مقدمه.

در آخرین دوره یخبندان زمین، پوشش گیاهی زاگرس استپی کوهستانی بوده است و مطالعه دانه‌های گرده در فضولات فسیل شده جانوری نشان می‌دهد که گونه‌های مختلف جنس‌های Tulipa و Cousinia در این کوه‌ها فراوان بوده‌اند (Djamali et al., 2011). تنوع زیستی گیاهی در کوه‌های زاگرس با تغییر محدوده گونه‌ها در دوره پس از یخبندان دچار تغییراتی شده و غنای گونه‌ای آن به ویژه در حوزه زاگرس مرکزی افزایش یافته است. امتداد این رشته‌کوه‌ها در استان چهارمحال و بختیاری به صورت نواری از شمال‌غرب تا جنوب‌شرق استان کشیده شده و ارتفاعات معروف زردکوه بختیاری (4548 متر) در بازفت پوشیده از برف دایمی است (Omidvar et al., 2010). قدیمی‌ترین سنگ‌های منطقه متعلق به دوران پرکامبرین و شامل سنگ‌های آذرین و دگرگونی و جدیدترین رسوب‌ها مربوط به دوره کواترنری است (Omidvar et al., 2010). از نظر اقلیمی این منطقه در پهنه اقلیمی نیمه‌مرطوب سرد قرار گرفته است. متوسط درجه حرارت سالانه در این پهنه 29/11 درجه سانتیگراد و مجموع بارندگی سالانه 770 میلی‌متر است و از ویژگی‌های بارز آن، عدم حضور پوشش جنگلی و حضور گراس‌ها و فورب‌های یک‌ساله است. دما، بارش و تابش از عوامل عمده در پراکنش رویشگاه‌های گونه‌های گیاهی استان هستند، مؤثرترین عامل در قسمت‌های جنوب و جنوب‌غرب استان، عامل دما است (Soltani et al., 2010). رژیم بارندگی در این استان، مدیترانه‌ای است و دوره خشک بر ماه‌های تابستان منطبق است و بخش عمده بارندگی‌ها در فاصله ماه‌های آذر تا آخر فروردین نازل می‌شود. میزان بارش گزارش شده از ایستگاه‌های مختلف استان، به ترتیب: کوهرنگ (1414 میلی‌متر)، بروجن (542 میلی‌متر)، شهرکرد (319 میلی‌متر)، لردگان (905 میلی‌متر) و امام قیس (570 میلی‌متر) است (Soltani et al., 2010). تنوع خرده اقلیم‌ها، اختلاف ارتفاع (900 تا 4200 متر)، توپوگرافی و جنس خاک در استان چهارمحال و بختیاری، به غنای فلوریستیک آن کمک کرده، با وجود چرای بی‌رویه و بهره‌برداری شدید از پوشش گیاهی، در رویشگاه‌های مختلف استان فلوری غنی وجود دارد.

تاکنون مطالعات فلوریستیک انجام شده در مناطق مختلف استان (شکل 1 و جدول 1)، با تأکید بر مناطق حفاظت‌شده و تحت مدیریت بوده و عبارت است از: بررسی فلوریستیک کوه کلار (Shahrokhi, 2005)، بررسی فلور منطقه کرسنک و شیدا (Pairanj et al., 2011)، بررسی فلور تنگ‌صیاد (Heydari-Ghahfarokhi et al., 2013)، بررسی فلور کوه جهان‌بین (Jalali, 2016)، مطالعه فلور منطقه حفاظت‌شده قیصری (Shirmardi et al., 2014a) و مطالعه پوشش گیاهی منطقه حفاظت‌شده هلن (Shirmardi et al., 2014b) است. بنابراین، همچنان فلور بخش‌های زیادی، به ویژه در نقاطی که تحت مدیریت و حفاظت قرار ندارند، مطالعه نشده است.

در تحقیق حاضر، فلور کوه شیت دامنه‌های اطراف آن با هدف معرفی گونه‌های گیاهی دارویی، مرتعی، گیاهان نادر و در معرض خطر و ارایه چک‌لیست گیاهان منطقه انجام شد. همچنین، به منظور تعیین جایگاه و اهمیت این فلور در میان سایر فلورهای مطالعه شده همجوار، بررسی مقایسه‌ای به صورت تحلیل چندمتغیره صورت گرفت و نتایج آن مورد بحث قرار گرفت. این منطقه از هیچ یک از سطوح مدیریت حفاظتی برخوردار نبوده و بهره‌برداری‌هایی توسط انسان در آن صورت گرفته است. در جبهه شمالی کوه، باغ کوهستانی با درختان بادام وجود دارد و به منظور آبیاری آن آب چشمه موجود در میانه ارتفاع منطقه به حوضچه‌های استخرمانند انتقال یافته است که تا حد زیادی از دسترس پوشش گیاهی پایین‌دست خارج می‌شود. در جبهه غربی کوه شیت بهره‌برداری از معدن شن و ماسه صورت گرفته و جاده کوچکی برای تردد وسایل نقلیه به این معدن احداث شده است. در ضلع جنوبی منطقه از آب چشمه‌های موجود برای آبیاری مزارع پایین‌دست دامنه‌های کوه استفاده می‌گردد و چرای محدود دام (گوسفند) در برخی بخش‌های واقع در ارتفاع پایین‌تر منطقه، در ماه‌های اردیبهشت تا خرداد نیز به عنوان بهره‌برداری‌های صورت گرفته از منطقه قابل ذکر هستند.

شکل 1- (A نقشه ایران و موقعیت فلورهای محلی مطالعه شده در سه دهه اخیر؛ (B موقعیت کوه شیت و فلورهای مجاور آن در استان چهارمحال و بختیاری. 1: کوه شیت، 2: کرسنک، 3: قیصری، 4: محدده جنوبی منطقه حفاظت‌شده تنگ‌صیاد، 5: کوه کلار، 6: محدوده غربی منطقه حفاظت‌شده هلن. (C پروفایل ارتفاعی کوه شیت در امتداد شرقی-غربی. قله کوه با ارتفاع 2660 متر با پیکان نشان داده شده است.

جدول 1 - فلورهای همجوار با کوه شیت، مورد استفاده در تحلیل چندمتغیره داده‌های فلوریستیک. شماره‌های ردیف منطبق با شماره‌های روی نقشه شکل 1-B هستند.

مواد و روش‌ها.

کوه شیت و دامنه‌های اطراف آن در محدوده ارتفاع2110 تا 2660 متر و با مساحت1100 هکتار، دارای امتداد شرقی-غربی بوده (شکل 1) و از نظر موقعیت جغرافیایی در جنوب شهر سامان و 6 کیلومتری شمال شهرکرد قرار گرفته است. این کوه و دامنه‌های آن در محدوده شهرستان شهرکرد در اقلیم ارتفاعات (طبقه‌بندی آمبرژه) یا اقلیم خیلی مرطوب (طبقه‌بندی دومارتن) قرار گرفته است (Soltani et al., 2010). منطقه کوه شیت از نظر موقعیت جغرافیایی بین دو منطقه در استان چهارمحال و بختیاری (منطقه حفاظت‌شده و پارک ملی تنگ‌صیاد و منطقه آلپی کرسنک به عنوان بخشی از منطقه حفاظت‌شده شیدا) است Pairanj et al., 2011)؛ Heydari-Ghahfarokhi et al., 2013). تعیین محدوده‌های منطقه (388/32 تا 364/32 عرض شمالی و 383/50 تا 896/50 طول شرقی) به مساحت 1100 هکتار با استفاده از نقشه‌های ماهواره‌ای گوگل و نرم‌افزار GoogleEarth نسخه 8 (Google Inc., 2013) صورت گرفت. بررسی داده‌های هواشناسی ایستگاه سامان در یک دوره 12 ساله 1381 تا 1393 نشان داد که دوره خشک در این منطقه از ماه اردیبهشت تا ماه مهر بوده است و بیشترین بارندگی در آخرین ماه فصل پاییز، ماه‌های فصل زمستان و نخستین ماه فصل بهار صورت می‌گیرد. روزهای یخبندان سال از اواسط ماه مهر تا اواسط اردیبهشت به وجود آمده است و بیشترین روزهای یخبندان (25 روز) در ماه دی رخ می‌دهد. حداکثر سرعت وزش باد در ماه‌های اسفند و فروردین (20 کیلومتر درساعت) بوده و متوسط رطوبت نسبی منطقه در دی ماه حداکثر 58 درصد است. متوسط دمای منطقه در تیر ماه حداکثر 25 درجه و در دی ماه حداقل صفر درجه سانتیگراد است. مجموع بارندگی ماهیانه در فروردین و برابر با 72 میلی‌متر بوده، از اواسط خرداد تا اواسط مهر، بارندگی صورت نمی‌گیرد (شکل 2).

شکل 2- منحنی آمبرترمیک دما-بارش برای یک دوره 12 ساله از 1381 تا 1393 برای ایستگاه هواشناسی شهر سامان. داده‌ها از سازمان هواشناسی شهرستان شهرکرد

جمع‌آوری نمونه‌های گیاهی از اردیبهشت 1393 تا خرداد ماه 1394 و از طریق پیمایش صحرایی در بخش‌های مختلف منطقه صورت گرفت و پیش از جمع‌آوری نمونه‌ها از آنها عکس گرفته شد. شناسایی نمونه‌ها با استفاده از کلیدهای موجود در فلورا ایرانیکا (Rechinger, 1963-2010)، فلور ایران (Assadi, 1989-2012) و فلور ترکیه (Davis, 1965-1985) صورت گرفت. وضعیت گونه‌ها از نظر قرار گرفتن در طبقات حفاظتی مختلف با استفاده از Red Data Book ایران (Jalili and Jamzad, 1999) مشخص گردید و پس از تهیه فهرست گیاهان منطقه (پیوست 1)، املای صحیح نام علمی و نام مؤلف گونه‌ها با نرم‌افزار CheckName  (Sharifi-Tehrani, 2014) بررسی شد. کوروتیپ هر یک از گونه‌ها با استناد به فلورا ایرانیکا و مقایسه با فلورهای محلی منتشر شده  و شکل زیستی هرگونه بر اساس طبقه‌بندی اشکال رویشی Raunkiaer (1934) مشخص گردید. سپس، مقایسه‌ای میان فهرست گونه‌های فلور کوه شیت و 16 فهرست دیگر از مناطق همجوار (جدول‌های 1 و 3) در استان‌های چهارمحال و بختیاری، اصفهان و خوزستان صورت گرفت و موقعیت فلور کوه شیت در میان سایر فلورهای مورد مقایسه (جدول 1) با استفاده از تحلیل چندمتغیره تعیین شد. بدین منظور، ماتریس داده‌های خام شامل حضور و غیاب 833 گونه در 6 فلور مورد مقایسه (جدول 1)، تهیه و با استفاده از ضریب شباهت Dice برای داده‌های کیفی (S_Dice=2a/(2a+b+c)) در نرم‌افزار NTSYS-pc تحلیل شد.

نتایج.

نتایج تحقیق حاضر نشان داد که در فلور کوه شیت، تعداد 35 تیره (شامل 5 تیره از رده تک‌لپه‌ای‌ها)، 143 جنس و 199 گونه وجود دارد. تیره Asteraceae (31 گونه، 2/15 درصد)، Brassicaceae (30 گونه، 7/14 درصد)، Fabaceae (18 گونه، 5/9 درصد)، Poaceae (19گونه، 9 درصد)، Lamiaceae (17 گونه، 8 درصد)، Caryophyllaceae (12 گونه، 1/6 درصد)، Liliaceae (10گونه، 5 درصد)، Boraginaceae (8 گونه، 2/4 درصد)، Euphorbiaceae (8 گونه، 2/4 درصد) و Apiaceae (7 گونه، 8/2 درصد) مهم‌ترین تیره‌های گیاهی منطقه می باشند (شکل 3). مهم‌ترین جنس‌های منطقه از نظر تعداد گونه، به ترتیب: Astragalus با 14 گونه، Euphorbia با 8 گونه، Centaurea با 7 گونه، Scorzonera با 4 گونه، Silene و Salvia با 4 گونه و Bromus، Cousinia و Fibigia هریک با سه گونه هستند (شکل 4). در فلور این منطقه، 51 درصد از گونه‌ها (111 گونه) همی‌کریپتوفیت، 29 درصد از گونه‌ها (66 گونه) تروفیت، 9 درصد (19 گونه) کریپتوفیت، 5 درصد (11 گونه) ژئوفیت و کامه‌فیت و یک درصد (2 گونه) فانروفیت بودند (شکل 5-A). تعداد 43 گونه دارویی در این منطقه شناسایی شده و 17 گونه از گیاهان منطقه انحصاری ایران هستند.

بر اساس نتایج تحقیق حاضر، فلور کوه شیت شامل 204 گونه گیاهی است (پیوست 1). نتایج نشان داد که تعداد 30 گونه با وضعیت ریسک کم (low risk) و یک گونه تهدید شده (vulnerable) در منطقه مورد مطالعه وجود دارد (پیوست 1 و شکل 5-D). گونه تهدید شده، Astragalus pseudoibicinus (تیره Fabaceae) است که در مطالعات فلوریستیک منتشر شده در سه دهه گذشته، یک بار از استان فارس گزارش شده و در سایر نقاط ایران به وجود آن اشاره‌ای نشده است (Ghanbarian et al., 2011). همچنین، در فلور کوه شیت، 43 گونه با اهمیت دارویی و 24 گونه علف هرز و 16 گونه گیاهی با اهمیت مرتعی شناسایی گردید (پیوست 1).

بحث و نتیجه‌گیری.

فهرست حاصل از تجمیع گونه‌های گزارش شده از فلور مناطق همجوار با کوه شیت (جدول 1)، نماینده فلور منطقه‌ای بزرگ‌تر است که مقایسه آن با فلور کوه شیت (پژوهش حاضر)، می‌تواند ویژگی‌های محلی فلور کوه شیت را برجسته سازد. مقایسه نشان داد که مهم‌ترین تیره‌ها در فهرست تجمیعی از نظر تعداد جنس به ترتیب عبارتند از: Asteraceae (52 جنس، 14 درصد)، Brassicaceae (44 جنس، 12 درصد)، Apiaceae (29 جنس، 8 درصد) و Poaceae (34 جنس، 9 درصد). مهم‌ترین تیره‌ها از نظر تعداد گونه، به ترتیب عبارتند از: Asteraceae (116 گونه، 14 درصد)، Fabaceae (86 گونه، 10 درصد)، Brassicaceae (74 گونه، 9 درصد) و Poaceae (58 گونه، 7 درصد). همچنین مهم‌ترین جنس‌ها در فهرست تجمیعی بر اساس تعداد گونه به ترتیب عبارتند از: Astragalus (47 گونه)، Euphorbia (17 گونه)، Silene (14 گونه)، Centaurea (14 گونه) و Polygonum (12). در مجموع، 14 درصد از گونه‌ها در فهرست تجمیعی متعلق به تیره Asteraceae و 8/5 درصد از گونه‌ها متعلق به جنسAstragalusاست.

غنای گونه‌ای فلور کوه شیت به منطقه حفاظت‌شده و پارک ملی تنگ‌صیاد نزدیک و بالاتر از منطقه کرسنک (بخشی از منطقه حفاظت‌شده شیدا) است (جدول 1)، که نشان‌دهنده اهمیت پوشش گیاهی کوه شیت است. نتایج تحقیق حاضر نشان داد که در کوه شیت بیشترین گونه‌ها (74 درصد) به ناحیه ایرانی-تورانی تعلق داشته (شکل 5-B) و درصد نسبتاً بالایی از اشکال رویشی همی‌کریپتوفیت (51 درصد) در این فلور حضور دارند (شکل 5-A) که نشان‌دهنده شرایط اقلیمی سخت حاکم بر منطقه و نشان‌دهنده سازگاری ترکیب رُستنی‌های منطقه با شرایط آب و هوای سرد و چرای دام (حفاظت از جوانه‌ها در سطح خاک) است. در فلور مناطق همجوار با کوه شیت (جدول 1) نیز درصد بالایی از گونه‌های دارای شکل رویشی همی‌کریپتوفیت است. درصد پایین اشکال رویشی کامه‌فیت و فانروفیت، با خشکی هوا و پایین بودن رطوبت نسبی در این مناطق سازگار است (Roques et al., 2001). عناصر ایرانی-تورانی بیشترین درصد گونه‌ها را در منطقه حفاظت‌شده تنگ‌صیاد (74/71 درصد)، هلن (80/66 درصد) و کرسنک (5/75 درصد) به خود اختصاص داده‌اند. 14 درصد از پوشش گیاهی کوه شیت، در طبقه ریسک کم و یک گونه (Astragalus pseudoibicinus) در طبقه آسیب‌پذیر قرار دارد، بنابراین، با وجود بهره‌برداری‌هایی که از منطقه صورت گرفته، پوشش گیاهی منطقه در مجموع در معرض تهدید جدی قرار ندارد. مهم‌ترین تیره در فلور کوه شیت Asteraceae (از نظر غنای گونه) و یا Brassicaceae (از نظر غنای جنس) است. در فلور مناطق همجوار با کوه شیت، مهم‌ترین تیره از نظر تعداد جنس، Asteraceae است. اهمیت تیره Brassicaceae در فلور کوه شیت از نظر غنای جنس قابل توجه است. فشارهای محیطی به صورت چرای گوسفند در ماه‌های اردیبهشت و خرداد موجب تسلط بیشتر گیاهان کوته‌زی و یک‌ساله (اغلب مربوط به تیره Brassicaceae) و کاهش فراوانی گیاهان با اهمیت مرتعی و چند ساله شده است. حضور بیشتر گونه‌های یک‌ساله به عنوان نشانه‌هایی از تخریب اکوسیستم منطقه در نظر گرفته می‌شود.

اشکال بوته‌ای خاردار و بالشتک‌مانند، همچون گونه‌های جنس‌های: Acanthophylum، Astragalus و Onobrychis گونه‌های پایا و چندساله این فلور را تشکیل می‌دهند. از جمله گندمیان فلور کوه شیت می‌توان به Bromus tomentellus، Melica persica و Poa bulbosa اشاره نمود که شاخص شرایط اقلیمی سرد هستند (Zohary, 1973). همچنین، از جمله گونه‌های با ارزش مرتعی می‌توان به Bromus tomentellus، Dactylis glomerata و Stipa hohenacheriana و برخی گونه‌های جنس Astragalus اشاره نمود که برای چرای دام اهمیت دارند. وجود 43 گونه گیاه دارویی در فلور کوه شیت  حایز اهمیت است (پیوست 1). بیشتر گونه‌هایی دارویی (8 گونه) متعلق به تیره‌های Brassicaceae و Asteraceae است و بزرگترین جنس در برگیرنده گونه‌های مزبور Centaurea است (پیوست 1). شناساییسه گونه تک‌لپه: Allium austroiranicum، Iris hymenospatha و Ornithogalum pycnanthum و 15 گونه دولپه‌ای در فلور کوه شیت (پیوست 1) که قبلاً از سایر فلورهای مجاور با کوه شیت (جدول 1) گزارش نشده بود، نشان‌دهنده اهمیت فلور این منطقه است. نتایج حاصل از تحلیل چندمتغیره داده‌های فلوریستیک به صورت حضور و غیاب گونه‌ها در فلورکوه شیت و فلورهای همجوار (شکل 6) نشان داد که فلور کوه شیت همراه با منطقه حفاظت‌شده تنگ‌صیاد و منطقه کرسنک در یک خوشه قرار گرفته است و از نظر ترکیب فلوریستیک تشابه بیشتری با هم دارند و از خوشه دیگر که شامل فلورهای منطقه حفاظت‌شده هلن، قیصری و کلار است، جدا می‌شوند. فلور کوه شیت در هر دو تحلیل خوشه‌ای (شکل 6-A) و رسته بندی (شکل 6-B) بیشترین شباهت را با فلور منطقه حفاظت‌شده تنگ‌صیاد نشان می‌دهد.

نتایج تحقیق حاضر، حضور 18 گونه (پیوست 1، imp/*) را در منطقه‌ای شامل کوه شیت و فلورهای مجاور آن (محاط در یک چندضلعی به وسعت 33500 کیلومتر مربع) گزارش می‌کند. گونه‌های مذکور (متعلق به 14 جنس و 8 تیره) قبلاً در 16 فهرست فلوریستیک (جدول 2) مربوط به ناحیه زاگرس مرکزی گزارش نشده است. تغییرات تدریجی اقلیم موجب گسترش یا کاهش دامنه پراکنش گونه‌ها و تغییر تدریجی مرز میان کوروتیپ‌ها می‌شود. همچنین، نمونه‌برداری از کلیه گونه‌ها در مناطق مورد مطالعه، اغلب برای محققان به طور کامل میسر نیست و شناسایی برخی نمونه‌های نادر یا گونه‌های تازه معرفی شده با مشکلاتی همراه است؛ به طوری که ممکن است نام آنها در گزارش‌های علمی آورده نشده باشد.

شکل 6- تحلیل چندمتغیره داده‌های حضور و غیاب گونه‌ها در فلور کوه شیت و فلورهای همجوار. (A نمودار شبکه‌ای تحلیل خوشه‌بندی؛ (B پلات سه بعدی حاصل از تحلیل رسته‌بندی. 4MB_MtSheet: کوه شیت، 4MB_TangSayad: تنگ‌صیاد، 4MB_Karsank: کرسنک، 4MB_HelenPA: منطقه حفاظت‌شده هلن، 4MB_Gheysar: منطقه قیصری، 4MB_Kallar: کوه کلار.

جدول 2- 16 فهرست فلوریستیک مقایسه شده با فلور کوه شیت