معرفی فلور، شکل زیستی و پراکنش جغرافیایی گیاهان منطقه حفاظت‌شده راژان در استان آذربایجان غربی

مقدمه.

با توجه به اهمیت غیر قابل انکار گیاهان در هر نوع مطالعه زیست محیطی، شناسایی رُستنی‌های مناطق مختلف به طور مؤثری در برنامه‌ریزی‌های مختلف به ویژه برای حل مسایل اکولوژیک در ارتباط با مدیریت منابع طبیعی و حفاظت از اکوسیستم‌های طبیعی و شناخت گونه‌های با ارزش گیاهی نظیر گونه‌های نادر، صنعتی، دارویی، غذایی و در حال انقراض اهمیت و ارزش خود را نشان می‌دهد (Mesdaghi, 2001). بر اساس نتایج به دست آمده از آن، می‌توان روند تغییرات آینده را نیز پیش‌بینی کرد. همچنین، شناخت عناصر گیاهی موجود در یک منطقه، به عنوان اصل زیربنایی در علوم مختلف نظیر زیست‌شناسی، کشاورزی، منابع طبیعی و ... که به نحوی با گیاهان یک سرزمین ارتباط پیدا می‌نمایند، به شمار می‌رود. کشور پهناور ایران به دلیل داشتن شرایط اقلیمی خاص (11 اقلیم از 13 اقلیم جهانی) و اکولوژیک متنوع (تفاوت 50 درجه سانتیگراد و 300 روز آفتابی در سال) موجود در کشور و همچنین وجود تنوع گونه‌ای و ژنتیکی فراوان گیاهی با حدود 8000 گونه گیاهی که بیش از 750 گونه آنها دارویی هستند، از شرایط بسیار مطلوبی در جهان برخوردار است (Assareh, 2006). شناسایی و معرفی رُستنی‌های یک منطقه و مطالعه تنوع گونه‌های گیاهی به عنوان بستر تحقیقات زیست محیطی از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است که از آن جمله می‌توان به امکان دسترسی آسان و سریع به گونه گیاهی خاص در محل و زمان معین (Stace, 1989)، تعیین پتانسیل و قابلیت‌های رویشی منطقه، امکان افزایش تعداد گونه‌های منطقه از نظر تراکم، شناسایی گونه‌های مقاوم و در حال انقراض و کمک به حفظ گونه‌های گیاهی و گنجینه ژنی آنها، شناسایی گیاهان دارویی و استفاده اصولی از آنها و کمک به تعیین پوشش گیاهی، اشاره نمود (Lemee, 1978)؛ Davis, 1965-1988؛ Rechinger, 1977؛ Ferrari et al., 1993؛ (Kerguelen, 1993. به عقیده Zohary (1973) چهار منطقه جغرافیای گیاهی عمده یعنی ایرانی-تورانی، اروپا-سیبری، صحرا-عربستان و سودانی در کشور ایران وجود دارد. تنوع فلور و پوشش گیاهی ایران، پیش از هر چیز مدیون تضادهای گسترده اقلیمی، توپوگرافی، پیشینه پوشش گیاهی و همین طور پتانسیل تکامل آن است. ناحیه ایرانی-تورانی سه چهارم سطح ایران را در بر می‌گیرد و بخش عمده آن را منطقه ایرانی-آناتولی تشکیل می‌دهد. از آن جا که بررسی‌های فلوریستیک مانند شناسنامه‌ای است که نشان‌دهنده وضعیت گذشته و حال یک منطقه است و همچنین، در پیش‌بینی‌های آینده نقش به‌سزایی دارد، بنابراین، هدف از انجام پژوهش حاضر، مطالعه فلوریستیک، شکل‌های رویشی و پراکنش جغرافیای گیاهان موجود در منطقه راژان در راستای معرفی گیاهان مناسب مرتعی، دارویی و صنعتی منطقه و معرفی پتانسیل‌های طبیعی منطقه است.

مواد و روش‌ها.

موقعیت منطقه مورد مطالعه: حوزه آبخیز راژان با مساحت 3277 هکتار در استان آذربایجان غربی، در شهرستان ارومیه قرار گرفته و از نظر موقعیت جغرافیایی بین ²54، ¢46 و °44 تا ²57، ¢53 و °44 طول شرقی و ²53، ¢21 و °37 تا ²56، ¢23 و °37 عرض شمالی واقع شده است. حداکثر ارتفاع حوزه 3215 و حداقل ارتفاع برابر 1651 متر از سطح دریا است. از نظر هیدرولوژی، حوزه مطالعاتی راژان یکی از سرشاخه‌های رودخانه باران‌دوز از زیرحوزه‌های دریاچه ارومیه است (شکل 1). آب و هوای منطقه بر اساس ضریب خشکی دومارتن از نوع آب و هوای مرطوب فراسرد است و بر اساس روش آمبرژه جزو اقلیم ارتفاعات قرار می‌گیرد. میزان متوسط بارندگی سالیانه حوزه، 2/459 میلی‌متر و متوسط درجه حرارت برابر با 6/5 درجه سانتیگراد است که بر اساس روش آمبروترمیک یک دوره مرطوب دیده شده است که از مهر ماه آغاز و تا اوایل خرداد ماه ادامه دارد و سایر ماه‌های سال به عنوان دوره خشک، به شمار می‌آید (شکل 2). بنابراین، بیشتر بارش‌ها در در هشت ماه از سال صورت می‌گیرد و دارای شدت بالا و زمان تداوم کم است که خود مؤثرترین عامل در فرسایش خاک منطقه محسوب می‌شود. در ضمن، بر اساس آمار هواشناسی از مرکز تحقیقات منابع آب (تماب) وزارت نیرو، مناطقی که دارای بارندگی متوسط بین 200 تا 500 میلی‌متر هستند، جزو حساس‌ترین مناطق نسبت به فرسایش بوده و شدت فرسایش در این مناطق معمولاً زیاد است.

شکل 1- موقعیت منطقه حفاظت‌شده راژان در کشور و استان آذربایجان غربی

شکل 2- منحنی آمبروترمیک منطقه حفاظت‌شده راژان

روش تحقیق.

جمع‌آوری و شناسایی نمونه‌های گیاهی در پژوهش حاضر از روش پیمایش زمینی که یکی از روش‌های مرسوم مطالعات تاکسونومیک منطقه‌ای است، استفاده شد (Mesdaghi, 2001). در فصول رویشی مختلف از فروردین ماه 1392 تا شهریور ماه سال 1393 در چندین نوبت با مراجعه مستقیم به مناطق مورد بررسی، نمونه‌های گیاهی جمع‌آوری و خشک شدند. سپس، با مراجعه به منابعی مانند کوروموفیت‌های ایران (Ghahreman, 1994) ، فلور رنگی ایران (Ghahreman, 1979-1992)، فلور ترکیه (Davis, 1965-1988)، فرهنگ نام‌های گیاهان ایران (Mozaffarian, 2003)؛ رُستنی‌های ایران (Mobayen, 1975-1995) و فلورا ایرانیکا (Rechinger, 1963-2001) شناسایی شدند (پیوست 1). اختصار اسامی مؤلفان گونه‌ها با نمایه بین‌المللی نام‌های گیاهی (IPNI, 2013) جستجو و مقابله شد. شکل‌های زیستی منطقه از روش مرسوم Raunkiaer (1934) تعیین شد. در این روش، شکل‌های زیستی گونه‌های گیاهی بر اساس موقعیت جوانه‌های احیا کننده که در سال بعد بخش‌های مختلف گیاه را به وجود می‌آورند، تعیین و به پنج دسته: فانروفیت‌ها،کامه‌فیت‌ها، همی‌کریپتوفیت‌ها، ژئوفیت‌ها و تروفیت‌ها تقسیم می‌شود. پراکنش جغرافیایی گونه‌ها نیز بر اساس روش تقسیم‌بندی نواحی رویشی تعیین گردید (Zohary, 1973).

نتایج و بحث.

با توجه به نقش اساسی فلور هر منطقه که در حقیقت، نتیجه واکنش‌های جامعه زیستی در برابر شرایط محیطی کنونی و همچنین در ارتباط مستقیم با تکامل گیاهان در دوران گذشته است و با توجه به نقش شناسایی گیاهان در علوم زیستی و در شناخت توان طبیعی محیط و بهره‌گیری معقول‌تر از محیط زیست و به‌سازی آن، شناسایی علمی گیاهان چه از نظر پژوهشی و چه از نظر کاربردی، اهمیت بنیادی و کلیدی پیدا کرده است (Akbarzadeh, 2001). مطالعه فلور منطقه گویای وجود 21 تیره و 91 گونه است (پیوست 1).

از میان تیره‌های موجود تیره‌های Poacae،Asteraceae وFabaceaeبا داشتن21،16 و9 گونه بهترتیببیشترین سهم را در غنای گونه‌ای دارند.تیره‌هایJuncaceae،Hypericaceae، Papaveraceae، Plumbaginaceae، Ephedraceae، Euphorbiaceae،Malvaceae و Cyperaceae هر یک با یک گونه گیاهی کمترین سهم را در غنای گونه‌ای منطقه داشتند (شکل 3).

گیاهان منطقه بالغ بر 91 گونه هستند که در میان آنها، تیره‌های Asteraceae، Fabaceae و Poaceae به علت سازگاری بیشتر با شرایط اقلیمی نیمه‌خشک تا نیمه‌مرطوب منطقه در مقایسه با سایر تیره‌های گیاهی سهم بیشتری از رُستنی‌ها را به خود اختصاص داده‌اند (پیوست 1).

جنس‌های Acanthophylum،Bromus،Hordeum وAstragalus بزرگ ترینجنس‌های منطقه هستند.تیره‌های Poaceae، Asteraceae و Fabaceae به ترتیب با داشتن 14، 12 و 7 جنس بیشترین تعداد جنس را به خود اختصاص داده‌اند.

از نظر عناصر رویشی (کورولوژی)، گیاهان موجود به طور عمده به چندین سرزمین گیاهی تعلق دارند. در میان گیاهان، 59 گونه (65 درصد) به ناحیه ایرانی-تورانی، 12 گونه (13 درصد) به ایرانی-تورانی/اروپا-سیبری و 7 گونه (8 درصد) جهانی تعلق دارند. 5 گونه (5 درصد) به ایرانی-تورانی/مدیترانه‌ای/اروپا-سیبری تعلق دارند. 4 گونه (4 درصد) دارای پراکنش ایرانی-تورانی/مدیترانه‌ای هستند. 3 گونه (3 درصد) به ایرانی-تورانی/اروپا-سیبری/صحرا-سندی/مدیترانه‌ای و 1 گونه (1 درصد) به ایرانی-تورانی/ صحرا-سندی محدود می‌شوند.

از آنجا که گیاهان به طور مداوم تحت تأثیر عوامل اقلیمی و ادافیکی قرار دارند، رشد و نمو و تنوع آنها تحت تأثیر عوامل مذکور است، به طوری که هر گونه گیاهی در طول زمان دارای ویژگی اکولوژیک خاص خود بوده، از دامنه بردباری معینی نسبت به شرایط محیطی برخوردار است. شکل‌های زیستی گیاهان انعکاسی از سازش آنها با شرایط محیطی به ویژه عوامل اقلیمی است (Mobayen, 1975-1995). عوامل مختلفی در یک اکوسیستم باعث پیدایش تنوع گونه‌ای می‌شود. تأثیر این عوامل در یک محیط طبیعی حاصل تأثیرگذاری متقابل گونه‌های گیاهی و عوامل محیطی است. به بیان دیگر، می‌توان گفت که گونه‌ها و جوامع گیاهی هر منطقه در نتیجه ترکیب عوامل بوم‌شناختی در آن منطقه شکل می‌گیرند که هر کدام از آنها معرف یکدیگرند (Pourbabayi, 2006). از نظر شکل‌ رویشی گیاهان منطقه حفاظت‌شده راژان، بیشترین درصد متعلق به همی‌کریپتوفیت‌ها (58 درصد)، سپس تروفیت‌ها (17 درصد)، کامه‌فیت‌ها (11 درصد)، کریپتوفیت‌ها (8 درصد)، ژئوفیت‌ها (4 درصد) و فانروفیت‌ها (2 درصد) است. با توجه به این که منطقه دارای اقلیم کوهستانی سرد است، همی‌کریپتوفیت‌ها (58 درصد) بیشترین شکل زیستی گیاهان منطقه را تشکیل می‌دهند (شکل 5).

طیف رویشی گونه‌های گیاهی و درصد حضور هر یک از شکل‌های زیستی می‌تواند سیمایی از وضعیت آب و هوایی منطقه را تداعی کند. حضور بالای 50 درصدی گیاهان منطقه به شکل‌زیستی همی‌کریپتوفیت و کریپتوفیت نمایانگر ویژگی‌های یک اقلیم نیمه‌خشک با زمستان‌های سرد و کوهستانی بودن منطقه است که در مقابل سرمای زمستان مقاوم هستند. افزون بر این، با توجه به فصل خشک تابستان و کمبود میزان بارندگی سازگاری همی‌کریپتوفیت‌ها به چنین شرایط اقلیمی باعث شده است که این شکل‌های زیستی به عنوان مقاوم‌ترین عناصر گیاهی، درصد بالاتری از رُستنی‌های پایدار منطقه را به خود اختصاص دهند. در مقابل، سایر شکل‌های زیستی، تروفیت‌ها آستانه تحمل کمتری نسبت به شرایط خشکی و گرما از خود نشان می‌دهند و با افزایش درجه حرارت و کمبود رطوبت خاک چرخه زندگی خود را به سرعت تکمیل می‌کنند. در پژوهش حاضر، حدود 30 درصد از گیاهان دارویی منطقه متعلق به شکل زیستی تروفیت‌ها بود که چرخه زندگی خود را (بذر تا بذر) در زمان شرایط مرطوب حاکم بر منطقه که مصادف با دوره بارندگی موجود در منطقه است، به انجام می‌رسانند. بنابراین، در فصول خشک (تابستان) منطقه معمولاً تعداد تروفیت‌ها کم است و بقایایی از آنها باقی می‌ماند. شکل‌ زیستی کامه‌فیت‌ها نیز نقش تعیین‌کننده‌ای در تثبیت خاک به ویژه در نواحی شیب‌دار کوهستانی بر عهده دارند و پناهگاهی برای سایر عناصر زیستی همچون تروفیت‌ها فراهم می‌آورند. فراوانی بالای تروفیت‌ها در منطقه به علت عواملی نظیر کمی بارندگی، خشکسالی‌های اخیر و کوتاه بودن فصل رویش است. حضور فراوان همی‌کریپتوفیت‌ها به این علت است که گیاهانی با این شکل رویشی، نسبت به شرایط سخت محیطی مانند کمبود آب و کاهش رشد رویشی بهتر تطبیق یافته‌اند. درصد نسبتاً بالای کامه‌فیت‌ها نظیر Astragalusو وجود گونه‌هایی از گیاهان بوته‌ای نظیر Acanthophylum گویای اهمیت آنها در تثبیت خاک و تنظیم فرسایش آبی است.

در بررسی فلوریستیک منطقه راژان، 43 گونه گیاهی متعلق به 15 تیره گیاهی در منطقه جمع‌آوری و شناسایی شد که با نتایج تحقیق حاضر از نظر تعداد تیره‌ها و گونه‌های موجود متفاوت است (Motamedi et al., 2014).

با توجه به منابع علمی و استفاده‌های محلی و مشاهده‌های شخصی، گیاهان منطقه بر حسب نوع استفاده شرح داده شدند (شکل 6 و پیوست 1). بر اساس نتیجه مطالعه حاضر، گونه‌هایدارویی منطقه، 44 درصد، گونه‌های مرتعی، 26 درصد، گونه‌های علوفه‌ای، 28 درصد و گیاهان سمّی و صنعتی هر کدام 1 درصد از گونه‌ها را به خود اختصاص داده‌اند. بنابراین، گیاهان دارویی بیشترین سهم را در فلور منطقه دارند. حضور گونه‌های دارویی مفید در منطقه به علت سازگاری آنها با آب و هوای خشک و نیمه‌خشک است.

نتیجه‌گیری.

با توجه به تنوع بالای گیاهان دارویی منطقه، دستگاه‌های اجرایی در امر حفاظت از عرصه‌های منابع طبیعی بایستی قدرت نظارت بیشتری در فرآیند بهره‌برداری از این گونه‌ها اعمال نمایند تا فرصت تجدید حیات، زادآوری و بقای رُستنی‌های منطقه تداوم یابد. بنابراین، با قرق کردن، افزایش آگاهی اهالی منطقه، آموزش و ترویج شیوه‌های بهره‌برداری سازگار با حفظ منابع طبیعی، زمینه حفاظت و حمایت جامع تنوع زیستی را در رویشگاه‌های طبیعی فراهم آورد. به نظر می‌‌رسد راهبردهای کاربردی جهت نجات گیاهان ارزشمند دارویی در حال انقراض، شناسایی، کشت و اهلی کردن آن در سطح مزارع و در کنار آن حفاظت از ژرم‌پلاسم گیاه در محل و خارج از محل است. در غیر این صورت، با روند تصاعدی استفاده از آن، نابودی این گونه‌ها به وقوع خواهد پیوست. همچنین، چرای مفرط توسط دام‌ها نیز از عوامل مهم آسیب‌پذیری این گیاهان به شمار می‌آید. بنابراین، جلوگیری از ورود و چرای دام و بهره‌برداری‌های بی‌رویه و غیر اصولی اهالی منطقه از گیاهان به ویژه گیاهان دارویی بایستی محدود گردد.

سپاسگزاری.

نگارندگان از همکاری‌های مهندس امیرفتحی کارشناس آزمایشگاه دانشکده منابع طبیعی دانشگاه ارومیه برای شناسایی گیاهان، قدردانی می‌نمایند.