فلور آلپی بخشی از اشترانکوه در استان لرستان

مقدمه

در میان کشورهای جنوب‌غرب آسیا، ایران دارای متنوع‌ترین پوشش گیاهی است. این تنوع رویشی از اختلافات بزرگ آب و هوایی و نیز تاریخچه فلور و پتانسیل تکاملی آن ناشی می‌شود (Asri and Mehrnia, 2002). تنوع اقلیمی موجب شاست ده تا در پهنه کشور، اکوسیستم‌های جالبی به وجود آید که هر کدام غنی از گیاهان متنوع و همچنین اجتماعات گیاهی ویژه خود است. از اکوسیستم‌های جالب کلان کشور می‌توان به منطقه رویشی زاگرس اشاره کرد.

استان لرستان به عنوان یکی از مهم‌ترین کانون‌های گیاهان و بوم‌زاد ناحیه رویشی ایرانی-تورانی حوزه جنگل‌های زاگرسی به شمار می‌رود (Abrari Vajari et al., 2007). یکی از رشته‌کوه‌های مهم استان لرستان، اشترانکوه است که به صورت یک دیواره کوهستانی و بخشی از سیستم زاگرس، فلات داخلی ایران را از نواحی جلگه‌ای جدا می‌کند.

پوشش گیاهی مناطق کوهستانی ایران توسط پژوهشگران متعدد مطالعه شده است. نخستین جمع‌آوری گیاهان از مناطق کوهستانی زاگرس توسط Olivier (1795) انجام گرفت. پس از وی، سایر گیاه‌شناسان از جمله: Aucher-Eloy (1835)، Haussknecht (1865-1867)، Bornmuller (1889-1939)، Nabelek (1910)، Cowan و Darlington (1929)، Trott (1934-1939)، Maleki (1939-1970)، Rechinger (1939-1949)، Koie (1945) و Gentry (1955) از این مناطق نمونه‌های گیاهی جمع‌آوری کرده‌اند (Parsa, 1978). در سال‌های اخیر، Noroozi و همکاران (2008) و Rajaei و همکاران (2011) مطالعاتی در مورد فلور آلپی مناطقی از ایران انجام دادند. در استان لرستان، مطالعاتی در مناطق کوهستانی توسط Asri و Mehrnia (2002)، Dehshiri و Goudarzi (2005)، Abrari Vajari و Veiskarami (2005)، Yarahmadi و همکاران (2009) و Mehrnia و Ramak (2014) انجام گرفته است. پوشش گیاهی اشترانکوه توسط شرکت‌های مختلف مهندسین مشاور از جمله Tacom Consulting Engineers (2012) مطالعه شده است. همچنین، Abrari Vajari و همکاران (2007) و Abasi و همکاران (2009 و 2015) مناطق کوهپایه‌ای اشترانکوه را مطالعه کرده‌اند.

از آنجا که بررسی‌های فلوریستیک مانند شناسنامه‌ای نشان‌دهنده وضعیت حال و گذشته یک منطقه است، بنابراین در پیش‌بینی‌های آینده نقش به‌سزایی دارد. چون فلور آلپی از نظر پوشش گیاهی و رُستنی‌ها از ویژگی‌های خاصی برخوردار است، مطالعه حاضر تلاش می‌کند تا عناصر رویشی آلپی دو قله اشترانکوه را در مقیاس کوچک به تصویر کشیده، به معرفی شکل‌های زیستی و پراکنش جغرافیایی آن بپردازد.

روش بررسی.

موقعیت منطقه: منطقه حفاظت‌شده اشترانکوه با 104355 هکتار مساحت با مختصات 58 ^º48 تا 28 ^º49 طول شرقی و^ʹ11 ^º33 تا 35 ^º33 عرض شمالی، جزو سلسله کوه‌های زاگرس به شمار می‌رود که در جنوب و جنوب‌شرقی شهرستان دورود، بخش غربی شهرستان ازنا و شمال‌شرقی شهرستان الیگودرز در استان لرستان واقع شده است (شکل 1). دسترسی به این منطقه از طریق محور ارتباطی دورود–ازنا است که از میان آن می‌گذرد. منطقه حفاظت‌شده اشترانکوه با حداقل ارتفاع حدود 1300 متر در ایستگاه چم‌چید و حداکثر ارتفاع 4050 در قله سِن بُران و ارتفاع متوسط 2365 متر از سطح دریا ناحیه‌ای کاملاً کوهستانی و مرتفع، با شیب‌های تند به همراه بیرون‌زدگی‌های سنگی و در بسیاری از عرصه‌ها فاقد پوشش خاکی یا دارای پوشش خاکی کم عمق است. منطقه حفاظت‌شده اشترانکوه با روند شمال‌غرب و جنوب‌شرق که روند کلی ارتفاعات زاگرس است شامل طاقدیس‌های متوالی است که در آنها رسوبات آهکی کرتاسه و ژوراسیک و سنگ‌های کنگلومرایی پلیوسن گسترش دارند (Tacom Consulting Engineers, 2012).

پژوهش حاضر، در بخش بسیار کوچکی از شرق منطقه حفاظت‌شده اشترانکوه در قلل سِن بُران و کوله‌جنو با مختصات 17 ^º49 تا 20 ^º49 طول شرقی و^ʹ19 ^º33 تا 24 ^º33 عرض شمالی در وسعتی نزدیک به 3800 هکتار، در طبقه ارتفاعی 3000 تا 4050متر از سطح دریا انجام شد.

بر اساس آمار ایستگاه هواشناسی ازنا که نزدیک‌ترین ایستگاه هواشناسی به منطقه مورد مطالعه است، میانگین بارش سالیانه 3/421میلی‌متر طی سال‌های 1379 تا 1389 بوده است. بیشترین میزان بارش در فروردین‌ماه (1/80 میلی‌متر) است و پس از آن ماه‌های آذر و بهمن به ترتیب بیشترین بارش را دارند. بررسی‌ها نشان می‌دهد که رژیم بارندگی این منطقه مدیترانه‌ای است؛ چنان که بیشتر بارندگی‌های منطقه در شش ماهه اول سال رخ می‌دهد. متوسط دمای حداکثر گرم‌ترین ماه، متوسط دمای حداقل سردترین ماه و متوسط دمای سالیانه ازنا به ترتیب: 9/37، 6/7- و 4/12 درجه سانتیگراد و میانگین رطوبت نسبی سالانه 58/30 درصد است. معمولاً یخبندان برای ارتفاع متوسط منطقه از اوایل آبان ماه آغاز می‌شود و تا اوایل فروردین ماه ادامه دارد و تعداد روزهای یخبندان، 135 روز در سال است.

روش تحقیق.

به منظور معرفی فلور منطقه، از روش پیمایشی که یکی از روش‌های مرسوم مطالعات تاکسونومیک منطقه‌ای است، استفاده شد (Mesdagi, 2001). در این روش، جمع‌آوری نمونه‌های گیاهی با مراجعه مستقیم به نواحی مختلف منطقه مورد بررسی طی دو فصل رویشی بین سال‌های 1388 تا 1398 صورت گرفت. گونه‌های گیاهی موجود در منطقه، پس از جمع‌آوری خشک و پرس شدند. نمونه‌ها با مراجعه فلورا ایرانیکا (Rechinger, 1963-2010)، فلور عراق (Townsend and Guest, 1960-1985)، فلور فلسطین (Zohary and Feinbrun-Dothan, 1966-1986)، فلور ترکیه (Davis, 1965-1988)، گون‌های ایران (Maassoumi, 1986-2011)، فلور ایران (Assadi, 1988-2013) و فلور رنگی ایران (Ghahreman, 1975-2006) شناسایی و نمونه‌ها با مراجعه به نمایه IPNI (2014) جستجو و مقابله شدند. برای تعیین پراکنش جغرافیایی و پراکنش جغرافیایی گونه‌های گیاهی شناسایی شده، از فلورهای اشاره شده و منابع موجود در زمینه جغرافیای گیاهی ایران از جمله Zohary (1973) و Takhtajan (1986) استفاده شد. شکل زیستی گیاهان بر اساس سیستم Raunkiaer (1934) مشخص و طیف زیستی آنها به صورت هیستوگرام ترسیم شد. شکل زیستی در این سیستم بر مبنای جوانه‌های احیا‌کننده که در سال بعد بخش‌های مختلف گیاه را ایجاد می‌کند، تعیین و به پنج طبقه فانروفیت‌ها، کامه‌فیت‌ها، همی‌کریپتوفیت‌ها، ژئوفیت‌ها و تروفیت‌ها تقسیم می‌گردد Ghahreman, 1994)؛ (Moghadam, 2001. از مرجع تنوع زیستی گونه‌های ایران (Ghahreman and Attar, 1998) و Red data book (Jalili and Jamzad, 1999) برای شناسایی گونه‌های بوم‌زاد، نادر و در معرض خطر استفاده گردید. سپس، گونه‌های گیاهی شناسایی شده، در هرباریوم مرکزی دانشگاه آزاد اسلامی واحد بروجرد نگهداری شد.

شکل1- موقعیت منطقه حفاظت‌شده اشترانکوه (مقیاس 1:50000)

نتایج.

در منطقه مورد مطالعه در وسعتی حدود 3800 هکتار در مجموع، 82 گونه از 63 جنس و 27 تیره گیاهی شناسایی شد. از این تعداد، 6 گونه تک‌لپه‌ای و 76 گونه دولپه‌ای است که فهرست تیره‌ها و گونه‌های شناسایی شده در منطقه مورد مطالعه و همچنین ناحیه رویشی، شکل زیستی، وضعیت حفاظتی و پراکنش آنها در پیوست 1 آمده است.

در میان تیره‌های گوناگون، Asteraceae، Lamiaceae و Fabaceae به ترتیب با داشتن 14، 11 و 9 گونه گیاهی دارای بیشترین سهم از نظر غنای گونه‌ای و 12 تیره هر یک با یک گونه گیاهی کمترین سهم را در غنای گونه‌ای منطقه داشتند.

چنان که در شکل 2 نشان داده شده است، علف‌های چندساله دولپه با 59 گونه (95/71 درصد) بیشترین شکل رویشی گونه‌های شناسایی شده را تشکیل می‌دهند. این در حالی است که هیچ گونه علفی یک‌ساله تک‌لپه در منطقه مورد مطالعه دیده نشد.

نتایج مربوط به طیف زیستی گونه‌های گیاهی منطقه نشان داد که همی‌کریپتوفیت با 55 گونه (07/67 درصد)، فراوان‌ترین و تروفیت‌ها، فانروفیت‌ها و گیاهان انگل هر کدام با دو گونه (44/2 درصد) کمترین شکل زیستی منطقه را به خود اختصاص داده‌اند (شکل 3).

نتایج مربوط به پراکنش جغرافیایی گونه‌های منطقه، نشان‌دهنده چیرگی گونه‌ای ناحیه رویشی ایرانی-تورانی است. این گونه‌ها 7/81 درصد فلور منطقه را تشکیل می‌دهند. 42/13 درصد گونه‌ها مربوط به دو ناحیه ایرانی-تورانی/اروپا-سیبری، 66/3 درصد گونه‌ها مربوط به سه ناحیه گیاهی ایرانی-تورانی/مدیترانه‌ای/اروپا-سیبری و 22/1 درصد گونه‌ها مربوط به دو ناحیه گیاهی ایرانی-تورانی/مدیترانه‌ای است (شکل 4).

از 82 گونه شناسایی شده، 23 گونه بوم‌زاد و 3 گونه نادر است. بر اساس وضعیت حفاظتی، 13 گونه جزو گیاهان با تهدید کمتر (LR)، دو گونه آسیب‌پذیر (VU) و 8 گونه که اطلاعات اندکی در مورد آنها وجود دارد (DD) قرار دارند.

بحث و نتیجه‌گیری.

در منطقه اشترانکوه، 82 گونه گیاهی شناسایی شد که در مقایسه با پژوهش انجام گرفته در فلور آلپی کوه هزار در جنوب‌شرق ایران (Rajaei et al., 2011) که 208 گونه گیاهی شناسایی شده است، از تنوع گونه‌ای کمتری برخوردار است که علت این تفاوت را می‌توان به وسعت کم منطقه مورد مطالعه و تخریب پوشش گیاهی در گذشته نسبت داد. از مجموع گونه‌های شناسایی شده، اغلب گونه‌ها از ارتفاع 3000 تا 3500 متری جمع‌آوری شدند که نشان‌دهنده کاهش غنای گونه‌ای و سطح پوشش با افزایش ارتفاع است.

تیره Asteraceae دارای بیشترین سهم از نظر غنای گونه‌ای در منطقه مورد مطالعه، فلور آلپی کوه هزار (Rajaei et al., 2011) و مناطق کوهپایه‌ای اشترانکوه Abrari Vajari et al., 2007)؛ (Abasi et al., 2015 است.

در منطقه مورد مطالعه، چرای شدید موجب تخریب مراتع و در نتیجه فراوانی بیش از حد گیاهان تیره Asteraceae (07/17 درصد) که خاردار هستند (مانند گیاهان جنس‌های Cousinia و Cirsium) و گسترش تیره Lamiaceae که دارای متابولیت‌های ثانویه معطر (از قبیل اسانس) هستند، شده است. فراوانی تیره Fabaceaeکه از نظر علوفه‌ای و حفاظت خاکی جزو گونه‌های ارزشمند به شمار می روند، نیز حایز اهمیت است (Pairanj et al., 2011).

گونه انگلی Pilostyles haussknechtii از تیره Rafflesiaceae با فراوانی بسیار اندک روی گون‌ها مشاهده شد. تعیین میزان خسارت و تراکم این گیاه انگلی ضروری است تا بتوان از گسترش آن در منطقه مورد مطالعه جلوگیری نمود.

در منطقه مطالعه شده، سهم گیاهان علفی چندساله دولپه با 95/71 درصد، به مقدار قابل توجهی بیش از سایر گیاهان است. 56/97 درصد گونه‌های موجود در منطقه را گونه‌های دایمی تشکیل می‌دهند که نشان‌دهنده سازگاری گونه‌های چندساله به شرایط آب و هوایی و خاکی منطقه است (Khajeddin and Yeganeh, 2010).

در میان جنس‌ها، Astragalus از تیره Fabaceae بیشترین تعداد گونه را در منطقه مورد مطالعه، فلور آلپی کوه هزار (Rajaei et al., 2011) و مناطق کوهپایه‌ای اشترانکوه (Abasi et al., 2015) به خود اختصاص داده است.

در منطقه مورد مطالعه، گونه‌های آلپی بالشتکی از قبیل: Acantholimon bromifolium،A. erinaceum، Astragalus gamasiabensis،A. horridus،
A. lurorum،A. murinusوA. verusدیده شد در حالی که گونه‌های بالشتکی در مناطق کوهپایه‌ای اشترانکوه Abrari Vajari et al., 2007)؛ Abasi et al., 2015) به ندرت مشاهده می‌شوند.

جنس‌های Astragalus subg. Tragacantha و Acantholimon با شکل‌ رویشی بالشتکی، ویژه ارتفاعات بالای 2500 متر مناطق کوهستانی ایران است Asri and Mehrnia, 2002)؛Abrari Vajari and Veiskarami, 2005؛ (Rajaei et al., 2011. این شکل‌ رویشی، با مناطق بادگیر و خشک با تشعشعات زیاد خورشیدی، سازگار است و مقاومت زیادی به چرا دارد Rauh, 1939)؛ Hager, 1984؛ (Klein, 1987. تبدیل کاربری اراضی، برداشت درازمدت از گونه‌های چوبی و چرای شدید در البرز مرکزی و زاگرس، باعث چیره شدن گونه‌های خاردار بالشتکی شده است (Akhani, 2005؛ (Noroozi et al., 2008.

از گونه‌های درختچه‌ای می‌توان به گونه‌های Cerasus brachypetala و Daphne mucronata اشاره کرد که در منطقه مورد مطالعه با تراکم کمتری حضور دارند. این در حالی است که در مناطق کوهپایه‌ای اشترانکوه Abrari Vajari et al., 2007)؛ Abasi et al., 2015) و نیمه آلپی (Rajaei et al., 2011) گونه‌های درختی و درختچه‌ای دیگری از جنس‌های Salix، Amygdalus، Lonicera و Juniperus به این گونه‌ها اضافه می‌شود.

گونه Daphne mucronata از تیره Thymelaeaceae در ارتفاع ۱۵۰۰ تا ۲۵۰۰ متر منطقه، پوشش‌های نسبتاً متراکمی تشکیل داده است، اما در ارتفاع 3000 متر تراکم بسیار کمی دارد. حضور این گونه احتمالاً به علت تخریب توسط دام و پوشش تُنُک این گونه به علت شرایط آلپی است.

در مناطق کوهستانی استان لرستان با توجه به کم عمق بودن خاک و شرایط اقلیمی سرد، گونه Cerasus brachypetala در لابه‌لای صخره‌ها رویش دارد.

بر اساس مطالعات انجام شده می‌توان اذعان داشت که با افزایش ارتفاع، از تراکم و تنوع گونه‌های درختی کاسته و گیاهان علفی و بوته‌ای جایگزین آنها می‌شود. بدیهی است چنین گیاهانی قدرت بردباری و سازگاری بیشتری در شرایط نامساعد اقلیم کوهستانی دارند، از این رو جایگزین درختان شده‌اند.

شکل زیستی گیاهان، صرف نظر از این که ویژگی تاکسونومیک آنها را نشان می‌دهد، نشان‌دهنده سازش گیاهان با شرایط زیست محیطی نیز است. طیف زیستی گیاهان منطقه بیانگر فلور مناطق آلپی است که در آن همی‌کریپتوفیت‌ها (07/67 درصد) و پس از آنها کامه‌فیت‌ها (85/15 درصد) بیشترین و تروفیت‌ها، فانروفیت‌ها و گیاهان انگل هر کدام با دو گونه (44/2 درصد) کمترین سهم را دارند. Rajaei و همکاران (2011) در فلور آلپی کوه هزار نیز نتایج نسبتاً مشابهی به دست آوردند. این در حالی است که در مناطق کوهپایه‌ای اشترانکوه Abrari Vajari et al., 2007)؛ (Abasi et al., 2015، نسبت به فلور آلپی آن، درصد فانروفیت‌ها و تروفیت‌ها افزایش و درصد همی‌کریپتوفیت‌ها و کامه‌فیت‌ها کاهش می‌یابد.

بر اساس نظر Archibold (1995) فراوانی گیاهان همی‌کریپتوفیت و کریپتوفیت در یک منطقه نشان‌دهنده اقلیم سرد و کوهستانی است و با توجه به این که اقلیم منطقه مورد مطالعه، سرد و کوهستانی است بنابراین، فراوانی گیاهان همی‌کریپتوفیت و ژئوفیت را می‌توان ناشی از سازگاری این گیاهان در برابر سرما و عدم چرای دام (به دلیل قرار‌گیری جوانه‌های انتهایی‌شان در سطح و زیر خاک) دانست (Roques et al., 2001). بر اساس نظر Sharifi و همکاران (2012) حضور درصد نسبتاً زیاد همی‌کریپتوفیت‌ها و ژئوفیت‌ها در منطقه، نشانگر حفظ رطوبت خاک ناشی از ذوب برف در مدت فصل رویش گیاهان است.

پراکنش جغرافیایی مجموعه گونه‌های گیاهی یک منطقه، بازتاب تأثیر‌پذیری از ناحیه یا نواحی رویشی مختلف است (Asri,1998). منطقه مورد مطالعه جزو پهنه رویشی Holarctic است که بر اساس طبقه‌بندی Zohary (1973) جزو ناحیه رویشی ایرانی-تورانی، منطقه آلپی است. نتایج حاصل از مطالعه حاضر نشان داد که بیشترین درصد عناصر شناسایی شده در منطقه مورد مطالعه (7/81 درصد) متعلق به ناحیه ایرانی-تورانی است. Rajaei و همکاران (2011) در فلور آلپی کوه هزار نیز نتایج مشابهی به دست آوردند. علت اصلی چیرگی عناصر ایرانی-تورانی ممکن است، دوری این ناحیه رویشی از مناطق دیگر و شرایط محیطی خاص (اقلیم نیمه‌خشک) حاکم بر منطقه باشد. همچنین، حضور جنس‌هایی نظیر: Acantholimon،Allium،Astragalus،Echinops،Helichrysum،Phlomis،ScrophulariaوSilene که عناصر آنها عمدتاً در ناحیه رویشی ایرانی-تورانی تجمع یافته‌اند، نشان از چیرگی رویش‌های ایرانی-تورانی در منطقه مورد مطالعه دارد. این ویژگی باعث شده است که فراوانی عناصر مشترک نیز کاهش یابد؛ به طوری که بیشترین عناصر مشترک مربوط به ایرانی-تورانی و اروپا-سیبری است که تنها 42/13 درصد گونه‌ها را به خود اختصاص داده است. کمبود عناصر رویشی اروپا-سیبری در منطقه مورد مطالعه، مبین این مهم است که شرایط اقلیمی برای حضور عناصر مربوط به این ناحیه رویشی نامساعد است، بدیهی است حضور عناصر گیاهی مربوط به این منطقه رویشی نشانگر قدرت بردباری و سازگاری آنها نسبت به شرایط نامناسب اقلیم کوهستانی است. این در حالی است که در مناطق کوهپایه‌ای اشترانکوه (Abrari Vajari et al., 2007؛ (Abasi et al., 2015، درصد عناصر مشترک افزایش و درصد عناصر ایرانی-تورانی کاهش می‌یابد.

نتایج پژوهش حاضر نشان داد که منطقه حفاظت‌شده اشترانکوه می‌تواند از جنبه ذخایر ژنتیکی حایز اهمیت باشد، زیرا 82 تاکسون تنها در مناطق آلپی دو قله آن در وسعتی حدود 3800 هکتار با اختلاف ارتفاع 1050 متر (3000 تا 4050 متر) انتشار یافته‌اند که از این تعداد، 23 گونه (05/28 درصد)، بوم‌زاد ایران است. این در حالی است که با کاهش ارتفاع (Abrari Vajari et al., 2007؛ Rajaei et al., 2011؛ Abasi et al., 2015)، درصد گونه‌های بوم‌زاد کاهش می‌یابد. بر اساس فهرست IUCN، 52/56 گونه‌ها در طبقه‌بندی LR (با نگرانی کمتر) و 69/8 درصد در طبقه‌بندی VU (آسیب‌پذیر) قرار می‌گیرند (Jalili and Jamzad, 1999). در میان گونه‌های بوم‌زاد پراکنش گونه‌های: Astragalus shuturunkuhensis،A. lurorum، Cousinia khorramabadensis وDionysia gaubae به استان لرستان محدود می‌شود. بنابراین، هر چه گیاهان یک منطقه اشتراکات بیشتری با سایر نواحی عمده رویشی جهان داشته باشند، نگرانی در خصوص انقراض گونه‌های گیاهی آن منطقه کاهش می‌یابد، زیرا امید بازگشت و استقرار مجدد آنها افزایش می‌یابد، اما گیاهانی که به ناحیه رویشی خاصی تعلق دارند در صورتی که این گیاهان با خطر انقراض روبه‌رو شوند، احتمال استقرار مجددشان کاهش خواهد یافت.

سپاسگزاری.

نگارندگان از دانشگاه آزاد اسلامی به خاطر تأمین هزینه های مالی پژوهش حاضر قدردانی می نمایند.