
تعداد نشریات | 43 |
تعداد شمارهها | 1,685 |
تعداد مقالات | 13,852 |
تعداد مشاهده مقاله | 32,866,607 |
تعداد دریافت فایل اصل مقاله | 12,994,252 |
کاربست تجربی نظریۀ فعالیتهای روزمره در بررسی رفتارهای انحرافی دانشجویان | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
جامعه شناسی کاربردی | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
مقاله 2، دوره 28، شماره 3 - شماره پیاپی 67، مهر 1396، صفحه 1-24 اصل مقاله (430.48 K) | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
نوع مقاله: مقاله پژوهشی | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
شناسه دیجیتال (DOI): 10.22108/jas.2017.21442 | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
نویسندگان | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
اکبر علیوردی نیا* 1؛ منا علیمردانی2 | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
1استاد، گروه علوم اجتماعی دانشگاه مازندران، ایران | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
2کارشناس ارشد جامعهشناسی دانشگاه مازندران، ایران | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
چکیده | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
پژوهش حاضر میکوشد با تکیه بر نظریۀ فعالیتهای روزمره، چرایی وقوع رفتارهای انحرافی را در میان دانشجویان دانشگاه مازندران بررسی و اینگونه، این نظریه را آزمون تجربی کند. برخلاف بیشتر پژوهشهایی که نظریۀ فعالیتهای روزمره را دربارۀ قربانیان جرائم و چگونگی قربانیشدن به کار میبردهاند، در پژوهش حاضر، این نظریه برای تبیین رفتارهای انحرافی دانشجویان به کار گرفته شده است. روش تحقیق، پیمایشی و ابزار جمعآوری دادهها، پرسشنامه بوده است. درمجموع، 393 نفر از دانشجویان دانشگاه مازندران که در سال تحصیلی 94-1393 مشغول به تحصیل بودهاند، به شیوۀ نمونهگیری طبقهای انتخاب شده و به پرسشنامه پاسخ دادهاند. نتایج پژوهش نشان میدهند بین پسران و دختران از لحاظ میزان وقوع رفتارهای انحرافی، تفاوت معناداری وجود دارد، بهگونهای که وقوع رفتارهای انحرافی در بین دانشجویان پسر بیشتر از دانشجویان دختر است. یافتهها همچنین نشان میدهند متغیرهای نظریۀ فعالیتهای روزمره بهخوبی رفتارهای انحرافی را در میان دانشجویان تبیین میکنند. نتایج حاصل از تحلیلهای رگرسیونی نشان دادند متغیرهای این پژوهش، 44 درصد از تغییرات رفتارهای انحرافی را در میان دانشجویان تبیین میکنند. از تمامی متغیرهای واردشده در مدل رگرسیونی، سه متغیر شدت پیوستگی به دوستان بزهکار، فعالیتهای ساختنیافته و حضور چهرۀ مقتدر، تأثیر معناداری در وقوع رفتارهای انحرافی دانشجویان داشتند. در حالت کلی، نتایج بهدستآمده، گزارههای نظریۀ فعالیتهای روزمره را تأیید میکنند و نشان میدهند موقعیتها، نقش بسزایی در وقوع رفتارهای انحرافی دارند و همانگونه که نظریۀ فعالیتهای روزمره مطرح میکند، فعالیتهای ساختنیافته با همالان در غیاب چهرههای مقتدر به وقوع رفتارهای انحرافی منجر میشوند. | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
کلیدواژهها | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
رفتارهای انحرافی؛ شدت پیوستگی به دوستان منحرف؛ گذراندن اوقات فراغت با خانواده؛ نظریۀ فعالیتهای روزمره | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
اصل مقاله | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
مقدمه و بیان مسأله رفتار انحرافی معمولاً به رفتاری گفته میشود که با هنجارها و نقشهای جامعه مطابقت نمیکند (Palmer & Humphrey:1990: 3 )؛ به عبارت دیگر، رفتار انحرافی، رفتاری است که در مقابل هنجارها، ارزشها و عقاید اجتماعی قرار میگیرد (Siegel, 2010: 2) و با انتظارات افراد، گروهها و نهادها سازگار نیست (شفرز، 1384: 223). گسترش انحرافها ازجمله مسائل متعددی است که امروزه گریبانگیر بسیاری از جوامع کنونی است (حجازی و صالحی، 220:1385). در کنار عوامل مختلفی که به وقوع رفتار انحرافی منجر میشوند، عامل سن، یکی از مهمترین عوامل و قویترین پیشبینیکنندۀ وقوع رفتار انحرافی دانسته میشود، بهگونهای که در بین گروهها و اقشار مختلف در جامعه، صرفنظر از موقعیت اقتصادی، وضعیت تأهل، نژاد، جنس و ...، جوانان اغلب بیشتر از سایر گروههای سنی مرتکب رفتارهای انحرافی میشوند (Rossi, 1985: 116 ؛ Siegel, 2010: 52). دورۀ آغاز بزرگسالی در سنین بین 18 تا 25 سال، زمان شناخت هویت، بیثباتی و گذار است و دورهای است که احتمال تخلفکردن و یا قربانیشدن در آن به اوج خود میرسد (Clodfelter et al., 2010: 456). صنعتیشدن جوامع و شهرنشینی نیز فرصتهای بیشتری را برای وقوع جرم در بین جوانان ایجاد کرده و در مقابل آن واکنشهای جدیدی به وجود آورده است (Carrabine etal.,2009: 23). بنا بر گفتۀ رابرت اگنیو، اوج فعالیتهای مجرمانه در دورۀ جوانی به ویژگیهای اصلی این دوره در جوامع مدرن و صنعتی ممکن است مربوط باشد؛ زیرا در این تمدنها، بیشترین مسئولیتها و امتیازهای بزرگسالان به جوانان داده میشود. همچنین آنها عواملی ازقبیل کاهشیافتن نظارت، افزایشیافتن خواستهها و مطالبات اجتماعی و علمی، مشارکت در دنیای اجتماعی بزرگتر، متفاوتتر و همسو با همالان، کاهشیافتن توانایی انجام کارها در قالب رفتارهای مشروع و افزایش انگیزه برای حل مشکلات در قالب رفتارهای مجرمانه را تجربه میکنند (Siegel, 2010: 53). سرشماری سال1390 نشان داد سهم زیادی از جمعیت ایران را جوانان تشکیل میدهند، بهگونهای که دو گروه سنی 20 تا 24 سال (20/11 درصد) و 25 تا 29 سال (54/11 درصد) بیشترین درصد جمعیت را به خود اختصاص دادهاند (مرکز آمار ایران،1391). با توجه به این امر و با توجه به مشغول به تحصیلبودن تعداد زیادی از جوانان در دانشگاهها، بررسی مسائل و مشکلات این گروه از افراد، اهمیت زیادی دارد. بیشتر افراد معتقدند تحصیلات، عامل مهمی در پیشگیری وقوع رفتارهای مجرمانه در بین افراد جامعه است (Miller, 2009: 62)؛ با وجود این، مواردی از گسترش انحرافهای اجتماعی در این گروه دیده میشود که نگرانیهایی را در پی داشته است (سراجزاده و فیضی، 82:1386). مطالعاتی که در این مورد انجام شده است، مؤید وجود رفتار انحرافی در بین دانشجویان است (سرگلزایی و همکاران، 1381؛ بحرینیان و همکاران، 1382؛ سراجزاده و فیضی، 1386؛ پورافکاری و همکاران،1390؛ علیوردینیا، 1392؛ علیوردینیا و یونسی، 1392؛ علیوردینیا و فهیمی، 1393). برای همۀ کسانی که بهگونهای با دانشجویان سر و کار دارند، لزوم آشنایی با مشکلاتی که درواقع، شالودۀ بحرانهای رفتاری بهویژه رفتارهای انحرافی آنان است، امری ضروری است و هر گونه ناآشنایی با این مسائل ممکن است سبب تشدید واکنشهای زمینهساز در بروز رفتارهای غیرعادی خطرناکی شود که دامنگیر جامعه هم میشود (علیوردینیا، 1392: 125). از آنجایی که انحرافها در ابعاد زیادی تنوع مییابد، برای توضیح آنها نظریۀ واحدی وجود ندارد و برای تبیین آنها از نظریههای مختلفی میتوان استفاده کرد. ممکن است برای فهمیدن اَشکالی از انحرافها، توضیحات خاصی از یک نظریه مفیدتر از سایر توضیحات در دیگر نظریهها باشد و مسألۀ مدّنظر را بهتر بتواند تبیین کند (Palmer, 1990: 28)؛ بنابراین، این پژوهش میکوشد با استفاده از نظریۀ فعالیتهای روزمره[1]، رفتارهای انحرافی را در میان دانشجویان تبیین و بررسی کند. با وجود اینکه نظریۀ فعالیتهای روزمره، یکی از مهمترین نظریههایی شناخته میشود که در توسعۀ مطالعۀ رفتار انحرافی نقش مهمی ایفا کرده است (Osgood et al., 1996)؛ بیشتر در پژوهشها و موضوعاتی به کار رفته است که قربانیان جرایم را بررسی کرده بودند. همچنین با وجود قابلیت بالای نظریۀ فعالیتهای روزمره در تبیین و پیشبینی وقوع رفتارهای انحرافی و تأیید آن در پژوهشهای انجامشده در خارج از کشور (Y.Sun & Longazel, 2008; Cross et al., 2009 & Clodfelter et al., 2010) به نظر میرسد تا به حال در داخل کشور پژوهشی در زمینۀ آزمون تجربی نظریۀ فعالیتهای روزمره انجام نشده و فقط در موارد اندکی، صرفاً برای توصیف علل وقوع جرم، از این نظریه استفاده شده است؛ از اینرو، انجام این پژوهش نهتنها ممکن است موجب ارزشیابی یا تأیید اعتبار تجربی این نظریه شود؛ بهگونۀ بهتری ما را در شناخت علل و عوامل مؤثر در بروز رفتارهای انحرافی در میان دانشجویان و ارائۀ راهکارهای مؤثر در مبنای نظریۀ فعالیتهای روزمره یاری میکند.
پیشینۀ پژوهش بررسی پژوهشهای داخلی نشان میدهد دربارۀ رفتارهای انحرافی دانشجویان، پژوهشهای مختلفی انجام شده است که در آنها این پدیده علاوه بر رویکرد جامعهشناختی، با رویکردهای روانشناختی، روانپزشکی و پزشکی نیز بررسی شده است. بررسی پژوهشهای داخلی نشان میدهد در بیشتر پژوهشها، میزان مصرف مواد، سیگار و الکل، شایعترین رفتار انحرافی در میان دانشجویان شناسایی شدهاند (سرگلزایی، 1381؛ بحرینیان و همکاران، 1382؛ طارمیان و همکاران، 1386؛ سراجزاده و فیضی، 1386؛ سماوی و حسینچاری، 1388) و به سایر ابعاد رفتارهای انحرافی کمتر توجه شده است. برخی از پژوهشها نیز به جای بررسی وقوع رفتارهای انحرافی، صرفاً نگرش و گرایش دانشجویان را به رفتارهای انحرافی بررسی کردهاند (مثنوی و همکاران، 1384؛ حجازی و صالحی، 1385؛ خدایاریفرد و همکاران، 1388). علاوه بر آن، بیشتر یافتههای بهدستآمده از پژوهشها، در سطح توصیف باقی ماندهاند و در موارد اندکی، رفتارهای انحرافی با استفاده از نظریۀ انحرافهای اجتماعی تبیین شده است. با بررسیهای انجامشده به نظر میرسد بهجز دو مقالهای که در حوزۀ علوم انتظامی و جرمشناسی انجام شده است و در آنها صرفاً با استفاده از این نظریه، علل وقوع جرم بهصورت توصیفی بررسی شده است، در ایران نهتنها در مطالعۀ رفتارهای انحرافی دانشجویان؛ در هیچ یک از مطالعات و پژوهشهای انجامشده، از نظریۀ فعالیتهای روزمره استفاده نشده است. بررسی پژوهشهای خارجی نیز نشان میدهد بسیاری از پژوهشها با استفاده از نظریۀ فعالیتهای روزمره، قربانیشدن و قربانیان جرائم را بررسی و تبیین کردهاند و فقط تعداد اندکی، این نظریه را برای بررسی رفتارهای انحرافی به کار بردهاند. در چند مورد از پژوهشها، علاوه بر نظریۀ فعالیتهای روزمره، نظریاتی از قبیل نظریۀ خودکنترلی یا نظریۀ عمومی جرم (Clodfelter et al., 2010; Franklin et al., 2012) و پیوند اجتماعی (Y.Sun & Longazel, 2008; Barnes et al., 2006) نیز استفاده شدهاند. گفتنی است در بیشتر پژوهشهای خارجی، جمعیت پژوهش را جوانان تشکیل میدهند. درواقع نظریۀ فعالیتهای روزمره برای تبیین امور مربوط به جوانان همچون تعیین تأثیر خانواده و همالان در قربانیشدن شدید (Schreck & Fisher, 2004)، تأثیر نحوۀ گذران اوقات فراغت جوانان در مصرف مواد، انحراف و فعالیت جنسی (Barnes et al., 2006)، اثر متقابل دوستان متخلف و فعالیتهای روزمرۀ ساختنیافته در تخلف (Svensson, 2010)، نرخ بازداشت جوانان سارق (Pollock et al., 2010) و تخلف شخصی (Miller, 2013) به کار رفته است؛ با وجود این، تعداد اندکی از پژوهشها با استفاده از این نظریه، به دانشجویان و محیطهای دانشگاهی توجه کردهاند (Y.Sun & Longazel, 2008; Cross et al., 2009 & Clodfelter et al., 2010). از میان پژوهشهای انجامشده روی دانشجویان و محیطهای دانشگاهی نیز برخی به وقوع رفتارهای انحرافی در میان دانشجویان توجهی نداشتهاند؛ بلکه خطر قربانیشدن افراد را در فضاهای مجازی بررسی کردهاند و صرفاً برای انجام پژوهش خود، نمونهای از دانشجویان را انتخاب کردهاند (Marcum et al., 2010; Reyns et al., 2011 & Holt & Bossler, 2013). بهطور کلی، پژوهشهای داخلی و خارجی انجامشده روی دانشجویان، نشاندهندۀ طیفی از رفتارهای انحرافی است. با توجه به این قضیه، گفتنی است بررسی رفتار انحرافی در میان دانشجویان، یافتن پاسخ برای چرایی وقوع آن و ارائۀ راهکارهایی برای پیشگیری از این پدیده، امری مهم و بررسیشدنی است. از آنجایی که با بررسیهای انجامشده به نظر میرسد در داخل ایران، پژوهشی انجام نشده است که با استفاده از نظریۀ فعالیتهای روزمره، رفتارهای انحرافی را تبیین کرده باشد و در خارج از کشور نیز پژوهشهای اندکی، نظریۀ فعالیتهای روزمره را برای بررسی رفتارهای انحرافی به کار بردهاند؛ پژوهش حاضر میکوشد با استفاده از این نظریه، رفتار انحرافی دانشجویان را بررسی کند.
مبانی نظری مبانی نظری این پژوهش، مبتنی بر «نظریۀ فعالیتهای روزمره» است. نظریۀ فعالیتهای روزمره را برای اولین بار لورنس کوهن[2] و مارکوس فلسون[3] برای توضیح افزایش نرخ جرائم در سالهای 1970 مطرح کردند (Siegel, 2010: 78 & Brown et al., 2010: 172). این نظریه، ترمیم و ویرایش مکتب کلاسیک جرمشناسی است (مقیمی،1390:148). نظریۀ فعالیتهای روزمره ادعا میکند انسانها بهطور عقلانی، کنش نشان میدهند و مرتکب جرم میشوند. متخلفان باانگیزه، دربارۀ منفعت و ضرر عمل خود میاندیشند و سعی در به حداکثر رساندن منافع و به حداقل رساندن زیان خود دارند و با توجه به این امر، هدفهای مناسبی را جستجو میکنند که بدون محافظان توانمند هستند (Wang, 2002: 557). در بیشتر دیدگاههای جرمشناسی تنها به عوامل فردی و دلایل تمایل بیشتر به انحراف در برخی افراد و گرایش کمتر برخی به رفتارهای انحرافی توجه شده است. اغلب از تأثیر محیط در رفتار، یعنی ویژگیهای مهم محیطی، که فرد را به سوی ارتکاب عمل مجرمانه سوق میدهد، غفلت میشود (فلسون و کلارک، 1388: 4). برخلاف بیشتر نظریهها و دیدگاههای جرمشناسی که بر شخصیت فردی مجرمان تمرکز میکنند، نظریۀ فعالیتهای روزمره، زمینههای محیطیای را میآزماید که جرائم در آنها رخ میدهند. بر اساس این نظریه، افرادی که ما با آنها کنش متقابل داریم، مکانی که در آن عبور و مرور میکنیم و فعالیتهایی که درگیر آن هستیم، در احتمال و توزیع رفتارهای مجرمانه تأثیر میگذارد (Branic, 2014). کوهن و فلسون معتقدند جرم، باید یک رویداد در نظر گرفته شود که در موقعیت و زمان خاصی روی میدهد و افراد و یا اشیاء خاص را درگیر میکند (Miller, 2009: 279). کسی بدون فراهمکردن لوازم و اسباب محیطی بزهکاری، نمیتواند مرتکب جرم شود، حتی اگر تمایل ارتکاب بزه در او وجود داشته باشد؛ از اینرو، «فرصت»، شرط ضروری و عامل بروز جرایم است (فلسون و کلارک، 1388: 4). اگرچه رابطۀ برخی از عناصر وقایع مجرمانه در فضا و زمان با نظریههای پیشین مثل نظریههای بومشناختی و نظریۀ کنترل اجتماعی هیرشی و دیگران، تشخیص داده شده است؛ کوهن و فلسون صرفاً جنبههای محیطی-اجتماعی وقایع مجرمانه را تعریف نکردهاند؛ بلکه با تمرکز بر فعالیتهای روزمره، مدلی با قدرت تبیینی بالا برای توضیح ماهیت «بومشناختی» جرم عرضه کردند (Miro, 2014). نظریۀ فعالیتهای روزمره، از نظریۀ آموس هاولی[4] (1950) سرچشمه میگیرد. نظریۀ بومشناسی انسانی، جنبههای زمانی رفتار انسان در محیط جامعه را بررسی میکند. هاولی، سه جنبۀ کلیدی فعالیتهای جمعی انسانی را شناسایی کرد. ریتم(رخداد مجدد طبیعی وقایع)، سرعت (تعداد وقایع در یک دورۀ معین از زمان) و زمانبندی (هماهنگی و تقاطع رفتار در محیط) (Branic, 2014 & Cohen & Felson, 1979: 590). هاولی سرشت فعالیتهای عادی را بخشی اساسی از زندگی روزمره میداند. فعالیت عادی به معنای فعالیتهای روزمره است که برای برآوردن نیازهای پایهای و اساسی انجام میشود. مثالهای آن شامل کار رسمی، دنبال تفریحبودن، محل سکونتیافتن، تربیت فرزند، خرید و خواب، اوقات فراغت و کنش متقابل اجتماعی است. این فعالیتهای روزمره ممکن است 1- در منزل، 2- در مشاغل دور از خانه و 3- سایر فعالیتهای دور از خانه رخ بدهد (Cohen &Felson,1979: 593). زمانی که تغییر اجتماعی، مانع این فعالیتهای عادی میشود یا آن را تغییر میدهد، نابسامانی اجتماعی ممکن است روی دهد (ویلیامز و مکشین، 1386: 243). کوهن و فلسون، با توجه به این اصول، نظریۀ فعالیتهای روزمره را چشماندازی بومشناختی بر رفتارهای مجرمانه معرفی کردند (Branic, 2014). درواقع، رویکرد فعالیتهای روزمره، تحلیلهای جرمشناسی بیارتباط به یکدیگر و گوناگون گذشته را در چارچوب واحد مستقلی جمع کرد (Cohen &Felson, 1979: 591). آنها در این نظریه بیان کردند که احتمال وقوع جرم در زمان، با جابهجایی مردم در حین انجام فعالیتهای روزمرۀ هر روزشان تغییر میکند؛ یعنی جغرافیای مربوط به این فعالیتها کمک میکند ویژگیهای مربوط به آسیبپذیری قربانی و انگیزۀ متخلف معلوم شود. همچنین نظریۀ فعالیتهای روزمره معتقد است جرم در بستر فعالیتهای معمولی روزمره و بهطرزی نسبتاً فوری اتفاق میافتد که احتمالاً برای مجرم، فضای آشنا یا عادی است (Bruinsma, 2014: 88-700). کوهن و فلسون به مسألۀ تغییرات در جامعه بهویژه تغییراتی توجه میکردند که به نابسامانی اجتماعی منجر میشود (ویلیامز و مکشین، 1386:244). آنها بیان میکنند که چگونه تغییرات شرایط اجتماعی، فرصت وقوع جرم را تغییر میدهد؛ مثلاً با توسعۀ تکنولوژی در گذر زمان، خیلی از کالاهای ارزشمند، مثل تلویزیون، کامپیوتر و... اندازه و حجم کم یافتهاند و سرقت آنها بسیار آسانتر از گذشته شده است (Branic, 2014). از بعد دیگر نیز توسعۀ وسایل الکترونیکی ازقبیل دوربینهای مداربسته موجب اقدامهای پیشگیرانه و کاهش وقایع مجرمانه شدهاند؛ بهعنوان مثال، زمانی که دوربینهای مداربسته برای کنترل سه پارکینگ در دانشگاه سوری استفاده شد، بزهکاری نهتنها در این پارکینگها؛ در پارکینگهای دیگر که با این دوربینها کنترل نمیشدند، نیز کاهش یافت. همچنین زمانی که به کتابهای کتابخانۀ دانشگاه ویسکانسین، برچسبهای الکترونیکی زده شد که با خروج بدون اجازۀ کتابها، زنگ هشدار به صدا درمیآمد، نهتنها سرقت کتابها؛ دزدی نوارهای ویدئویی و سایر کالاهایی که چنین برچسبهایی نداشت نیز کاهش یافت (فلسون و کلارک، 1388: 71-70). در این نظریه، کوهن و فلسون بیان میکنند حجم و توزیع جرایم غارتگرانه[5](جرایم شدید علیه یک شخص و جرایمی که در آن یک متجاوز برای دزدیدن مستقیم یک شیء تلاش میکند) بهطور نزدیکی با اثر متقابل سه متغیر: 1- فراهمبودن هدفهای مناسب، 2- نبودن نگهبانان توانمند و 3- حضور متخلفان باانگیزه، مرتبط است. حضور این مؤلفهها، احتمال وقوع جرایم غارتگر را افزایش میدهد (Sigel, 2010: 78). هدف مناسب: منظور از هدف مناسب این است که برای مجرم بالقوه باید چیزی باارزش وجود داشته باشد که ممکن است اموال جذاب و یا روزنهای برای فعالیتهای احساسی رضایتبخش از قبیل بیان خشم و نفرت، پیگیری هیجان و یا انجام فعالیتهای جنسی و سایر مؤلفهها باشد (Brown et al.,2010: 173). متخلفان باانگیزه: دربارۀ متخلفان باانگیزه، کوهن و فلسون توضیح میدهند که وقوع هر جرم و جنایت موفق، حداقل نیازمند مجرمی است که برای ارتکاب جرم، انگیزهای دارد و به این انگیزه کنش نشان میدهد. متخلف باانگیزه، شخصی است که در صورت فراهمبودن فرصت با نبود نگهبان و وجود هدف مناسب، به ارتکاب جرم تمایل دارد (Marcum etal.,2010: 415). نبود نگهبان توانمند: منظور از نبود نگهبانان توانمند این است که نه افراد و نه سایر عوامل حضور ندارند که از اموال و یا از افراد آسیبپذیر محافظت کنند. نگهبانان توانمند نیز مفهومی گسترده است که پژوهشگران در شکلهای مختلف و متنوع، آن را مطالعه و تفسیر کردهاند. شکلهای رسمی آن، ازقبیل پلیس و سایر شکلهای قانون، نمادی شناختهشده از محافظت در برابر جرم و جنایت و قربانیشدن است. در شکل غیررسمی آن، نگهبان توانمند، شخص غیرنظامی نیز میتواند باشد؛ یعنی سایر افراد جامعه با حضورشان یا درجۀ مسئولیت نگهبانیشان ممکن است مانع وقوع جرم شوند(Reyns et al., 2011: 1159). وقتی این شرایط، در فضا و زمان، همگرا میشوند، احتمال دارد جرم رخ دهد و درمقابل، نبود هر یک از این شرایط، وقوع جرم و جنایت را کاهش میدهد. درواقع، نظریۀ فعالیتهای روزمره، دربارۀ احتمال رفتار مجرمانه بحث میکند و ادعای قطعی دربارۀ زمان وقوع جرم و جنایت ارائه نمیکند (Branic, 2014). این سه فرضیه اغلب با نام «مثلث جرم» نیز شناخته میشوند. شکل این مثلث در زیر آمده است (Miller, 2009: 280).
مثلث دورنی، نشاندهندۀ عناصر لازم برای وقوع جرم است. متخلف باانگیزه و هدف مناسب باید در مکان و زمان واحدی قرار بگیرد. مثلث بیرونی، نشاندهندۀ کنترلکنندههای بالقوه- نگهبانان، نگهدارندگان و مدیران- است. برای اینکه جرم رخ بدهد، این عوامل باید غایب و یا بیتأثیر باشند. حضور یک کنترلکنندۀ مؤثر، از وقوع جرم میتواند جلوگیری کند. نگهدارنده: منظور از نگاهدارندگان، افرادی هستند که در مقابل متخلفان بالقوه، کنترل اجتماعی غیررسمی را به کار میبرند تا از وقوع جرم آنها پیشگیری کنند؛ مانند والدینی که بر دور همبودن اجتماعی نوجوانانشان نظارت میکنند، نگهبان مدرسه که چشم از ساختمان مدرسه برنمیدارد و... . نگاهدارندگان، نوعی ارتباط شخصی با متخلفان بالقوه دارند. بهرهمندی اصلی این افراد در دور نگهداشتن متخلفان بالقوه از دردسر است. درواقع، نگهدارندگان، اشخاصی هستند که رابطۀ عاطفی با متخلف دارند که ممکن است خانواده، دوستان، مذهب و ... باشد(Miller, 2009: 280). نگهبان: نگهبانان نیز از اهداف مناسب در برابر متخلفان مراقبت میکنند؛ مانند صاحبان ماشین که وسیلۀ نقلیۀ خود را قفل کردهاند و مراقبان کودکان که بچهها را در محیطهای عمومی از نزدیک نگاه میکنند (Miller, 2009: 280). با عمومیتبخشیدن به نقش نگهبان و نگهدارنده، ما درمییابیم چنانچه هیچ یک از این چهرههای مقتدر حاضر نباشند، موقعیت بیشتری برای انحراف به وجود میآید(Osgood, 1996: 460). مدیر: درنهایت، مدیران، مکانهای خاص را مشاهده و نظارت میکنند؛ مانند صاحب مغازهای که دوربینهای نظارتی نصب یا مالک آپارتمانی که قفل درها را بهروز میکند (Miller, 2009: 280).
ارتباط نظریۀ فعالیتهای روزمره با نظریۀ کنترل اجتماعی و یادگیری اجتماعی و کاربست آن در بررسی رفتارهای انحرافی نظریۀ فعالیتهای روزمره به نوعی با نظریۀ کنترل اجتماعی هیرشی و نظریۀ یادگیری اجتماعی مرتبط است. درواقع، گفتنی است نظریۀ فعالیتهای روزمره با گسترشدادن مفاهیم این دو نظریه در کنار بررسی قربانیشدن و قربانیان جرائم، قابلیت بررسی رفتارهای انحرافی را نیز پیدا کرده است. درادامه، ارتباط این نظریهها با یکدیگر بیان خواهد شد. نظریۀ کنترل اجتماعی هیرشی بر اساس این تصور است که پیوند اجتماعی، شخص را با جامعه ارتباط میدهد. این پیوند، چهار عنصر دارد: پیوستگی، التزام، مشغولیت و اعتقاد (حسینینثار و فیوضات، 1390: 105). بر اساس این نظریه، رفتار انحرافی زمانی رخ میدهد که تعلقات اشخاص به جامعۀ مرسوم (برای مثال تحصیلات مدرسه، والدین) ضعیف شود و یا از بین برود. یکی از عناصر کلیدی برای توسعۀ تعلق به جامعه، مشارکت در فعالیتهای مرسوم است. به قول هیرشی، یک شخص ممکن است به حدی مشغول انجام کارهای مرسوم باشد که فرصتی برای انجام رفتارهای انحرافی پیدا نکند. همچنین در نظریۀ هیرشی، فعالیتهای متداول ازقبیل کار خانه و فعالیتهای خانوادگی، امروزه با عنوان «عوامل محافظ» شناخته میشوند که از بروز رفتارهای مشکل در جوانان جلوگیری میکند. هیرشی بیان کرد که به هر حال، مشارکت در بسیاری از فعالیتهای مرسوم، ممکن است با انجام کنشهای انحرافی بیارتباط باشد. بنابر گفتۀ هیرشی این فعالیتها شامل تلویزیون، تفریحات و کار اطراف منزل است. علاوه بر این، آنچه هیرشی، فعالیتهای اوقات فراغت مینامد، ازقبیل زمان راهرفتن با دوستان و رانندگی با ماشین در اطراف، در الگوی نظری او بهطور مثبتی به رفتارهای انحرافی مربوط هستند. به این فعالیتها «عوامل پرمخاطره» گفته میشود. نظریهپردازان فعالیتهای روزمره با این استدلال که روند افزایش نرخ جرم و جنایت به پراکندگی بستر فعالیتهای دور از خانواده و افزایشیافتن زمان گذراندهشده با همالان، بهویژه در فعالیتهای نظارتنشده مرتبط است، نظریۀ کنترل اجتماعی را گسترش دادند. فلسون برای ارتباطدادن و یکیکردن رویکرد فعالیتهای روزمره با نظریۀ کنترل اجتماعی هیرشی، با گسترشدادن مفهوم نگهبان توانمند، چهار عنصر نظریۀ پیوند اجتماعی هیرشی را، که شامل پیوستگی، التزام، مشغولیت و اعتقاد است، در یک مفهوم «نگهداری[6]» خلاصه کرد. نظریۀ فلسون مبنی بر اینکه یک شخص ممکن است با حضورش در یک مکان، شخص متخلف را منصرف کند یا اینکه ممکن است بهدلیل رابطهاش با شخص مجرم، مانع تخلف او شود، با نظریۀ کنترل اجتماعی و این ایده که کنترل، عنصر حیاتی در روند نرخ جرم و جنایت است، انطباق دارد (Miro, 2014). برحسب هر دو نظریۀ کنترل اجتماعی و فعالیتهای روزمره، زمان گذراندهشده با خانواده به کاهش رفتارهای انحرافی جوانان منجر میشود. مشاهدۀ کاهش زمانی که جوانان اوقاتشان را در خانوادهها و محیط خانه میگذرانند و افزایش زمانی که در محیط جوانان میگذرانند، بهصورت شواهد کاهش کنترل اجتماعیای مشاهده میشود که پدر و مادر بر جوانان اعمال میکنند. همچنین کنش اجتماعی متقابل روزمره، در خانواده به این گرایش دارد که سرپیچی از هنجارهای اجتماعی را محدود کند، در حالی که هر یک از فرایندهای اجتماعی که نسبت زمان گذراندهشده با همالان را افزایش میدهند، ممکن است فرصت انحراف را افزایش دهند. این دیدگاه موقعیتی به انحراف، با بیانات هیرشی منطبق است؛ زیرا بر انگیزههایی برای انجام رفتارهای انحرافی تمرکز نمیکند و بیشتر بر فرصتهایی متمرکز است که در زندگی روزمره، برای انحراف فراهم میشود (Barnes et al., 2006:698-699). در چارچوب نظریۀ یادگیری اجتماعی نیز ارتباط بین تخلف و دوستان منحرف دیده شده است که فرض میکند دوستان منحرف با انتقالدادن و تقویتکردن هنجارهای انحرافی، چشمپوشیدن و تشویقکردن رفتار هنجارشکن، در جوانان اثر میگذارند. جوانانی که اغلب اوقات فراغت خود را با دوستانشان سپری میکنند، بهدلیل ارائۀ راحتتر تخلف و تشویق بیشتر دوستان، ریسک انحراف بیشتری دارند. همچنین این دوستان بیشتر بهصورت الگوهای نقش، انتقالدهندۀ ارزشهای انحرافی و مشوق (پاداشدهندۀ) رفتار آنها عمل میکنند. آگنیو استدلال کرده است از آنجایی که به احتمال زیاد، شخص از گروه تقلید خواهد کرد، چنانچه روابط عاطفی بهخوبی پرورش یابد، دوستان منحرف بیشتر الگوی نقش جذاب هستند. نظریۀ فعالیتهای روزمره نیز تأکید میکند که گذراندن زمان در فعالیتهای روزمرۀ ساختنیافته با دوستان، در نبود چهرههای مقتدر، ریسک انحراف را افزایش میدهد؛ زیرا جوانان اغلب خودشان را در شرایطی مییابند که ریسک انحراف را افزایش میدهد. نبود چهرههای مقتدر، سطح کنترل اجتماعی را کاهش میدهد؛ بنابراین فرض میشود افزایش مدتزمانی که جوانان با دوستان منحرف خود در فعالیتهای روزمرۀ ساختنیافته میگذرانند، بهدلیل نبود کنترل اجتماعی عملکردن دوستان منحرف بهصورت الگوهای نقش و کمککردن به مشروعکردن، توجیهکردن و تأیید رفتارهای انحرافی، موجب افزایش ریسک انحراف میشود.(Svensson, 2010: 1006, 1007, 1011) بهطور کلی، گفتنی است موقعیتهایی که به انحراف منجر میشوند، بهطور ویژه در فعالیتهای جامعهپذیری ساخت نیافته با همالان و در نبود چهرههای مقتدر رخ میدهد. نبود ساختار، زمان در دسترس را برای انحراف فراهم میکند. حضور همالان، مشارکت در کنشهای انحرافی را آسانتر میکند و به ترغیب بیشتر آنها منجر میشود و نبود چهرههای مقتدر، پتانسیل پاسخهای کنترل اجتماعی به انحراف را کاهش میدهد (Osgood, 1996: 651)؛ از اینرو، گفتنی است دامنۀ نظریۀ فعالیتهای روزمره به مجرمانی نیز گسترده شده است که میکوشند این نکته را تشریح کنند که چه چیزی جرم را تسهیل میکند. ازگود ویلسون و همکاران پیشنهاد کردند جامعهپذیری بدون ساختار و بدون نظارت در میان بزرگسالان جوان (عمل عادی) انحراف را ممکن است افزایش دهد. این مسأله بهدلیل نبود افراد مسئول، کاهش پاسخهای کنترلی اجتماعی، زمانهای کنترلنشده در دسترس و افزایش احتمال پاداش برای رفتار مجرمانه روی میدهد؛ بنابراین رهیافت فعالیتهای عادی، که اساساً فقط شامل بزهدیدگی میشود، اینک نظریۀ جرمزایی نیز هست (ویلیامز و مکشی، 1386: 245؛Miller, 2013: 393).
فرضیههای پژوهش - رفتارهای انحرافی، تابع مثبتی از «شدت پیوستگی به دوستان منحرف» است. - رفتارهای انحرافی، تابع مثبتی از «میزان فعالیتهای ساختنیافته» است. - رفتارهای انحرافی، تابعی منفی از «میزان فعالیتهای ساختیافته» است. - رفتارهای انحرافی، تابعی منفی از «میزان پیوند اجتماعی» است. - رفتارهای انحرافی، تابعی منفی از «میزان گذراندن اوقات فراغت با خانواده» است؛ در صورتی که «میزان گذراندن اوقات فراغت به تنهایی» در وقوع رفتارهای انحرافی افراد تأثیری ندارد. - رفتارهای انحرافی، تابعی منفی از «میزان حضور چهرههای مقتدر» است.
روش بررسی این پژوهش، پیمایشی و از نوع مقطعی است. واحد تحلیل در این پژوهش فرد (دانشجو) و تحلیل در سطح خرد است. دادههای پژوهش با پرسشنامه جمعآوری شده است. جمعیت آماری، شامل کلیّۀ دانشجویان دانشگاه مازندران است که در سال تحصیلی 94-1393 مشغول به تحصیل بودهاند. بر اساس آمار بهدستآمده از ادارۀ آموزش این دانشگاه، جمعیت کل دانشجویان 11377 نفر (7008 دختر و 4369 پسر) است. حجم نمونه نیز بر اساس جدول تعیین حجم نمونۀ دواس تعیین شده است. در این جدول، فهرستی از حجم نمونۀ مقتضی برحسب درجات مختلفی از دقت آورده شده است (دواس، 1389: 78). بر اساس این جدول، حجم نمونۀ لازم برای تعمیم به جمعیت پژوهش، برحسب خطای نمونهگیری 5 درصد، 400 دانشجو است. با توجه به احتمال مخدوششدن پرسشنامهها دراثر پاسخندادن، الگوی یکنواختی در پاسخدهی، پاسخهای نامربوط، گمشدن پرسشنامه و غیره و برای جلوگیری از کاهش حجم نمونه، درمجموع 420 پرسشنامه توزیع شد. پس از کنارگذاشتن پرسشنامههای مخدوش، درنهایت 393 پرسشنامه تجزیه و تحلیل شد. همچنین بهدلیل شرایط ناهمگن و نامتجانس جامعۀ آماری در این پژوهش، روش نمونهگیری، نمونهگیری طبقهای متناسب با حجم است. مطابق نمونهگیری متناسب، ابتدا دانشگاه بر اساس مقولۀ جنس (دختر و پسر) و دانشکده (علوم انسانی و اجتماعی، علوم اقتصادی و اداری، علوم پایه، فنی و مهندسی، علوم ریاضی، حقوق و علوم سیاسی، شیمی، هنر و معماری، الهیات و معارف اسلامی، تربیت بدنی و علوم ورزشی) به 20 طبقۀ ناهمپوش (20=2x10) تقسیم؛ سپس با مشخصکردن سهم دانشجویان هر دانشکده و هر گروه جنسیتی، پرسشنامهها بهصورت تصادفی و در فاصلۀ زمانی بین کلاسها در میان دانشجویان توزیع شدهاند. برای تجزیه و تحلیل اطلاعات جمعآوریشده با استفاده از نرمافزار Spssاز روشهای آماری توصیفی و نیز رگرسیون چندگانه استفاده شده است. طراحی پرسشنامه نیز بر اساس چارچوب نظری و فرضیههای پژوهش، انجام و اعتبار پرسشنامه با استفاده از روش اعتبار محتوا و اعتبار سازه تعیین شده است. همچنین برای سنجش پایایی ابزار پژوهش از ضریب آلفای کرونباخ استفاده شده است. نتایج سنجش پایایی مقیاسهای پژوهش در جدول زیر نشان داده میشوند:
جدول 1- نتایج آلفای کرونباخ مقیاسهای پژوهش
تصریح مفاهیم و سنجش متغیرها در فرضیههای پژوهش از هشت مفهوم اصلی زیر استفاده شده است: رفتارهای انحرافی[7]: دربارۀ رفتارهای انحرافی، تعریفهای متعددی وجود دارد و تعریف مشخص و دقیقی برای آن بیان نشده است. گیدنز، کجروی را ناهمنوایی با مجموعه هنجارهای معینی تعریف میکند که شمار زیادی از افراد یک اجتماع یا جامعه پذیرفتهاند (گیدنز، 1386: 294). بر اساس تعریف دائرهالمعارف علوم اجتماعی، رفتارهای انحرافی به مثابه یکی از آسیبهای اجتماعی است که از فرد سر میزند، کارکرد وی را مختل میکند و بهتبع آن کارکرد خانواده و جامعه را تحت شعاع قرار میدهد (ساروخانی، 1370). در این پژوهش، برای سنجش عملی مفهوم رفتارهای انحرافی، که متغیر وابسته است، از مقیاس علیوردینیا و یونسی (1394) استفاده شده است که برای سنجش رفتارهای انحرافی تدوین کردهاند. علیوردینیا و یونسی برای سنجش رفتارهای انحرافی چهار عامل «مصرف مواد مخدر، مشروبات الکلی، روانگردانها و انحراف جنسی»، «وندالیسم و سرقت»، «تقلب» و «پرخاشگری» را در قالب 21 گویه مطرح کردهاند (علیوردینیاو یونسی، 1394: 56). گفتنی است در پژوهش حاضر، یکی از گویههای مربوط به انحراف جنسی (گویۀ رفتن به مهمانیهای دوستانه (غیرخانوادگی)) بهدلیل همپوشانی با مقیاس فعالیتهای ساختنیافته حذف شده است.
جدول 2- مقیاسهای سنجش متغیر وابستۀ رفتارهای انحرافی (علیوردینیا و یونسی، 1394)
شدت پیوستگی با دوستان بزهکار: بر اساس نظریۀ پیوند افتراقی ساترلند، که جزء نظریههای یادگیری اجتماعی محسوب میشود، افراد به این علت کجرفتار میشوند که تعداد ارتباطهای انحرافی آنان بیش از ارتباطهای غیرانحرافیشان است. این تفاوت تعامل افراد با کسانی که ایدههای کجرفتارانه دارند، نسبت به افرادی که ایدههای همنوایانه دارند (یعنی ارتباط بیشتر آنان با کجرفتاران یا ایدههای کجرفتاری) علّت اصلی کجرفتاری آنها است (صدیق سروستانی، 1387: 48). در پژوهش حاضر، این متغیر بهدلیل همپوشانی نظریۀ یادگیری اجتماعی با نظریۀ فعالیتهای روزمره بررسی شده است. بر اساس این، برای سنجش این متغیر از پاسخگویان پرسیده شده است «شدت پیوستگی شما به دوستانی که رفتارهای زیر را انجام میدهند چقدر است؟» و برای پاسخ این پرسش، شش بعد از رفتارهای انحرافی (مصرف مواد مخدر، روانگردان و الکل، وندالیسم، سرقت، تقلب، پرخاشگری، انحراف جنسی) در قالب 11 گویه آورده شده است. پاسخهای این گویهها نیز بر مبنای طیف لیکرت در 5 طیف «هرگز چنین دوستی ندارم، کم، تا حدودی، زیاد و بسیار زیاد» در نظر گرفته شده است.
جدول 3- مقیاسهای سنجش متغیر شدت پیوستگی
فعالیتهای ساختنیافته[8] و ساختیافته[9]: فعالیتهای ساختنیافته به فعالیتهایی گفته میشوند که افراد در موقعیتهایی بدون حضور چهرههای مقتدر و در زمان گذران اوقات با دوستانشان انجام میدهند و درمقابل، فعالیتهای ساختیافته به فعالیتهایی گفته میشود که در حضور چهرههای مقتدر انجام میگیرند. در بسیاری از پژوهشها گفته میشود بودن با همالان و قرارگرفتن در موقعیتهای بالقوه، انجام رفتارهای انحرافی را افزایش میدهد و وقوع جرم را راحتتر میکند. فعالیتهای ساختنیافته، که هیچ دستور کاری برای چگونگی سپریشدن زمان ندارند، به دو دلیل بیشتر به انحراف منجر میشوند. اولاً، احتمالاً فعالیتهایی که ساختیافته هستند، ممکن است برخی اشخاص را در نقشهایی قرار دهند که مسئولیت کنترل اجتماعی را به عهده میگیرند. دوماً، فعالیتهای ساختیافته، فرصتهای کمتری را برای انحراف عرضه میکنند. بهطور مشخص، یک فرد بدون حداقل یک فرصت برای انجام رفتار انحرافی، در کنشهای انحرافی نمیتواند مشارکت کند. به هر حال، گفته نمیشود که گذراندن زمان در فعالیتهای ساختیافته، انحراف را کاهش میدهد. همانگونه که هیرشی مطرح کرده است، مشارکت در فعالیتهای ساختیافته، ممکن است به همان اندازه که موجب کاهش مدتزمان گذراندهشده در سایر فعالیتهای مناسب برای انحراف میشود، به همان راحتی نیز موجب افزایش آن شود. زمان فعالیتهای ساختیافته ممکن است دور از کارهای کمخطری همچون تماشای تلویزیون یا انجام کارهای خانه گذرانده شود که در وقوع رفتارهای انحرافی تأثیری ندارد. فعالیتهای اوقات فراغت ساختیافته از قبیل مشارکت در کلوبها (باشگاهها) یا ورزشها، بهطور بالقوه منابعی را فراهم میکنند که انحراف را امکانپذیر کنند و بهطور غیرمستقیم با توسعۀ شبکههای دوستی، دور نگهداشتن شخص از خانه در ساعتهای پایانی و غیره به جامعهپذیری نظارتنشده و ساختنیافتهتر منجر میشوند (Osgood et al., 1996: 619-639). برای سنجش عملی این مفاهیم، پنج گویه برای فعالیتهای ساختنیافته و پنج گویه نیز برای فعالیتهای ساختیافته طراحی و استفاده شده است. پاسخهای این گویهها نیز بر مبنای طیف لیکرت در 5 طیف «هرگز، بهندرت، برخی اوقات، اغلب اوقات و همیشه» در نظر گرفته شده است. گفتنی است شاخصسازی و تدوین این گویهها بر اساس پژوهشهای تجربی پیشین (Miller, 2013; Osgood, 1996; Y.Sun & ongazel, 2008 & Barnes et al.,2006) انجام شده است.
جدول 4- مقیاسهای سنجش متغیرهای فعالیتهای ساختنیافته، فعالیتهای ساختیافته
گذراندن اوقات فراغت بهتنهایی[10]: منظور از متغیر گذراندن اوقات فراغت بهتنهایی، فعالیتهایی است که بهتنهایی انجام میشود و تصور میشود تأثیری در وقوع رفتارهای انحرافی ندارد. برای سنجش عملی این مفهوم از 7 گویهاستفاده شده است. پاسخهای این گویهها نیز بر مبنای طیف لیکرت در 5 طیف «هرگز، بهندرت، برخی اوقات، اغلب اوقات و همیشه» در نظر گرفته شده است. گفتنی است برای سنجش «تکالیف درسی در طول یک هفته» بهصورت یکی از گویههای گذراندن اوقات فراغت بهتنهایی این پرسش مطرح شد: «معمولاً در طول هفته چند ساعت را صرف انجام تکالیف درسی میکنید؟» و پاسخها بر مبنای طیف لیکرت در 5 طیف «کمتر از یک ساعت، یکی دو ساعت، 5-3 ساعت، 6-9 ساعت، 10 ساعت و بیشتر» آورده شده است.
جدول 5- مقیاسهای سنجش متغیر گذراندن اوقات فراغت به تنهایی
پیوند اجتماعی: نظریۀ هیرشی بر این ایده تکیه دارد که پیوند موجود میان هر فرد و جامعۀ او، تفاوتهای موجود را در زمینۀ پیروی یا سرپیچی افراد از ارزشها و قواعد کلی جامعه پدید میآورد (وایت و هینز، 1392: 306). بدون این پیوندهای اجتماعی و بدون حساسیت نسبت به منافع دیگران، فرد آزادانه مرتکب فعالیتهای انحرافی میشود (حسینینثار و فیوضات، 1390: 104-105). در پژوهش حاضر، بهدلیل همپوشانی نظریۀ پیوند اجتماعی با نظریۀ فعالیتهای روزمره، این متغیر بررسی شده است. بهدلیل همپوشانی عنصر سوم با متغیر مشارکت در فعالیتهای ساختیافته و ساختنیافته و ارتباطنداشتن عنصر چهارم با نظریۀ فعالیتهای روزمره، در این پژوهش، مفهوم پیوند اجتماعی در دو بعد پیوستگی به خانواده و التزام تحصیلی بررسی میشود. پیوستگی به خانواده[11]: میزان پیوندی است که فرد با دیگر افراد مهم برقرار کرده است (علیوردینیا، 1392: 135). پذیرش هنجارهای اجتماعی و گسترش آگاهی اجتماعی، مبتنی بر وابستگی و همچنین تحت مراقبت قرارگرفتن از سوی انسانهای دیگر است (حسینینثار و فیوضات، 1390: 105). درکل، 7 گویه برای سنجش و اندازهگیری پیوستگی به خانواده در نظر گرفته شده است. التزام تحصیلی[12]: التزام به معنای صرفشدن وقت و انرژی فرد در فعالیتهایی مانند تحصیل در مدرسه و راهها و هدفهای گوناگون، اعم از متعارف و غیرمتعارف است (وایت و هینز، 1392: 306). اگر افراد به جامعۀ مرسوم، تعهد قوی داشته باشند، کمتر اتفاق میافتد درگیر کنشهایی شوند که جایگاهشان را به مخاطره میاندازد (حسینینثار و فیوضات، 1390: 105). برای سنجش این مفهوم نیز درکل، از 7 گویه استفاده شده است. پاسخ گویههای این دو بعد بر مبنای طیف لیکرت و در 5 طیف «کاملاً مخالف، مخالف، نظری ندارم، موافق و کاملاً موافق» آورده شده است.
جدول 6- مقیاسهای سنجش متغیر پیوند اجتماعی
گذراندن اوقات فراغت با خانواده[13]: زمان خانواده، زمانی است که بین هر دو والدین و خواهر و برادر جوان، در فعالیتهای هفته تقسیم میشود. گفته میشود زمان گذراندهشده با خانواده، عامل محافظی برای تأثیرات منفی زمان گذراندهشده با همالان میشود، بهگونهای که تأثیر زمان گذراندهشده با همالان در رفتارهای انحرافی در سطوح بالای گذران زمان با خانواده در مقایسه با سطوح پایین گذران زمان با خانواده کاهش خواهد یافت (Barnes, 2006: 699-701). برای سنجش این متغیر از 4 گویه استفاده شده و پاسخها نیز در طیف لیکرت و در 5 طیف «هرگز، بهندرت، برخی اوقات، اغلب اوقات، همیشه» در نظر گرفته شده است. مبنای سنجش این متغیر، پژوهش بارنس و همکاران (2006) بوده است.
جدول 7- مقیاسهای سنجش متغیر گذران اوقات فراغت با خانواده
حضور چهرههای مقتدر[14]: منظور از چهرههای مقتدر، اشخاصی است که نقش آنها در یک موقعیت، مسئولیت اعمال کنترل اجتماعی در پاسخ به انحراف را ایفا میکند(Osgood, 1996: 460). حضور چهرههای مقتدر لزوماً فیزیکی نیست و این اعمال کنترل ممکن است با آگاهییافتن از فعالیتهایی انجام شود که افراد انجام میدهند. همچنین چهرههای مقتدر برحسب موقعیت متفاوت هستند. در پژوهش حاضر، خانواده بهصورت چهرۀ مقتدر مطرح میشود. برای سنجش این متغیر از 7 استفاده شده و پاسخ این گویهها بر مبنای طیف لیکرت در پنج سطح «بسیار کم، کم، تا حدودی، زیاد، بسیار زیاد» طراحی شده است.
جدول 8- مقیاسهای سنجش متغیر حضور چهرههای مقتدر
یافتههای پژوهش بر اساس یافتههای پژوهش، 4/38 درصد (151 نفر) از پاسخگویان، پسر و 6/61 درصد ( 242 نفر) از آنها دختر است. میانگین سنی پاسخگویان، 21 سال است و دامنۀ سنی پاسخگویان از سن 18 تا 31 سال را در برمیگیرد. 92 درصد پاسخگویان (360 نفر) در مقطع کارشناسی و 8 درصد آنها (33 نفر) در مقطع کارشناسی ارشد مشغول به تحصیل هستند. همچنین 88 درصد آنها (346 نفر) مجرد، 11 درصد آنها (43 نفر) متأهل و 1 درصد (4 نفر) طلاقگرفته هستند. بیشترین فراوانی محل سکونت دانشجویان، نزد خانواده با 7/52 درصد (207 نفر) و کمترین فراوانی محل سکونت دانشجویان، نزد اقوام با 8/0 درصد (3 نفر) است. همچنین 8/28 درصد (113 نفر) از دانشجویان در خوابگاه دولتی، 2/11 درصد (44 نفر) در منزل اجارهای و 6/6 درصد (26نفر) از آنها در خوابگاه خصوصی سکونت دارند. توزیع پاسخگویان برحسب میزان رفتارهای انحرافی در این پژوهش برای ساختن متغیر رفتارهای انحرافی، ابتدا ابعاد پنجگانۀ این مقیاس، همارز و پس از ترکیبشدن، رتبهبندی شدهاند. نتایج این رتبهبندی برحسب جنس در جدول زیر ارائه شدهاند.
جدول 9- توزیع فراوانی و درصدی متغیر رفتارهای انحرافی برحسب جنس
بر اساس جدول 8 رفتارهای انحرافی بیشتر پاسخگویان، در سطح کم (2/70 درصد) است که در این میان، سهم دانشجویان دختر 8/74 درصد و سهم دانشجویان پسر 9/62 درصد بوده است. میزان رفتارهای انحرافی 2/13 درصد از پاسخگویان نیز در سطح متوسط قرار دارد که سهم دانشجویان پسر 2/21 درصد و سهم دانشجویان دختر 3/8 درصد است. همچنین میزان رفتارهای انحرافی 6/5 درصد از آنها در سطح زیاد است که سهم دانشجویان دختر 7/1 و سهم دانشجویان پسر 9/11 درصد است. تنها 9/10 درصد از دانشجویان هیچگونه رفتار انحرافی انجام ندادهاند. در حالت کلی، گفتنی است بیش از نیمی از پاسخگویان، رفتارهای انحرافی کمی دارند و میزان رفتارهای انحرافی پسران بیشتر از دختران است. نتایج آزمون تفاوت میانگین رفتارهای انحرافی برحسب جنس نیز نشان میدهند میانگین رفتارهای انحرافی در بین پسران و دختران بهطور معناداری تفاوت دارد و پسران بیشتر از دختران درگیر رفتارهای انحرافی میشوند.
تحلیل رگرسیونی برای تبیین متغیر وابسته (رفتارهای انحرافی) در این پژوهش، برای تبیین اثر متغیرهای مستقل، از روش رگرسیون چندگانۀ جبری (همزمان) استفاده شده است که در آن، تمامی متغیرهای مستقل پژوهش (شدت پیوستگی به دوستان منحرف، فعالیتهای ساختنیافته، فعالیتهای ساختیافته، گذراندن اوقات فراغت بهتنهایی، پیوند اجتماعی، گذراندن اوقات فراغت با خانواده و حضور چهرۀ مقتدر) با روش همزمان وارد معادله شدهاند. جدول شمارۀ 8 مدل تأثیر متغیرهای مستقل را در رفتارهای انحرافی نشان میدهد.
جدول 10- آمارههای تحلیل رگرسیون چندگانه برای تبیین رفتارهای انحرافی
بر اساس جدول مذکور، ضریب همبستگی چندگانه (R) متغیرهای مستقل با وابسته معادل 65/0 محاسبه شده است که نشان میدهد از بین متغیرهای فعالیتهای روزمره، سه متغیر شدت پیوستگی به دوستان بزهکار، فعالیتهای ساختنیافته و حضور چهرۀ مقتدر بهطور همزمان با رفتارهای انحرافی، ارتباط و همبستگی دارند. ضریب تعیین (R2) نشان میدهد 44 درصد تغییرات رفتارهای انحرافی در میان دانشجویان با مدل رگرسیونی مذکور تبیین میشود و 56 درصد باقیمانده به عوامل دیگری متعلق است که در این پژوهش بررسی نشدهاند. نسبت Fمشاهدهشده، مبنی بر آزمون معنیداری ضریب تعدیل، معادل 5/39 محاسبه شده است که در سطوح بسیار بالای آماری معنادار (00/0=sig) است؛ یعنی متغیرهای مستقل، متغیر وابسته را در جامعۀ آماری پیشبینی کردهاند. در میان عوامل معنادار تبیینکنندۀ رفتارهای انحرافی، متغیر شدت پیوستگی به دوستان منحرف (بتا =44/0) قویترین پیشبینیکنندۀ رفتارهای انحرافی است. بعد از آن بهترتیب، متغیرهای فعالیتهای ساختنیافته (بتا =23/0) و حضور چهرۀ مقتدر (بتا =12/0) بیشترین تأثیر را در پیشبینی رفتارهای انحرافی دارند.
تحلیل رگرسیون چندگانه برای تبیین ابعاد رفتارهای انحرافی دادههای جدول 10 نتایج تحلیل رگرسیونی چندگانه را برای تبیین ابعاد رفتارهای انحرافی بر اساس روش جبری ارائه میدهند.
جدول 11- آمارههای تحلیل رگرسیون چندگانه برای تبیین ابعاد رفتارهای انحرافی
دادههای جدول و مقایسۀ ابعاد رفتارهای انحرافی نیز نشان میدهند متغیرهای مستقل با بعد «مصرف مواد مخدر، روانگردان و الکل» بیشتر از سایر ابعاد رفتارهای انحرافی همبستگی دارند و این بعد را بهتر از سایر ابعاد رفتارهای انحرافی توضیح میدهند، بهگونهای که متغیرهای مستقل، بیشترین تغییرات متغیر وابسته را در بعد «مصرف مواد مخدر، روانگردان و الکل» با ضریب تعیین 30 درصد پیشبینی کردهاند. همچنین گفتنی است متغیرهای مستقل با بعد «سرقت» کمتر از سایر ابعاد رفتارهای انحرافی همبستگی دارند و کمترین تبیین برای تغییرات متغیر وابسته را با ضریب تعیین 7 درصد، در این بعد انجام دادهاند.
بحث و نتیجه هدف اصلی پژوهش حاضر، بررسی جامعهشناختی رفتارهای انحرافی دانشجویان با استفاده از نظریۀ فعالیتهای روزمره بوده است. برای دستیابی به این هدف، رفتارهای انحرافی از منظر این نظریه بررسی و تبیین شدهاند. برای سنجش نظریۀ فعالیتهای روزمره، هفت متغیر در نظر گرفته شد و با درنظرگرفتن شش فرضیه، هر یک از این متغیرها بهطور جداگانه بررسی شدهاند. برای بررسی تأثیر متغیرهای مستقل در رفتارهای انحرافی، از تحلیل رگرسیونی چندگانۀ رفتارهای انحرافی و ابعاد آن استفاده شده است. تحلیلهای رگرسیونی چندگانۀ رفتارهای انحرافی نشان میدهند از هفت متغیر شدت پیوستگی به دوستان منحرف، فعالیتهای ساختنیافته، فعالیتهای ساختیافته، گذراندن اوقات فراغت بهتنهایی، پیوند اجتماعی، گذراندن اوقات فراغت با خانواده و حضور چهرۀ مقتدر، سه متغیر مدّنظر (شدت پیوستگی به دوستان منحرف، فعالیتهای ساختنیافته و حضور چهرۀ مقتدر) معنادار بودهاند و متغیرهای مستقل، بهطور همزمان 44 درصد از تغییرات متغیر رفتارهای انحرافی را تبیین کردند. نتایج حاصل از تحلیلهای رگرسیونی چندگانۀ ابعاد رفتارهای انحرافی نیز نشان دادهاند از میان تمامی متغیرهای واردشده در مدل رگرسیونی، «شدت پیوستگی به دوستان منحرف» تنها متغیری بوده است که با تمام ابعاد رفتارهای انحرافی، ارتباط مستقیم و معناداری داشته است. نتایج حاصل از آزمون شش فرضیۀ پژوهش نیز به شرح زیر است: فرضیۀ شماره یک، که بر تأثیر مستقیم شدت پیوستگی به دوستان منحرف در رفتارهای انحرافی دلالت داشت، تأیید شد. به عقیدۀ ساترلند، افراد به این علّت کجرفتار میشوند که تعداد تماسهای انحرافی آنان بیش از تماسهای غیرانحرافیشان است. افراد با همنشینی با کسانی منحرف میشوند که حامل هنجارهای مجرمانه هستند (گیدنز، 1386: 304). بهنظر ساترلند، رفتار تبهکارانه بیشتر درون گروههای نخستین، بهویژه گروه همالان فراگرفته میشود. هرچه تماس فرد با چنین افرادی زودتر آغاز شود (سن افراد)، تکرار تماس به دفعات بیشتر باشد (فراوانی معاشرت)، ارتباط نزدیکتر و عمیقتر باشد (عمق معاشرت) و مدت این معاشرتها طولانیتر باشد (مدتزمان معاشرت) به همان نسبت، احتمال مجرمشدن فرد بیشتر است (حسینینثار و فیوضات، 1390: 92). نتایج بهدستآمده پس از تحلیل نشان میدهند متغیر شدت پیوستگی به دوستان منحرف، علاوه بر تأثیر مستقیم و معناداری که در رفتارهای انحرافی دارد، مهمترین و قویترین متغیر در پیشبینی رفتارهای انحرافی دانشجویان است. فرضیۀ شمارۀ دو، که بر تأثیر مستقیم میزان فعالیتهای ساختنیافته در رفتارهای انحرافی دلالت داشت، تأیید شد. ازگود و همکارانش بیان کردند فرصتهای انحراف ممکن است بهطور خاص در جامعهپذیری غیررسمی و نظارتنشده با همالان به وجود بیاید. آنها همچنین بیان کردند با توجه به اینکه هیچ یک از چهرههای مقتدر برای اعمال کنترل اجتماعی در پاسخ به انحراف، حضور ندارد، چنین موقعیتهایی با همالان، بیشتر به وقوع انحراف منجر میشود (Barnes et al., 2006: 700). تحقیقات تجربی پیشین(Svensson, 2010; Barnes et al., 2006; Y.Sun & Longazel, 2008; Osgood et al., 1996 & Miller, 2013) نیز رابطۀ مستقیم و مثبتی میان فعالیتهای ساختنیافته و رفتارهای انحرافی نشان میدهند؛ بهعنوان مثال، سونسون و ابرویتلر (2010) در پژوهشی که روی نمونهای از جوانان سوئد و آلمان انجام دادند، دریافتند تأثیر دوستان منحرف در تخلف، مشروط به مدتزمانی است که آنها در فعالیتهای روزمرۀ ساختنیافته میگذرانند. درواقع، دوستان منحرف در جوانانی که اغلب اوقات فراغتشان را در فعالیتهای روزمرۀ ساختنیافته میگذرانند، تأثیر بیشتری میگذارند. ایوانسان و لانگزل (2006) نیز با آزمون نظریۀ فعالیتهای روزمره در یکی از دانشگاهای امریکا دریافتند، دانشجویانی که مدتزمان بیشتری را در فعالیتهای ساختیافته میگذرانند، احتمال بیشتری دارد مشروب مصرف کنند. بهعلاوه اشخاص متعهد به سبک زندگیای که فعالیتهای ساختنیافته، از قبیل پارتیرفتن را تأیید میکند، بیشتر احتمال دارد در رفتارهای منفی مربوط به مصرف الکل درگیر شوند. در حالت کلی، نتایج این پژوهشها نشان میدهند دوستان منحرف تا حد زیادی، بیشتر در پیدایش جرم درگیر میشوند، اگر جوانان مدتزمان زیادی را در فعالیتهای روزمرۀ ساخت نیافته بگذرانند. اشخاصی که مدت بیشتری را با دوستانشان سپری میکنند، بیشتر در رفتارهای انحرافی مشارکت میکنند. گفته نمیشود حضور همالان، شرط ضروری برای وقوع رفتار انحرافی است؛ اما گفته میشود گذراندن زمان بیشتر با همالان، شخص را در معرض انگیزههای موقعیتی بیشتر برای انجام رفتارهای انحرافی قرار میدهد و به نرخ بالاتر انحراف منجر میشود(Osgood,1996). فرضیۀ شمارۀ سه، که بر تأثیر منفی میزان فعالیتهای ساختیافته در رفتارهای انحرافی دلالت داشت، تأیید نشد. بر اساس نظریۀ کنترل هیرشی و نظریۀ فعالیتهای روزمره تصور میشود مشارکت در فعالیتهای ساختیافته به کاهش رفتارهای انحرافی منجر میشود. به اعتقاد هیرشی، شخصی که بیشتر درگیر فعالیتهای رایج است، زمان کمی برای مشارکت در کنشهای مجرمانه دارد (Y.Sun & Longazel,2008: 555). در پژوهشهای پیشین، نتایج متناقضی از وجود رابطه بین برخی از فعالیتهای ساختیافته و رفتارهای انحرافی به دست آمده است، بهگونهای که در برخی از پژوهشها، فعالیتهای ساختیافته، رابطۀ معناداری با رفتارهای انحرافی داشتند (Osgood et al., 1996) و در برخی از پژوهشها این فعالیتها، رابطۀ معنادار با رفتارهای انحرافی نداشتند (Y.Sun & Longazel, 2008). نتایج پژوهش حاضر نیز هیچ رابطهای را بین میزان فعالیتهای ساختیافته و رفتارهای انحرافی بیان نمیکنند. نتایج تجربی متناقض بهدستآمده، دربارۀ فعالیتهای ساختیافته، با بیانات هیرشی فهمیدنی هستند. به اعتقاد هیرشی، مشارکت در فعالیتهای ساختیافته ممکن است به همان اندازه که موجب کاهش مدتزمان گذراندهشده در سایر فعالیتهایی شود، که برای انحراف مناسب هستند، به همان راحتی نیز به افزایش آن منجر شود. زمان فعالیتهای ساختیافته ممکن است فراتر از کارهای کمخطر گذرانده شود. فعالیتهای اوقات فراغت ساختیافته ازقبیل مشارکت در فعالیتهای ورزشی، بهطور بالقوه منابعی را میتواند فراهم کند که انحراف را امکانپذیر کند و بهطور غیرمستقیم با توسعهدادن شبکههای دوستی، دور نگهداشتن شخص از خانه در ساعتهای پایانی و غیره به جامعهپذیری نظارتنشده و ساختنیافتهتر منجر شود (Osgood et al., 1996: 461). فرضیۀ شمارۀ چهار نیز بر تأثیر منفی میزان پیوند اجتماعی در رفتارهای انحرافی دلالت داشت. این فرضیه در حالت کلی تأیید نشد؛ اما هنگامی که متغیرهای مستقل پژوهش بهطور جداگانه در هر یک از ابعاد رفتارهای انحرافی بررسی شدند، متغیر پیوند اجتماعی در دو بعد «مصرف مواد مخدر، روانگردان و الکل» و «وندالیسم» معنادار بود و تأیید شد. بر اساس گفتۀ هیرشی، زمانی که تعلق یک شخص به جامعه ضعیف شود، احتمال دارد کنشهای انحرافی رخ بدهند. رفتار انحرافی زمانی رخ میدهد که تعلقات اشخاص به جامعۀ مرسوم (برای مثال تحصیلات مدرسه، والدین) ضعیف شود و یا از بین برود (Barnes et al., 2006: 698). فرضیۀ شمارۀ پنج بر این امر دلالت داشت که گذراندن اوقات فراغت با خانواده، تأثیر منفی در رفتارهای انحرافی دارد؛ در صورتی که میزان گذراندن اوقات فراغت بهتنهایی، تأثیری در وقوع رفتارهای انحرافی ندارد. بخش اول این فرضیه یعنی گذراندن اوقات فراغت با خانواده در حالت کلی تأیید نشد؛ اما هنگامی که متغیرهای مستقل پژوهش بهطور جداگانه در هر یک از ابعاد ششگانۀ رفتارهای انحرافی بررسی شدند، متغیر «گذراندن اوقات فراغت با خانواده» در چهار بعد «مصرف مواد مخدر، روانگردان و الکل»، «وندالیسم»، «پرخاشگری» و «انحراف جنسی» معنادار بود و تأیید شد. برحسب هر دو نظریۀ کنترل اجتماعی و فعالیتهای روزمره، زمان گذراندهشده با خانواده، باید به کاهش رفتارهای مشکل جوانان منتج شود. فرض میشود زمان گذراندهشده با خانواده همانند سپر محافظی درمقابل تأثیرات منفی زمان گذراندهشده با همالان است، بهگونهای که تأثیر زمان گذراندهشده با همالان در وقوع رفتارهای انحرافی، هنگامی که زمان گذراندهشده با خانواده در سطوح بالایی قرار دارد، در مقایسه با هنگامی که در سطوح پایین قرار دارد، کاهش خواهد یافت (Barnes et al., 2006: 698- 701). بارنس و همکاران (2006) در پژوهشی که روی رفتارهای انحرافی جوانان ایالات متحده انجام دادند، دریافتند زمان گذراندهشده با خانواده و زمان گذراندهشده با همالان، مهمترین پیشبینیکنندههای رفتارهای انحرافی جوانان هستند. بهگونهای که زمان گذراندهشده با خانواده، بهصورت عامل محافظی در برابر همۀ پنج رفتار انحرافی ذکرشده عمل میکند، در حالی که زمان گذراندهشده با همالان، عامل مخاطرۀ بسیار مهمی برای همۀ پنج رفتار انحرافی ذکر شده است. بخش دوم این فرضیه، یعنی تأثیرنگذاشتن اوقات فراغت بهتنهایی در وقوع رفتاهای انحرافی نیز تأیید شد. بر اساس نظریۀ کنترل اجتماعی و فعالیتهای روزمره، هیچ منطق پیشینی وجود ندارد که فعالیتهایی ازقبیل زمان تنهایی، کارهای خانه یا تماشای تلویزیون، رفتارهای انحرافی را پیشبینی کنند (Barnes et al., 2006: 699). در تحقیقات تجربی پیشین (Osgood et al., 1996 Barnes et al., 2006 &) نیز بهجز چند استثناء (انجام تکالیف مدرسه و زمان استراحت در تنهایی) رابطۀ معناداری بین میزان گذراندن اوقات فراغت بهتنهایی و رفتارهای انحرافی مشاهده نشده است. فرضیۀ شمارۀ شش نیز، که بر تأثیر منفی و معکوس حضور چهرۀ مقتدر در رفتارهای انحرافی دلالت دارد، تأیید نشد. نظریۀ فعالیتهای روزمره تأکید دارد که گذراندن زمان در فعالیتهای روزمرۀ ساختنیافته با دوستان، در نبود چهرههای مقتدر، ریسک انحراف را افزایش میدهد (Svensson, 2010:1006). در نظریۀ فعالیتهای روزمرۀ کوهن و فلسون، عنصر نهایی لازم برای وقوع جرم، نبود نگهبان توانمند است. با عمومیتبخشیدن به نقش نگهبان و نگهدارنده، ما درمییابیم چنانچه هیچ یک از چهرههای مقتدر حاضر نباشند، یک موقعیت بیشتر برای وقوع رفتارهای انحرافی فراهم است (Osgood et al., 1996:640). ازگود و همکاران (1996) نیز در پژوهش خود، رابطۀ معناداری بین این دو متغیر یافتند. آنها دریافتند جامعهپذیری با همالان به دور از خانه و چهرههای مقتدر، بهطور قوی با رفتار انحرافی مرتبط است. درکل، گفتنی است برخلاف بیشتر پژوهشهایی که نظریۀ فعالیتهای روزمره را دربارۀ قربانیان جرائم و چگونگی قربانیشدن به کار میبردهاند، در پژوهش حاضر، این نظریه برای تبیین رفتارهای انحرافی دانشجویان به کار گرفته شده است. درواقع، از آنجایی که تاکنون توجه نسبتاً کمی به کاربرد این نظریه در بررسی رفتارهای انحرافی شده است، سعی بر این بوده است که در این پژوهش، نظریۀ فعالیتهای روزمره به نوع متفاوتی از سایر اشکال استفادۀ آن در پژوهشهای پیشین و برای تبیین رفتار انحرافی به کار گرفته شود، نه نحوۀ قربانیشدن و قربانیان جرائم. همچنین با نظر به اینکه این نظریه تا به حال، در پژوهشهای داخلی بررسی و آزمون تجربی نشده است؛ این نظریه برای تبیین رفتارهای انحرافی دانشجویان دانشگاه مازندران به کار گرفته شد. نتایج نشان میدهند موقعیتها، نقش بسزایی در وقوع رفتارهای انحرافی دارند و همانگونه که نظریۀ فعالیتهای روزمره مطرح میکند، فعالیتهای ساختنیافته با همالان در غیاب چهرههای مقتدر به وقوع رفتارهای انحرافی منجر میشوند. درواقع، زمانی که چهرههای مقتدر حضور ندارند، همالان شخص، او را بیشتر به سمت انجام رفتارهای انحرافی تشویق و ترغیب و به نوعی وقوع کنشهای انحرافی در بین آنان را آسانتر میکنند. همانگونه که گفته شد یکی از عناصر سهگانۀ نظریۀ فعالیتهای روزمره که تأثیر بسزایی در کاهش وقوع رفتارهای انحرافی افراد دارد، «وجود نگهبان توانمند و چهرههای مقتدر» است. نگهبانان توانمند در موقعیتهای گوناگون، مصادیق متفاوتی پیدا میکنند. در اینجا حضور والدین، یکی از مصادیق آن در نظر گرفته میشود. با توجه به تأثیر والدین، بهصورت یکی از عناصر حضور چهرههای مقتدر در کاهش وقوع رفتارهای انحرافی، باید به این نکته اشاره کرد که والدین با نظارت بیشتر بر فعالیتهای روزمرۀ فرزندانشان، از بروز رفتارهای انحرافی در بین آنها میتوانند جلوگیری کنند. همچنین والدین با ایجاد فضای گفتگو، صمیمیت و اعتماد بین خودشان و فرزندانشان، روابط دوستانه و نزدیکی با آنها میتوانند برقرار کنند. این امر موجب میشود فرزندان فعالیتها و امور روزمرۀ خود را برای والدین بازگو یا با آنها در این راستا مشورت کنند و اینگونه، والدین از فعالیتهای آنها حتی در زمان دوربودن از منزل میتوانند آگاهی یابند. در کنار والدین، مسئولان دانشگاه نیز بهعنوان نگهبانان توانمند، وقوع رفتارهای انحرافی در میان دانشجویان را میتوانند کاهش دهند. بر اساس نظریۀ فعالیتهای روزمره، افراد اگر بدانند تحت نظارت هستند و دیده میشوند، به احتمال زیاد از انجام رفتارهای انحرافی منصرف میشوند. بر اساس این، مسئولان دانشگاه با نظارت مستقیم یا با استفادۀ وسایل الکترونیکی مانند زدن برچسبهای الکترونیکی به کتابهای کتابخانه و یا نصب دوربینهای مداربسته بهگونهای که از دید دانشجویان پنهان نباشد و آنها بدانند که دیده میشوند، از وقوع رفتارهای انحرافی مانند سرقت، تقلب، وندالیسم و ... در میان آنها میتوانند بکاهند. علاوه بر حضور نگهبانان توانمند، «فعالیتهای ساختنیافته» نیز تأثیر بسزایی در وقوع رفتارهای انحرافی دارند؛ از اینرو، با آگاهیدادن به جوانان، به آنها میتوان کمک کرد زمانی را که اوقات فراغت خود را در فعالیتهای ساختنیافتهای همچون ملاقات با دوستان در فضاهای غیررسمی، رفتن به سینما با دوستان یا رفتن به خیابان با آنها به قصد تفریح و سرگرمی میگذرانند، بهترین استفاده را از زمان خود داشته باشند و از بروز رفتارهای انحرافی در میان خودشان جلوگیری کنند. همچنین با فراهمکردن شرایط و بستر مناسب برای انجام فعالیتهای ساختیافته و هدایت جوانان به سمت انجام این فعالیتها، وقوع رفتارهای انحرافی در میان جوانان را میتوان کاهش داد. با توجه به نتایج، گفتنی است یافتههای این پژوهش با نظریۀ فعالیتهای روزمره که بر جنبههای موقعیتی گذراندن زمان با دوستان منحرف تأکید دارد، در یک راستا قرار میگیرد؛ به عبارت دیگر، نظریۀ فعالیتهای روزمره، توانایی بررسی رفتارهای انحرافی را دارد و نتایج پژوهش حاضر، گزارههای این نظریه را تأیید کرده و بر اعتبار تجربی آن افزودهاند. البته از آنجایی که نظریۀ فعالیتهای روزمره تا به حال در پژوهشهای داخلی استفاده نشده است و مقیاسهای بهکاررفته در این پژوهش را پژوهشگران برای اولین بار در داخل ایران به کار گرفتهاند؛ پیشنهاد میشود در مطالعات آیندهصرفاً به مقیاسهای ساختهشده در این پژوهش اکتفا نشود و ساختن مقیاس برای متغیرهای نظریۀ فعالیتهای روزمره ادامه پیدا کند. در حالت کلی نیاز است با ساختن مقیاسهای بیشتر و بهتر برای متغیرهای پژوهش، علاوه بر افزایش پایایی این متغیرها، آنها را بهشکل گستردهتر و همهجانبهتر سنجش و بررسی کرد. دربارۀ محدودیتهای پژوهش به نبود پیشینۀ تجربی داخلی و منابع فارسی محدود دربارۀ نظریۀ فعالیتهای روزمره، کمبودن پژوهشهایی که نظریۀ فعالیتهای روزمره را برای بررسی رفتارهای انحرافی انتخاب کرده بودند و پژوهشگر را در راستای انجام این پژوهش میتوانستند یاری رسانند، میتوان اشاره کرد. | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
مراجع | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
بحرینیان، س.ع.، قائدی، غ.ح.، یاسمی، م.ت. و ثقهالاسلام، ط. (1382). «بررسی سوء مصرف مواد در دانشجویان دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی، سال تحصیلی 80-81»، مجلۀ طب و تزکیه، ش 53، ص 78-66. پورافکاری، ن.، حکیمینیا، ب. و عنایتی، ح. (1390). «مطالعۀ ارتباط بین آنومی، اقتدارگرایی و تمایل به رفتار انحرافی (مطالعۀ موردی: دانشجویان دانشگاه چمران اهواز)»، نشریۀ دانشکدۀ علوم انسانی و اجتماعی (علوم اجتماعی)، س 14، ش 35-34، ص 90-67 . حجازی، ا. و صالحی، ک. (1385). «عوامل مؤثر در بروز انحرافات اجتماعی از دیدگاه دانشجویان تحت پوشش کمیتۀ امداد امام خمینی (ره)»، مجلۀ رفاه اجتماعی، ش 22،ص 232- 219. حسینینثار، م. و فیوضات، ا. (1390). نظریههای انحرافات اجتماعی، تهران: نشر پژواک، چاپ نخست. دواس، دی. ای. (1389). پیمایش در تحقیقات اجتماعی، ترجمۀ: نایبی، ه.، تهران: نشر نی، چاپ دوازدهم. ساروخانی، ب. (1370). دائره المعارف علوم اجتماعی، تهران: مؤسسه کیهان. سراجزاده، س.ح. و فیضی، ا. (1386). «عوامل اجتماعی مؤثر در مصرف تریاک و مشروبات الکلی در بین دانشجویان»، نامۀ علوم اجتماعی، ش 31، ص 102-81 . سرگلزایی، م.ح.، بلالی، م.، آزاد، ر.، اردکانی، م.ر. و ثمری، ع.ا. (1381). «مطالعۀ فراوانی سوء مصرف مواد مخدر و ارتباط آن با وضعیت فردی و خانوادگی دانشجویان پزشکی مشهد»، فصلنامۀ رفاه اجتماعی، س 3، ش 9، ص 294-283. سماوی، ع. و حسین چاری، م.(1388). «سوء مصرف مواد مخدر و پایگاه هویت در دانشجویان»، فصلنامۀ روانشناسان ایرانی، س 5، ش 20، ص 331-323. شفرز، ب. (1384). مبانی جامعهشناسی جوانان، ترجمۀ راسخ، ک.، تهران: نشر نی. صدیق سروستانی، ر. (1387). آسیبشناسی اجتماعی (جامعهشناسی انحرافات اجتماعی)، تهران: انتشارات سمت، چاپ چهارم. طارمیان، ف.، بوالهری، ج.، پیروی، ح. و قاضیطباطبایی، م. (1386). «شیوع مصرف مواد در میان دانشجویان شهر تهران»، مجلۀ روانپزشکی و روانشناسی بالینی ایران، ش 51، ص 342- 335. علیوردینیا، ا. (1392). «مطالعۀ رفتارهای پرخطر دانشجویان از دیدگاه جامعهشناختی»، فصلنامۀ توسعۀ اجتماعی، دوره 7، ش 3، ص 154-123. علیوردینیا، ا. و فهیمی، ا. (1393). «تعمیمپذیری جنسیتی نظریۀ پیوند اجتماعی در تبیین رفتارهای انحرافی دانشجویان دختر»، مجلۀ مطالعات و تحقیقات اجتماعی در ایران، دوره 3، ش 1، ص 191-165. علیوردینیا، ا. (1392). «مطالعۀ رفتارهای پرخطر دانشجویان از دیدگاه جامعهشناختی»، فصلنامۀ توسعۀ اجتماعی، دوره 7، ش 3، ص 154-123. علیوردینیا، ا. و یونسی، ع. (1392). «تأثیر میزان خود کنترلی بر ارتکاب جرم در میان دانشجویان»، مجلۀ راهبرد فرهنگ، ش 26، ص 118-93. علیوردینیا، ا. و یونسی، ع. (1394). «پیشدرآمدی بر ساخت، اعتباریابی و رواسازی مقیاس سنجش رفتارهای انحرافی دانشجویان»، مجلۀ پژوهشهای راهبردی امنیت و نظم اجتماعی، س 4، ش 1، ص 58-45. فلسون، م. و کلارک، ر. (1388). فرصت و بزهکاری: نگرشی کاربردی برای پیشگیری از بزهکاری، ترجمۀ کلانتری، م. و قزلباش، س.، زنجان: نشر دانش زنجان. گیدنز، آ. (1386). جامعهشناسی، ترجمۀ چاوشیان، ح.، تهران: نشر نی، چاپ اول. مرکز آمار ایران. (1391). گزیدۀ نتایج سرشماری عمومی نفوس و مسکن ١٣٩٠، تهران: مرکز آمار ایران، دفتر ریاست، روابط عمومی و همکاریهای بین الملل. مقیمی، م.، رشیدی، ب. و رحمتی، د. (1390). «علتشناسی جرم (نگاهی تحلیلی به پیشگیری پلیسی از جرم با تأکید بر نظریه فعالیتهایروزمره)»، فصلنامۀ علمی- پژوهشی انتظام اجتماعی، س 3، ش 2، ص 159-131. وایت، ر. و هینز، ف. (1392). جرم و جرمشناسی، ترجمۀ سلیمی، ع.، تهران: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه. ویلیامز، ف. و مکشین، م. (1386). نظریههای جرمشناسی، ترجمۀ ملکمحمدی، ح.ر.، تهران: نشر میزان. Barnes, Grace M; Hoffman, Joseph H; Welte, John W; Farrell, Michael P; Dintcheff, Barbara A .(2006). "Adolescents’ Time Use: Effects on Substance Use, Delinquency and Sexual Activity", Journal of Youth Adolescence, 36:697–710. Branic, N. (2014) "Routine Activities Theory. In W.G. Jennings (Ed)", Encyclopedia of Crime & Punishment, Malden, MA: Wiley-Blackwell. Seen at https://webfiles.uci.edu. Brown, Stephen E. Esbensen, F. Geis, G. (2010) Criminology: explaining crime and its context, Anderson Publishing, 7th Edition. Bruinsma, G. Weisburd, D. (Ed). (2014) Encyclopedia of Criminology and Criminal Justice, Springer Science & Business Media New York. Carrabine, E. Cox, P. Lee, M. Plummer, K. South, N. (2009) Criminology: A Sociological Introduction, Routledge Publishing, 2nd Edition. Clodfelter, Tammatha A. Turner, Michael G. Hartman, Jennifer L. Kuhns,J oseph B. (2010) "Sexual Harassment Victimization During Emerging Adulthood: A Test of Routine Activities Theory and a General Theory of Crime", Journal of Crime & Delinquency, 56: 455-481. Cohen, L. E. & Felson, M. (1979) “Social Change and Crime Rate Trends: A Routine Activity Approach”. American Sociological Review, 56: 588-608. Cross, Jennifer E. Zimmerman, Don; O'Grady, Megan A. (2009) "Residence Hall Room Type and Alcohol Use Among College Students Living on Campus", Journal of Environment and Behavior, 41: 583- 603. Franklin, Cortney A. Franklin, Travis W. Nobles, Matt R. Kercher, Glen A. (2012) "Assessing the Effect of Routine Activity Theory and Self-Control on Property, Personal and Sexual Assault Victimization", Journal of Criminal Justice and Behavior, 39: 1296- 1315. Holt, Thomas J. Bossler, Adam M. (2013) "Examining the Relationship between Routine Activities and Malware Infection Indicators", Journal of Contemporary Criminal Justice, 29: 420- 436. Marcum, Catherine D. Ricketts, Melissa L. Higgins, George E. (2010) "Assessing Sex Experiences of Online Victimization: An Examination of Adolescent Online Behaviors Using Routine Activity Theory", Journal of Criminal Justice Review, 35: 412- 437. Miro, Fernando. (2014) The Encyclopedia of Theoretical Criminology, Edited by J. Mitchell Miller, Blackwell Publishing Ltd. seen at http://onlinelibrary.willey.com Miller, J. Mitchell (Ed). (2009) 21st Century Criminology A Reference Handbook, USA: SAGE Publications. Miller, J. (2013) "Individual Offending, Routine Activities, and Activity Settings: Revisiting the Routine Activity Theory of General Deviance", Journal of Research in Crime and Delinquency,50: 390- 416. Osgood, D.Wayne; Wilson, Janet K. O’Malley, Patrick; Bachman, Jeral G. Johnston, Lloyd D. (1996) "Routine Activities And Individual Deviant Behavior", Journal of American Sociological Review, 61: 635-655. Palmer, Stuart Hunter; Humphrey, John A. (1990) Deviant Behavior: Patterns, Sources, and Control, New York: Plenum Press. Pollock, Wendi; Joo, Hee-Jong; Lawton, Brian. (2010) "Juvenile Arrest Rates for Burglary: A Routine Activities Approach", Journal of Criminal Justice, 38: 572- 579. Reyns, Bradford W. Henson, Billy; Fisher, Bonnie S. (2011) "Being Pursued Online: Applying Cyberlifestyle-Routine Activities Theory to Cyberstalking Victimization", Journal of Criminal Justice and Behavior, 38: 1149- 1169. Rossi, Alice S. (1985) Gender another Life Course, New York:Aldine de Gruyter. Schreck, Christopher J. Fisher, Bonnie S. (2004) "Specifying the Influence of Family and Peers on Violent Victimization: Extending Routine Activities and Lifestyles Theories", Journal of Interpersonal Violence, 19: 1021-1041. Siegel, Larry J. (2010) Criminology, Theories, Patterns, and Typologies, USA: Wadsworth, Cengage learning, tenth edition. Svensson, R. (2010) “It’s not the Time They Spend, It’s what They Do: The Interaction between Delinquent Friends and Unstructured Routine Activity on Delinquency Findings from Two Countries”, Journal of Criminal Justice, 38: 1006-1014. Wang, John Z. (2002) "Bank Robberies by an Asian Gang: An Assessment of the Routine Activities Theory", International Journal of Offender Therapy and Comparative Criminology. 46(5): 555-568. Y.Sun, Ivan; G. Longazel, J. (2008) "College Students' Alcohol-Related Problems: A Test of Competing Theories", Journal of Criminal Justice, 36: 554–562. | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
آمار تعداد مشاهده مقاله: 3,566 تعداد دریافت فایل اصل مقاله: 1,378 |