
تعداد نشریات | 43 |
تعداد شمارهها | 1,686 |
تعداد مقالات | 13,853 |
تعداد مشاهده مقاله | 32,878,133 |
تعداد دریافت فایل اصل مقاله | 12,997,262 |
تداوم تصویر در محور عمودیِ قصاید خاقانی، مختصهای سبکی | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
فنون ادبی | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
مقاله 7، دوره 8، شماره 1 - شماره پیاپی 14، خرداد 1395، صفحه 65-78 اصل مقاله (330.38 K) | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
نوع مقاله: مقاله پژوهشی | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
شناسه دیجیتال (DOI): 10.22108/liar.2016.20555 | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
نویسندگان | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
سید جواد مرتضایی* 1؛ سید محسن حسینی وردنجانی2 | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
1دانشیار گروه زبان و ادبیّات فارسی، دانشگاه فردوسی، مشهد، ایران | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
2دانشجوی کارشناسی ارشد زبان و ادبیّات فارسی، دانشگاه فردوسی، مشهد، ایران | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
چکیده | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
هدف از این پژوهش بررسی ویژگیهای تصویر در قصاید خاقانی- از شاعران سرآمد پارسیگو و صاحب سبک- است. خلق تصاویر بدیع، شگرف و معماگونه آن هم در روزگاری که کوشش شاعران، بیشتر در تقلید، تلفیق و تکرار مضامین و تصاویر پیشینیان خلاصه میشود، جایگاه برتر شعر او را بیشتر و بهتر روشن میسازد. یکی از ویژگیهای سبک شخصی خاقانی تداوم تصویر در محور عمودی قصاید اوست که ناشی از دو دلیل عمده است: الف) وابستگی عاطفی/ اندیشگی شاعر به تصویر. ب) اظهار فضل و قدرت شاعری مبنی بر ساختن تصاویر متنوع و متداوم از یک واژه یا موتیو. تداوم تصویر در اشعار خاقانی دارای سه گونه متفاوت است که عبارتاند از: 1- تداوم تصویر در ابیات به صورت پیوسته و بیفاصله؛ 2- تداوم تصویر با یک بیت فاصله؛ 3- تداوم تصویر با دو بیت فاصله. در حوزه معناشناسی شعر خاقانی، بیتوجهی به تداوم تصویر، نادیده گرفتن بخش قابلتوجهی از معنا و مضمون و انسجام متنی شعر اوست؛ نکتهای که متأسفانه در بیشتر شروحی که بر قصاید خاقانی نوشته شده است دیده میشود. | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
کلیدواژهها | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
خاقانی؛ قصیده؛ سبک شخصی؛ محور عمودی؛ تداوم تصویر | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
اصل مقاله | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
مقدمه افضلالدین بدیل متخلص به خاقانی، نجارزاده شروانی از شاعران سرآمد پارسیگو، نهتنها در قرن ششم بلکه در سراسر قلمرو زبان و ادبیات فارسی است. اشعار او که برگرفته از طبع بلند و قریحه سرشار و احاطهاش به علوم مختلف همچون طب، نجوم، فلسفه، کلام، تاریخ، ریاضی و... است، جزو بدیعترین و زیباترین اشعار پارسی است. فهم شعر او به خاطر استفاده زیاد از این علوم و به کاربردن الفاظ و تعابیر تخصصی و غریب آنها و خلق تصاویر دور از ذهن دشوار به نظر میرسد. به عبارت دیگر، «وقتی بعضی معلومات لازم برای فهم شعر خاقانی را نداریم از شعرش کمتر لذت میبریم، اما وقتی آن اطلاعات را کسب کردیم، لذت ما دو چندان بل صد چندان میشود» (شفیعی کدکنی، 1353: 73). چون بخشی از دریافت معنای شعر خاقانی و لذت بردن از آن در گرو آشنا بودن با اصطلاحات و آشنایی با علوم مذکور است، دریافت شعرش دشوار میگردد و این دشواری شعر او باعث شده که «بعضی متقدمان پنداشتهاند که بیش از پانصد بیت از ابیات استاد دارای معنی محصل نیست» (فروزانفر، 1312: 306). همچنین برخی این دشواری را «بر این حمل میکنند که پارسی، زبان مادری او نبوده و به قوه فرورفتن در کتب لغت و ادب و کثرت مراجعه به استادان پیشین این تسلط کمنظیر برای وی حاصل شده است» (دشتی، 1340: 16). از دشواری شعر او که بگذریم خاقانی را استاد چیرهدست وصف و تصویرسازی مییابیم.
پیشینة تحقیق پس از بررسی، بهویژه مراجعه به دو پایگاه اینترنتی نور مگز (noormags) و اسآی دی (sid) معلوم شد مقالهای با این عنوان و موضوع تاکنون نوشته نشده است، اما برخی از مقالاتی که در آن به بحث تصویرگری در اشعار خاقانی پرداخته شده عبارتاند از: 1- «تصویر در شعر خاقانی»، گیتی فلاح رستگار 2- «نقد وصف در جایگاه زیباشناختی شعر خاقانی»، محسن ذوالفقاری و مهدی دهرامی 3- «اصالت تصویر مهمترین معیار در تصحیح دیوان خاقانی»، سعید مهدوی فر 4- «خاقانی معمار زبان و خیال»، محمد حسین کرمی و جواد دهقانیان
بحث و بررسی واژة تصویر معادل ایماژ به کار میرود و «زمینة اصلی آن را انواع تشبیه و استعاره و اسناد مجازی و رمز و گونههای مختلف ارائة تصویر میسازد» (شفیعی کدکنی، 1390: 10). در تعریفی کلیتر و مفهومی عامتر، میتوان از کل زبان مجازی تعبیر به تصویر نمود «یعنی آن بخش از کاربردهای خلاقه و هنری زبان که از رهگذر تصرفات خیال در زبان عادی به وجود میآید» (فتوحی، 1385: 42). انواع تصویر از نظر ما در این مقاله همان چهار صورت خیالی مشهور و سنتی یعنی تشبیه، استعاره، مجاز و کنایه است. در بحث تصویرگری در دو محور عمودی و افقی شعر معمولاً با اصطلاحاتی همچون تراکم، تزاحم و تداوم روبهرو هستیم:1 تراکم تصویر که اغلب در محور افقی اتفاق میافتد، نتیجة آوردن چندین تصویر مستقل در یک بیت یا یک مصرع است و معمولا به فشرده شدن تصاویر، تزاحم و ناهمخوانی آنها منجر میشود. شاعران اغلب برای نشان دادن قدرت شاعری و قوت قریحة خود به تراکم تصویر روی آوردهاند؛ در حالی که در بسیاری از موارد این کار جز تزاحم تصاویر و زحمت بیشتر خواننده جهت رسیدن به مقصود شاعر اثر دیگری در برنداشته است؛ اما تداوم تصویر یعنی آوردن تصاویر متعدد و مختلف از یک شیء، واژه یا موتیو در ابیات متوالی است که نشاندهندۀ قدرت قوة خیال و قریحة توانمند شاعر و وابستگی عاطفی و اندیشگی او به آن شیء، واژه یا موتیو است که به آوردن یک تصویر در یک بیت بسنده نمیکند، بلکه همچنان به تصویرسازی خود ادامه میدهد. گفتنی است که تداوم تصویر در محور عمودی یکی از عوامل پیوستگی و انسجام کل شعر و علیالخصوص قالب قصیده است. تداوم تصویر در محور عمودی یکی از مهمترین جنبههایی است که باید در سنجش میزان زیبایی و تأثیرگذاری یک اثر منظوم مورد توجه قرار گیرد. متأسفانه در شرح و تحلیل و بررسیِ اغلب آثار منظوم پارسی این موضوع تقریباً مغفول مانده و علّت آن الگوبرداری شعر پارسی، بهویژه قالب قصیده، از شعر عرب است. «در ادبیات عرب واحد شعر بیت است و هنرمند هرچه دارد در یک بیت جای میدهد. درست مثل عربی که تمام مایملک خود را شب در بیت (خیمه) خویش جای میدهد تا از دستبرد دزدان در امان بماند. روی این حساب واحد شعر در ادب ما نیز بیت است و تمام کوشش علمای بلاغت اسلامی صرف این میشود که زیبایی یا زشتی را فقط در بیت ملاحظه کنند» (شفیعی کدکنی، 1352: 51). هنگامی که خاستگاه بلاغی بر بیت استوار شد و اهل بلاغت کمال و نقصان آثار را با توجه به بیت سنجیدند و طبعاً بیشتر قوانین را با توجه به بیت و برای آن تدوین و وضع کردند، راه و رسم سرایش شعر هم بر این اساس شکل میگیرد و استوار میگردد؛ یعنی شاعر آنگاه از اثر خلقشدة خویش احساس رضایت میکند که عناصر معنا و خیال در محور افقی انسجام و ارتباط داشته باشد، بدون اینکه نظری عمیق و توجهی دقیق به محور عمودی اثر داشته باشد (مقصود از محور افقی همان ارتباط تصویری و معنایی دو مصرع با یکدیگر در یک بیت و منظور از محور عمودی ارتباط معنایی و تصویری چندین بیت با یکدیگر است که در نگاهی جامعتر به آن شکل اصلی و طرح کلی شعر گفته میشود).2 «مسأله استقلال ابیات در قصیده که از یک جهت حسن شعر فارسی و عربی است، از جهت دیگر عیب است؛ بدینگونه که «بیت» همیشه زیبا و مؤثر است و عمیق اما «شعر» از این زیبایی و عمق و کمال بهره ندارد» (شفیعی کدکنی، 1390: 181). برخی اعتقاد دارند محور عمودی در شعر فارسی دارای محدودیت است به این معنی که این قابلیت وجود دارد که بتوان یک یا چند معنا، تصویر یا موضوع را در یک بیت یا حتی در یک مصراع بیان کرد. این محدودیت شاعران پارسیگو را «به کوتاه کردن تصویرها و معانی شعری در محور افقی واداشته است و در نتیجه تمام ابیات در شعر فارسی از نوعی استقلال برخوردارند و اگر موقوف شوند نوعی نقص و عیب به شمار میرود» (همان: 181). اما قصیده که حجم زیادی از آثار شاعران پارسیگو را به خود اختصاص داده، بعد از مثنوی، از نظر تعداد ابیات جایگاه بهتری را نسبت به دیگر قالبها جهت بررسی تداوم تصویر و پیوستگی محور عمودی داراست. البته در قصاید هم آنچنانکه ذکر آن گذشت «محور عمودی بسیار ضعیف و پریشان است و این پریشانی محور عمودی وقتی محسوستر میشود که محور افقی هم ضعیف میشود و تصویرهای تکراری جای تصاویر ابداعی را میگیرد و زیبایی محور افقی نمیتواند، ابتذال و تکراری بودن محور عمودی را جبران کند» (همان: 186). در میان شاعران قصیدهپرداز خاقانی جایگاهی ویژه دارد. در این بین، اگر توجه به تصاویر بدیع و تداوم تصویر در محور عمودی را ملاک ارزشگذاری قرار دهیم، بیشک خاقانی در میان برترینها قرار میگیرد. جایگاه برتر او وقتی مشخصتر میگردد که میبینیم بیشتر کوششهای شاعران در تصویرگری در محور افقی بیت از نیمه قرن پنجم تا روزگار شاعر به شکل تقلید و تکراری از مضامین پیشینیان بوده یا حداکثر این کوششها به امتزاج و تلفیق مضامین و تصاویر یا عوض کردن قالب آنان انجامیده است. این در حالی است که شاعر شروانی نهتنها در محور افقی، مضامینی بس زیبا و بدیع و تصاویری شگرف آفریده، بلکه در محور عمودی هم در بسیاری از موارد نظیر آن عمل کرده است. آنجا هم که احساس میشود مضمون تکراری است، آنچنان استادانه و ماهرانه آن را با تصاویر بدیع ترسیم میکند که گویا تکرار مضمون زیاد جلب توجه نمیکند و از ارزش آن، چیزی نمیکاهد؛ به عبارت دیگر «هنگامیکه خاقانی در عناصر خیال یعنی در مواردی که تصویر شاعرانه و خیال شعری را به وجود میآورد تجدید نظر میکند، شعر او و شعر کسانیکه در حوزه نفوذ او هستند تا مدتها از محدودیت شاعران اواخر قرن پنجم رهایی مییابد» (همان: 47). بیشتر تصاویر خلقشده در قصاید خاقانی بر پایه استعاره و تشبیه استوار است. «خاقانی عادت ندارد اشیاء را به اسامی آنها بخواند (مثلاً) خورشید در زبان خاقانی خورشید گفته نمیشود، مرغ آتشینپر، طشت زر، یاقوتپیکر، خنگ سرکش و شاهد طارمفلک است» (دشتی، 1340: 20). تداوم تصاویر در محور عمودی ابیات قصاید وی به قدری معنیدار و چشمگیر است که میتوان آن را یک مشخصة سبک شخصی قلمداد کرد. تداوم تصویر از نظر ما در این مقاله حداقل در سه بیت متوالی است. در برخی موارد، گاه یک یا دو بیت در میان ابیات فاصله میافتد و به نظر میرسد که تصویر در آن تداوم نداشته، اما بلافاصله بعد از آن در ابیات بعد میتوانیم تداوم تصویر را از همان شیء، واژه یا موتیو مشاهده کنیم. به جرأت میتوان گفت که در تمام قصاید خاقانی تداوم تصویر به گونههای مختلف- که در این مقاله به آنها اشاره میکنیم- وجود دارد و گاه این تداوم تصویر در بیشتر از ده بیت ادامه مییابد. اکنون به بیان برخی از نمونههای تداوم تصویر در 15 قصیدة خاقانی که تصادفی انتخاب شدهاند میپردازیم.3 شایان ذکر است که قصاید بر اساس تقسیمبندی سهگانة تداوم تصویر بررسی خواهند شد. 1ـ تداوم تصویر به صورت پیوسته و بیفاصله در این نوع تداوم تصویر در حداقل سه بیت و بیشتر از آن اتفاق افتاده است. به ابیات زیر دقت کنید:
خوناب جگر، ژاله صبحدم، گهر اشک، رشته تسبیح، خون، آب آتشزده، چشمه خوناب، سیل خون، ناودان مژه، سیلاب شما، سرخی خون، (تشبیه چشم اشکبار به انگور سیاه)، برق خون، آبله کردن لب (قرار گرفتن اشک بر لب)، نمکزار (رخ اشکآلود) و نمک، استعارات و تصاویری است که در طول 9 بیت متوالی پیرامون چشم، اشک و رخ پدید آمده است.
قمر، تنگمقر، چشمه حیوان، یوسف احمدخوی، بهار دل من و سرو چون مهرگیا، همه تصاویری از فرزند او رشیدالدین است.
بیزبانی (کنایه از سکوت) صد زبان خوشه (استعاره از خارهای خوشه) زبان ترازو (استعاره از شاهین ترازو) چو مار دو زبان بودن (کنایه از مردمآزاری و نیش زبان) زبان مهر کردن (کنایه از سکوت) همه تصاویری است حول واژه زبان.
این ابیات از قصیدهای است در سوگ امام ابوعمرواسعد. نورپیغمبر، سایة اله، مفتی مطلق، داور دینپناه، دینفزای و کفرکاه، سایة پادشاه، جاه، کلاه عزت، همه تصاویری مجازی و استعاری از امام ابوعمرو اسعد است.
نگین فقر، دو قلّه بودن فقر (تعبیری است جهت اندازهگیری مقدار آبی که به آن کُر میگویند (اسناد مجازی)، فقر سیاهپوش، فرّ فقر، تاج خسروی و ساز باربد (استعاره از فقر)، همه تصاویری است حول واژة فقر.
خیمة خضرا، رواق فلک، حُقه (استعاره از آسمان)، حقة مینا (استعاره از آسمان) و گنبد نیلوفری همه تصاویری است از آسمان (فلک).
دارُالملک لا، تخت سلطنت وحدت، هژده هزار عالم، تیه لا، دو حرف لا را دندانه کلید ابد دانستن، حاجبی لا، لا همچون اژدها، تصویرگری با واژة لا و شکل آن است.
دانة دُر، امانت، ماه من، ماه چو شمع، شمع بصر، بیمار، مَه، مه چهارده شب، تصویر و مجاز است از فرزند او رشیدالدین.
فسرده، غراب، ناقصان و گُرُهِ تَر، استعاره و کنایهاند از شاعران دیگر.
رویشناسان عالم غیب، تابخانة دل، آیینه دل، بتخانه، نظرگاه پادشاه، آینة دل، تصاویریست حول واژة دل.
داد ندادن آسمان، دیت ندادن آسمان، دو نانِ سپید و زرد فلک، ساز خوان ندادن فلک، سیهکاسه، کنایه و استعاره است از آسمان و خورشید و ماه و کژرفتاری آنها.
چشمة قیر و سیماب، شب بنفشهفش، روز یاسمنسیما، سیاه و سفید، همه تصاویری است بر پایة رنگ و مجاز از شب و روز.
صلیب بودن شکل لا، بادیة لا، نسیم کعبة الا الله، لا (مجاز از لا اله الا الله) همه تصاویری است شکل گرفته با کلمة لا.
کوچة حدوث، حلة حدوث، مشیمة عالم، تصاویری است از دنیا.
گوهر تمامعیار، چهارسوی فقر، آستانة فقر، تصاویری است حول واژة فقر. جهت مشاهدة نمونههای دیگر نگاه کنید به: (قصیده اول قافیه الف، ابیات 3 ـ 1، 28 ـ 26، 33 ـ 31) و (قصیده 3 قافیه الف، ابیات 7 ـ 5، 33 ـ 31، 24 ـ 22، 44 ـ 42، 8 ـ 5، 70 ـ 68) و(قصیده 4 قافیه الف، ابیات 3 ـ 1، 6 ـ 3، 12 ـ 9 ، 59 ـ 55) و (قصیده 5 قافیه الف، ابیات 8 ـ 4، 33 ـ 28، 42 ـ 37) و (قصیده 17 قافیه دال، ابیات 8 ـ 6، 29 ـ 27) و (قصیده 18 قافیه دال، ابیات 36 ـ 34، 50 ـ 48، 70 ـ 68، 73 ـ 70) و (قصیده 19 قافیه دال، ابیات 12 ـ 10، 17 ـ 14 ) و (قصیده 20 قافیه دال، ابیات 4 ـ 1، 13 ـ 11). 2ـ تداوم تصویر با یک بیت فاصله در این نوع، جز یک بیت، دیگر ابیات دارای تداوم تصویر هستند. ابیات زیر از این نوع حکایت میکنند:
نقش نوشاد، سرو بستان، گوهر تابنده، تنگِ شکر، چشمة خور، سهیسرو، گوهر، ماه من، یوسف، چراغ دل، تازهنخل، روح مَلَک داشتن (کنایه از اهل عالم بالا بودن)، مجاز و استعاره است از فرزندش رشیدالدین.
عروس فقر، خاتون دارملک فریدون، عروس، موکب فقر، از فقر گلشکر ساختن، مهر تب خواستن از فقر، مسیح، تصاویری است از نوع کنایه و تشبیه و مجاز از کلمة فقر.
شاهد لعمرک، شاگردِ فاستقم، مخصوصِ قم فانذر، مقصود کن فکان، شفیع زلت آدم، پردهپوش، ترجمان، سرو جوییار الهی، آفتاب عصمت، تصاویری است از وجود مقدس پیامبر اکرم (ص).
سیاهخانة وحشت، سواد و کثیف، سبز بارگاه، جیحون آفت، کُه پایة بلا، مجاز و استعاره است از دنیا.
دو پیک کبوترشتاب شدن شام و سحر، طرة شب، موی سپید دهر، موی گشتن شب، گوش صبح، آه آتشین برکشیدن صبح، تصاویری است از روز و شب.
آشنای نان، قفای نان، صلای نان، تصاویری ساخته شده است با واژة نان.
چراغ عقل، زاده شدن عقل، عقل جهانطلب، عقل خداپرست، پای کوبی با عقل، پیر ژندهپوش، تصویرگری است با واژة عقل.
سقف زرنگار، خیمة خضرا، خضرای آسمان، سبز بادبان، دخان، طشت، تشبه و استعاره است از آسمان.
خراس و قصر ارم، لاشة خر، آب و جاه، کوره و دم، خیل و حشم، مجاز و استعاره است از تعلقات دنیایی.
دودهنگ خاک، خاکدان دیو، رنگ جهان، زال، آب بدگوار، مجاز و استعاره است از دنیا.
گریه، آتل اشک، خونین بچگان، تصاویری است از کلمة اشک. جهت مشاهدة نمونههای دیگر نگاه کنید به: (قصیده 18 قافیه دال، ابیات 14 ـ 10 و 38 ـ 35) و (قصیده اول قافیه نون، ابیات 12 ـ 7) و (قصیده 4 قافیه نون، ابیات 12ـ8 و 16 ـ 12) 3ـ تداوم تصویر با دو بیت فاصله در این نوع، مجموع ابیات حداقل پنج بیت است که در دو بیت آن تداوم تصویر وجود ندارد، اما وابستگی عاطفی و اندیشگی شاعر باعث بازگشت و تصویرگری مجدد از آن شیء، واژه یا موتیو میگردد.
پرواز کردن با خرد، مَرکبِ لا و هو، ضامن بودن عقل، تصاویری است راجع به عقل.
دریای سرشک، خون، خون ریختن از رگ جان، تصویرگری است با واژة اشک.
برف نان، گِرده، دهکیای نان، تشبیه و مجاز است از کلمة نان.
نتیجه در 15 قصیدة مورد بررسی، تداوم تصویر وجود دارد. از مجموع 703 بیت، 249 بیت دارای تداوم تصویر در محور عمودی است. به عبارت دیگر، میتوان گفت که بیشتر از یکسوم ابیات این قصاید دارای تداوم تصویر در محور عمودی هستند. این آمارِ معنیدار بیانگر این است که تداوم تصویر در قصاید خاقانی از مختصات سبک شخصی اوست و به احتمال زیاد نوعی هنرنمایی و فضلفروشی شاعر است که میخواهد نشان بدهد که قدرت شاعری و قوت قریحة او به گونهای است که میتواند از یک واژه یا موتیو چندین تصویر پیدرپی بسازد و طبیعی است که همین ویژگی، قصیده خاقانی و سبک آذربایجانی را از سبک خراسانی ممتاز و متمایز میگرداند. در پایان آنچه ضروری به نظر میرسد این است که برای تبیین مبانی زیباییشناسی و دریافت دقیق و کامل معنیشناسی شعر خاقانی ضمن شرح و تحلیل اشعار او بایست به این پیوستگی و تداوم تصویر توجه داشت. آمار ابیات دارای تداوم تصویر که تعداد آنها 249 بیت است به تفکیک نوع و گروه از این قرار است: 1- ابیات دارای تداوم تصویر به صورت پیوسته و بیفاصله، 161 بیت. 2- ابیات دارای تداوم تصویر با یک بیت فاصله، 73 بیت. ابیات دارای تداوم تصویر با دو بیت فاصله، 15 بیت.
نمودار و نشانگر آمار به دست آمده:
پی نوشتها 1- شفیعی کدکنی در صفحات (201 – 169) کتاب «صور خیال در شعر فارسی» به طور مبسوط و همراه با شواهد به شرح و توضیح این اصطلاحات پرداخته اند. 2- جهت اطلاع بیشتر به فصل (محور عمودی و محور افقی خیال) در کتاب صور خیال در شعر فارسی مراجعه کنید. 3- قصاید دیوان (تصحیح سیدضیاءالدین سجادی) به سه قسمت مساوی تقسیم شده سپس 5 قصیده از اول هر قسمت مورد بررسی قرار گرفته است. به عبارت دیگر، این شواهد برآمده از 15 قصیده است که عبارتاند از: 5 قصیدة اول قافیة الف، 5 قصیدة اول قافیة نون و قصاید (17، 18، 19، 20 و 21) از قافیة دال. | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
مراجع | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
منابع
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
آمار تعداد مشاهده مقاله: 2,545 تعداد دریافت فایل اصل مقاله: 711 |