حرام و آگاهی از شرایع و قوانین قیاس و مبانی اجتهاد نیاز دارید، برای شما کامل کردم‌» (زمخشری، 1407، ج‌‏1، ص 605). آلوسی هم به نقل از ابن عباس و سدّی ‌آورده: خداوند در این‌ روز حدود و ‌واجبات الهی‌ و ‌حلال و‌ حرامش را با نزول آیاتش تکمیل کرد،‌ به‌نحوی‌که چیزی ‌بر آن ‌اضافه نشدیا چیزی ‌از آن‌ به طریق نسخ برداشته نشده است» (آلوسی،‌ 1415، ج‏3، ص233). فخر رازی هم اشاره به این‌ داشت که این ‌دین‌ در اوایل بعثت متناسب با همان‌ دوره ‌کاملبوده؛امادرمقایسه با دوره‌های ‌بعد ناقص ‌بوده، سپس در آخر بعثت این‌ شریعت کامل شده است الی‌یوم القیامه... (ر.ک: فخر رازی،‌ 1420، ج‌‏11، ص287).

دوم ـ‌ نظریه بیشتر علمای‌ شیعه‌ که این‌ فراز آیه با قبل و ‌بعدش را بی‌ارتباط دانسته و‌ «الیوم أکملت لکم دیر.کم» را همان‌ روز «غدیر خم»(‌18 ذی‌الحجه سال 10 هجری) دانسته‌اند. پاره‌ای از مستندات آنها عبارتند از:

1ـ‌ از حضرت امام محمد باقر (ع) و‌حضرت امام جعفر صادق (ع) نقل استکهاین‌آیهنازلشد،بعدازآنکهحضرترسالت (ص)،امیرالمؤمنین ‌را در غدیر خم در حین ‌انصراف از حجة الوداع خلیفه خود کرد و فرمود: من‌کنت مولاه فعلى مولاه‌.

2ـ‌ همچنین ‌از آن‌ دو ‌امام معصوم نقل شده که فرمودند: این‌آخرین ‌فریضه بود که حق‌تعالى نازل فرمود و ‌بعد از آن ‌هیچ فریضه نازل نساخت. پس کمال فرایض الهى به نصب امامت و‌خلافت امیرالمؤمنین ‌على (ع) است (‌طبرسی، ‌1372ش، ج‌3، ص246).

3ـ‌ حافظ ابونعیم اصفهانى در کتاب «ما نزل من ‌القرآن ‌فى على (ع)» از ابو‌سعید خدرى (صحابى معروف) نقل کرده است که پیامبر(ص) ‌در غدیر خم، ‌على(ع) را با نام ‌ولی به مردم معرفى کرد و ‌مردم متفرق نشده بودند تا اینکه آیه الْیَوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ‌... نازل شد، ‌در این ‌موقع پیامبر(ص)‌ فرمود: «خدا بزرگ‌تراستبه‌خاطرایر.که دین را کامل و نعمت را تمام کرد و خدا از رسالت من و ولایت علی(ع) بر افراد بعد از من رضایت دارد، سپس گفت: «هرکس من مولای او بودم، پس علی مولای اوست، خدایا دوستان او را دوست و دشمنان او را دشمن بدار» (طباطبائی، 1417، ج‌‌5، ص193).

علمای ‌شیعه در توجیه این ‌بی‌ارتباطی ‌چند احتمال داده‌اند:

1. نزول آیه به همین ‌ترتیب فعلی بوده است،‌ چنان‏که ظاهر قرآن‌ کریم همین ‌را اقتضا می‏کند و ‌در این ‌صورت‌ محتوای کلامی آن‌، جمله معترضه‏ای است کهگویندهآن‌براثراهتمامبدان‌باقصدمعترضه‌بودن‌دروسطکلامآوردهاست (‌ر.ک: طباطبائی، ج5، ص167).

2. برای مصون بودن ‌این‌ محتوای کلامی از افزایش یا کاهش و‌ حفظ آن‌ از تحریف و ‌دستبرد بدخواهان ‌به‌گونه مستقل ذکر نشد؛ بلکه در اثنای مطلب غیرکلامی قرار گرفت.

3. هدف برجسته‌ساختن‌ و‌ جلب توجّه‌کردن ‌است،‌ چنان‏که در گذشته کلمه «ولیَتَلَطَّف» را که وسط قرآن‌کریم است، بزرگ‏تر می‏نوشتند، یا جمله «والمُقیمین‌الصَّلاة» به صورت نصبی یا جرّی آمده است ـ درحالی‌که طبق قواعد ادبی می‏باید به شکل رفعی «و‌المقیمون» می‏آمد ـ که به نظر می‏رسد جز برجسته‌کردن‌ وصف «اقامه صلاة» در بین ‌سایر اوصاف مقصود دیگری نباشد. درآیه بحث‌شده نیز دو‌ جمله معترضه در وسط آیه‏ایکههیچارتباطیبامضمون‌فقهیآنندارد،نگاه‏هارابهخودجلبمی‏کند،به‌ویژهآنکهمضمون‌صدرو‌ذیلاین‌آیه،‌نزدیکباهمین ‌الفاظ و‌کلمات،‌ سه بار قبل از آن نیز نازل شده بود.

4. این ‌دو ‌جمله جداگانه نازل شدند؛ لیکن ‌به دستور پیغمبر اکرم (ص) یا با تصمیم گردآورندگان ‌قرآن ‌در این‌آیه گنجانده شده‏اند (جوادی آملی، ‌1389،‌ ج21، ص‌608).

‌به‌رغم احتمالات داده شده، مسئله ارتباط و انسجام درونی این آیه همچنان مبهم و سؤال‌برانگیز است و به‌سادگی نمی‌توان پذیرفت که صرفًا به‌جهت برجسته‌بودن عبارتی از آیهیا پنهان ماندن از دسیسه بدخواهان و غیره، آیه در ترتیب کنونی قرآن چنین جایگاهییافته است. بی‌شک نگرش خطی و طولی به نظم آیات در سوره ما را به چنین وجوه احتمالی سوق داده است. بهتر است مسئله را طوری دیگر بررسی کرد، تا بیشتر و بهتر با هویت زبانی کلام خدا آشنا شویم.

درهمینراستا باید دقت داشت کهصدروذیل آیه اکمال در دو جای دیگر متن یعنی بقره: ‌173 و نحل: ‌115 نیز به یک شکل آمده است؛ اما در آنجا عبارت وسطییعنی«الیومیئس الذینکفروا...رضیت لکم الإسلام دینًا» ‌نیامده است. شاید بتوان گفت زمان نزول هریک از این سوره‌ها با دیگری فرق داشته و بالطبع در سوره مائده که آخرین سوره نازله است، ‌نشانه‌های بیشتری دال بر اتمام نزول و تکمیل دفتر وحی قرار داده شده است. به نظر می‌رسدیکی از آن نشانه‌ها،‌ همین عبارت وسطی آیهیعنی«الیومیئس الذین کفروا ... الیوم اکملت لکم دیر.کم ...» باشد که از یک امر مهم و دوران‌ساز خبر می‌دهد که هم مکمل دین و هم مأیوس‌کننده کفار است.

از خود آیات به دست می‌آید آن امر مهم، ولایت است، مثلاً بنگرید آیات 51 و 57 مائده که از مؤمنان می‌خواهدیهود و نصاری و کفار را اولیای خود نگیرند و در آیه 55 و56 بر حق ولایت خدا و رسول و اهل ایمان تصریح دارد. طبق گزارش تاریخ، پیامبر (ص) اعلان رسمی آن را به روزهای پایانی حیات خود موکول کرد، گویی پیش از این فرصت اعلان همگانی و همه‌جایی نبوده است. دشمنان اسلام به‌خصوص منافقان ‌هم که طبق یک نظر در آیات قرآن به «الَّذِینَ فِی قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ» معروفند (‌ر.ک: ‌ایزوتسو،‌ 1388، ص370)، منتظر فرصت بودند تا جلوی رشد اسلام و مسلمینرا بگیرند و از آنجا که در قتل و تهدیدهای مکرر پیامبر (ص)‌ موفق نشده بودند، ‌در انتظار رحلت ایشان و پیاده‌کردن نقشه‌های خود بودند، تا اینکه از مسئله جانشینی پیامبر (ص) در آخرین روزهای حیات ایشان مطلع شدند و آن اعلان امر ولایت امیرالمؤمنین(ع) در روز غدیر خم بود و چون امام را در استواری ایمانش و ایستادگی از جانش در حفظ پیامبر(ص) و دین او به‌خوبی می‌شناختند، احساس ناامیدی دوباره آنها را فراگرفت و کوشیدند با همان رویه سابق همچنان حقیقت را پنهان کنند و در جهت مخفی نگه‌داشتن امر ولایت، اقدامات لازم را انجام دهند که اوج فعالیت آنان را مطابق یک دیدگاه تاریخی بایستی در سقیفه هم دنبال کرد (ر.ک:‌‌ دشتی، 1381،‌ صص127 ـ ‌128).

روایات تفسیری و حدیثی شیعه، زمان نزول آیه اکمال را پس از نزول آیه 67 مائده یعنی آیه: (‌یا أیّها الرسول بلّغ ما أنزل إلیک ...) دانسته‌اند (‌ر.ک: طباطبائی، ج‌5، صص194 ـ‌195؛ ‌طبرسی، ج‌3، ص343).‌ امری که در منابع اهل سنت به شکل دیگری مطرح شده و تقریباً در بیشتر منابع تفسیری‌شان به وجه ارتباط در نزول این دو آیه اشاره نشده است (‌ر.ک:‌ طبری، 1412،‌ صص 198 ـ‌3200)، یا اگر شخصی مثل آلوسی به ارتباط این دو آیه بنابر برخی روایات اشاره کرده؛ ولی درنهایت همه آن روایات را ضعیف و مخالف مذاق اهل سنت دانسته است (ر.ک: آلوسی، 1415، ج3، صص359 ـ 363). در روایت اسباب نزول هم فقط به نزول‌آیه 67 مائده «‌یا أیّها الرسول بلّغ ما أنزل إلیک ...» در روز غدیر در شأن امیرمؤمنان علی علیه‌السلام اشاره شده است (ر.ک:‌ ‌واحدی، 1411، ص204).

این درحالی استکهخودآیه تبلیغ هم بنا بر ظاهر سیاق، با قبل و بعدش ارتباط ندارد؛ چون قبل و بعد این آیه به‌صراحت از اهل‌کتاب و مسئولیت آنان در برابر دعوت الهی خبر می‌دهد. این ارتباط‌نداشتن می‌تواند ناشی از این باشدکه اوضاع و احوال اهل‌کتاب در آن روزى‌که پیامبر(ص) مأمور ابلاغ این دستور بود؛ یعنى در حجة الوداع و آخرین روزهاى عمرشان طورى نبود که از ناحیه آنان خطرى متوجه رسول خدا شود، تا در نهایت خداوند هم بر اساس آن ضمانت بر حفظ و حراست پیامبرش از خطر دشمن را در قالب عبارت «والله یعصمک من الناس» بیان کند؛ چون مسئله یهود و نصارى در سال دهم هجرت حل شده بود و قبایل گوناگون یهودیان مانند بنى قریظه، بنى‌النضیر، بنى‌قینقاع، یهودیان خیبر و سایرین یا تسلیم مسلمانان شده‏اند و جزیه مى‏پرداختند و یا ترک وطن کردند، افزون‌برآن در این ‌آیه و پس از آن تکلیفى طاقت‏فرسا براى اهل‌کتاب نبود، تا در ابلاغ آن خطرى متوجه رسول‌ خدا شود، پس این آیه در بین آیات قبل و بعد خود در یک سیاق نیست و پیامى مستقل ارائه مى‏کند (نجارزادگان،‌ 1383،  ص180)‌.

با‌وجوداین، مسئله حاضر همچنان این استکهنظموتناسببین آیات و سور تا چه حد بر آن امر مهم دلالت دارد و اگر تنها مرجع موجود در اثبات و دفاع از آن امر مهم، روایات و شواهد تاریخی باشد؛ درحالی‌کهدرمنابعشیعی به شیوه‌‌ای و در اهل سنت به شیوهای دیگر بیان شده‌‌اند. تفاوت موجود بین این منابع نیز ناشی از باورهای مذهبی و فرقه‌ای است که ممکن است بر اساس یک برنامه تعریف‌شده شکل گرفته باشد، تا واقعیت فهم امر ولایت از طریق نظم فراخطی و شبکه‌ای قرآن برای همگان حتی خواص آشکار نباشد.

5. ولایت گفتمان غالب در شبکه آیات

از نظر نگارنده، در نظم و ساختار چهار سوره آغازین قرآن، شبکه‌ای از واژگان و مفاهیم کلیدی و مرتبط‌ جای‌گرفته است ‌که در آن بر ‌الگوهاى تکرار،‌ توازى ساختار و ‌واژگان ‌هم‌نوا تأکید شده است. به‌وجهیکه می‌توان بر اساس آن، نظم و ساختار فعلی قرآن را توقیفی و به نظارت وحی دانست.‌ در جدول زیر بخش توجه‌برانگیز از آن و‌اژگان و مفاهیم بیانشده است‌که در تحلیل خود از نظم فراخطی و درجهت کشف امر ولایت به‌مثابه یک گفتمان غالب و در نقش تکمیل‌کننده دین و عامل یأس کفار بدان نیازمندیم.

                                                                                           جدول 1