سنجش وضعیت شاخص‌های جهانی شهر دوستدار ِسالمند
در کلان‌شهر تهران (AFC)

تاریخ دریافت مقاله: 24/09/1394 - دریافت پذیرش مقاله: 21/01/1395، صص 22-1

چکیده

هدف از این پژوهش سنجش شاخص‌های جهانی شهر دوستدار سالمند در شهر تهران است که سازمان بهداشت جهانی آن راتدوین کرده است. در این مقاله راهکارهای طراحی براساس کارهای موفق اجراشده در سایر کشورها برای شهر تهران ارایه خواهد شد. در پژوهش حاضر پرسشنامة استاندارد سازمان بهداشت جهانی به تعداد 110 نسخه تکثیر گردید و در اختیار طراحان و برنامه‌ریزان شهری، متخصصان توانبخشی، پزشکان، پرستاران و سایر متخصصین و صاحب‌نظران مرتبط با بحث سالمندی، قرار گرفت. در ادامه داده‌های حاصل به نرم‌افزار SPSS نسخه 22 وارد شده و با استفاده از آمار توصیفی و استنباطی به تجزیه و تحلیل داده‌ها پرداخته شده است. نتایج تحقیق بیانگر آن است که از میان شاخص‌های هشت‌گانۀ شهر دوستدارِ سالمند: شامل فضاهای باز و ساختمان‌ها، حمل و نقل، مسکن، مشارکت اجتماعی، تکریم سالمندان و مشمولیت اجتماعی، مشارکت شهروندی و استخدام سالمندان، امکانات‌ ارتباطات و اطلاعات و خدمات سلامتی و محلی و عامل حمل و نقل در شهر تهران دارای وضعیت مطلوب‌تری برای سالمندان داشته و شاخص مشارکت شهروندی و استخدام و مسکن برای آنان بسیار نامناسب است. می‌توان گفت که پژوهشگران و طراحان شهری برای تحقیقات آتی باید برای برنامه‌ریزی مسکن و فضاهای باز ساختمان‌ها به صورت جزئی‌نگر و دقیق‌تر وارد شده و طراحی‌ها و برنامه‌های دقیق‌تری را در این زمینه در پیش گیرند. هدف از این پژوهش تنها سنجش این موضوع بوده و انتظار می‌رود در آینده به صورت ویژه و جزئی این دو مقوله مطالعه و بررسی شود.

واژه‌های کلیدی: سنجش، شهر دوستدار سالمند، طراحی، تهران، سازمان بهداشت جهانی.

1- مقدمه.

پدیدة جهانی پیری جمعیت که در حال حاضر فراگیر شده است، نتیجة همراهی کاهش جهانی نرخ باروری و افزایش عمر سالمندان است. بر اساس گزارش سازمان ملل متحد، در طی نیم قرن اخیر نسبت کودکان 0 تا 14 ساله در سراسر جهان از 34% به 30% در سال 2000 کاهش یافته است (سازمان ملل متحد، 2002: 15). هر چند برخی صاحب‌نظران پیری جمعیت را نمودی از سیاست‌های موفق بهداشت عمومی می‌دانند (Wynants, 2009: 28)؛ اما تأمین برخی نیازهای آن‌ها مانند مسائل مالی، روابط اجتماعی، مراقبت‌های بهداشتی، نیازهای عاطفی مانند احترام و نیاز به احساس مفید بودن، به برنامه‌ریزی و سیاست‌گذاری دولت‌ها نیاز دارد (Asgari et al., 2009: 119). تمام کشورهای صنعتی در حال برنامه‌ریزی برای پیری جمعیت هستند. ایالات متحدة آمریکا مسائلی مانند سیاست بازنشستگی، مراقبت طولانی‌مدت، درآمد و سایر مسائل مربوط به سالمندان را مدنظر قرار داده است (Anderson, Hussey, 1999: 2). همچنین در سال‌های اخیر در برخی نقاط جهان مانند نیویورک، فعالیت‌هایی جهت بررسی نیازهای سالمندان مطرح شد (آکادمی پزشکی نیویورک، 2013: 22). از طرفی با توجه به رشد جهانی 9/3 میلیاردی شهرنشینی در سال 2014 و پیش‌بینی افزایش 5/2 میلیارد دیگر جمعیت شهرنشین با مشارکت 90 درصدی قارة آسیا و آفریقا تا سال 2050 (سازمان ملل متحد،2014: 1)، اهمیت ساماندهی جمعیت سالمند در شهرها بیشتر و بحث سالمندی و شهرنشینی مطرح می‌شود.

آمار بیانگر رخداد حداکثر کاهش نرخ باروری در کشورهای آسیایی از جمله ایران است. هم اکنون با کاهش 9/69 درصدی نرخ باروری از 28/6 فرزند، به ازای هر مادر در سال 1975- 1980 به میزان 89/1 در سال 2005- 2010، در صدر جدول کاهش نرخ باروری در آسیا و همچنین جهان قرار دارد (سازمان ملل متحد، 2013: 79). همچنین بر اساس آمار ارایه ‌شده از درگاه ملی آمار ایران، شاخص میزان سالخوردگی جمعیت کشور، از 97/3 در سال 1335 به 72/5 در سال 1390 افزایش یافته است (مرکز آمار ایران، 2013). بنابراین پیش‌بینی رخداد پیری جمعیت در منطقه، امری انکارناپذیر است. البته پیش‌بینی مبتنی بر احتیاط، سیاست‌های صحیح اقتصادی و ثبات سیاسی، سبب تبدیل این تهدید به فرصتی در منطقه خواهد شد (Hajjar et al.,2013: 12). همچنین مباحث توسعة پایدار در زمینة اجتماعی نیز در موضوع پیری جمعیت با اهیمت است. یک نظام اجتماعی پایدار، باید به توزیع برابر منابع و تساوی تسهیلات و خدمات اجتماعی مانند بهداشت، آموزش و پرورش، برابری جنسی، پاسخگویی سیاسی و مشارکت دست یابد (دفتر برنامه‌ریزی و اقتصاد مسکن، 1381: 7). از طرفی ایران نیز از قاعدة رشد جمعیت شهرنشینی در جهان مستثنا نیست و نرخ رشد جمعیت شهرنشین از 4/2 درصد در سال 1976 به 8/2 درصد در سال 2001 ارتقا یافته است. این رشد جمعیت در شهرهای بزرگ مانند تهران بیشتر است (Fanni, 2006: 408). شهر تهران در سال 1996 به عنوان عظیم‌ترین کلانشهر کشور با، 320430 نفر جمعیت معادل (7/4) درصد جمعیت بالای 65 سال داشته و در سال 2006 جمعیت این گروه به بیش از چهارصد و پنجاه هزار نفر رسیده است (توحیدی، 2011: 12). بر این اساس، با افزایش نرخ جمعیت سالمندان انجام پژوهش‌های بیشتر در این باب می‌تواند جوابگوی نیازهای متنوع سالمندان در آینده‌ای نه چندان دور باشد.

یکی از راه حل‌های ارایه‌شده برای رفع نیازهای شناخته شدة سالمندان از قبیل خدمات بهداشتی و اجتماعی، عوامل رفتاری، عوامل شخصی، محیط فیزیکی، عوامل اجتماعی و عوامل اقتصادی، در خدمات شهری شهرهایی تحت عنوان شهر دوستدار سالمند پیش بینی شده است (سازمان جهانی بهداشت، 2007: 1و2). تاکنون 33 شهر از 22 کشور واقع در نقاط مختلف دنیا مانند قارةآمریکا، قارةاروپا، قارةآفریقا، مدیترانه شرقی و بخش غربی اقیانوس آرام، به این طرح پیوسته‌اند (Neal, DeLaTorre, 2012: 8).

در ایران از مدت‌ها قبل، مقدمات برنامه‌ریزی در امور سالمندان ایجاد شده است و بر این اساس نهادهای مختلفی، برنامه‌ریزی برای این گروه را متعهد شده‌اند. از این جمله می‌توان به وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی کشور اشاره داشت که اقداماتی در زمینة سلامت سالمندان انجام داده است. تأسیس واحدی تحت عنوان «ادارۀ سلامت زنان و توسعه، جوانان و سالمندان»، از جمله اقدامات حمایتی اجتماعی برای قشر سالمند است. همچنین در بحث برنامه‌ریزی و بسترسازی برای زندگی فعال سالمندان اقداماتی از این دست را نهادهای دیگر همچون سازمان بهزیستی، کمیتۀ امداد امام خمینی (ره)، صندوق‌های بازنشستگی و بیمه، دانشگاه‌های علوم پزشکی و مراکز تحقیقاتی، سازمان‌های خیریه و داوطلب و شهرداری‌ها اجرا کرده‌اند. خدماتی که شهرداری‌ها ارایه داده‌اند از قبیل پیشنهاد لایحة شهر دوستدار سالمند است که اقداماتی از قبیل مناسب‌سازی وسایل حمل و نقل و تعبیة مکان اختصاصی استاندارد برای استفادة آن‌ها و اقدامات نظارتی و در نهایت عدالت اجتماعی است. از دیگر اقدامات شهرداری نصب وسایل ورزش برای افراد کم‌توان و تأسیس کانون جهان‌دیدگان، فرهنگسرای سالمندان و توزیع کارت منزلت است (علیزاده و همکاران، 1392: 75-77). در همین راستا، شورای اسلامی شهر تهران در طرح جامع شهری خود در سال 2007 مطلب مذکور را با ارائة برنامه‌هایی به تصویب رساند. هر چند راهکارهای کلی در بندهای مختلف قانونی شورای شهر مطرح شده است (سازمان بهداشت جهانی، 2013)، با وجود برنامه‌ریزی‌های مذکور، هنوز هیچ اقدام قابل ملاحظه‌ای در سطح وسیع دیده نمی‌شود؛ ولیکن خوشه‌بندی این راهکارها به تبیین دقیق راهکارها و سنجش میزان اهمیت هر یک از معیارها، به اولویت‌بندی اجرای‌ هر یک کمک خواهد نمود.

پیشینة پژوهش.

پژوهش در زمینة بحث شهر دوستدار سالمند، در ایران قدمت چندانی ندارد. ضابطیان و تقوایی (1388)، در پژوهشی به بررسی شاخص‌های مناسب‌سازی فضاهای شهری دوستدار سالمند با استفاده از رویکرد مشارکتی پرداخته‌اند. در این پژوهش با توجه به ویژگی‌های خاص تردد و استفادة سالمندان از فضاهای شهری و همچنین بررسی نمونة موفق از تجارب جهانی با رویکرد مشارکتی، به بیان شاخص‌های لازم برای مناسب‌سازی فضاهای شهری دوستدار سالمندان پرداخته شده است (ضابطیان و تقوایی، 1388: 60). در پژوهشی دیگر، شاخص‌های شهر دوستدار سالمند در شهر مشهد با تاکید بر شاخص‌های فرهنگی - اجتماعی سنجش شد (زرقانی و همکاران، 1394: 673). همچنین برخی پژوهش‌ها، جهت رفاه اجتماعی و توسعة پایدار در باب شهرهای دوستدار کودکان و زنان انجام گرفته است. کیانی و اسماعیل زادة کواکی (1391)، به تحلیل و برنامه‌ریزی شهر دوستدار کودک از دیدگاه کودکان پراخته‌اند (کیانی و اسماعیل‌زادة کواکی، 1391: 51). کربلایی حسینی غیاثوند و سهیلی (1392)، ویژگی‌های شهر دوست‌داشتنی از نگاه کودکان منطقة دو شهرداری قزوین را مورد مطالعه قرار داده‌اند. پس از مطالعات مذکور، پیشنهادهایی برای نیل به هدف مذکور، ارایه شده است (کربلایی حسینی غیاثوند و سهیلی، 1392: 59). غفاری و همکاران (1390) نیز، به ارزیابی و مقایسة چگونگی پاسخگویی به اصول شهر دوستدار کودک در بافت‌های جدید و سنتی ایران با مطالعة دو بخش شهرک سپاهان شهر و محلة جوباره اصفهان پرداخته‌اند (غفاری و همکاران، 1390: 27). پژوهشی دیگر در مشهد، معیارهای طراحی محلات دوستدار کودک را مورد بررسی قرار داده است (متینی و همکاران، 1393: 91). فاضلی و ضیاچی نیز در پژوهشی به شناخت معیارهای شهر دوستدار زن از نظر زنان متعلق به پایگاه‌ها و تیپ‌های مختلف اجتماعی تهران، پرداخته‌اند (فاضلی و ضیاچی، 1393: 59). با این حال بررسی طرح شهرهای دوستدار سالمند در رویکردهای نظری و عملی جهانی، جهت دستیابی به تجربیات موفق، لازم است.

توسعة جامعة دوستدار سالمند، روندی رو به رشد دارد. از آغازین گام‌های این مسیر تأیید طرح پیری فعال مادرید از جانب سازمان ملل متحد در سال 2002 بود. در گام‌های بعد، این روند با مشارکت 33 شهر از نقاط مختلف صنعتی و توسعه‌یافتة جهان، در طرح شهر دوستدار سالمند، دنبال شد (Plouffe, Kalache, 2010: 734, 735). پیری فعال به عنوان اصطلاحی رایج در تعریف این نوع طراحی، فراهم‌آورندة سلامتی، مشارکت اجتماعی و امنیت به منظور افزایش کیفیت زندگی سالمندان است. کشورهایی مانند آرژانتین، برزیل، کانادا، کاستاریکا، جامائیکا، مکزیک، پورتوریکو و ایالات‌ متحدة آمریکا از قارة آمریکا، کنیا از قارة آفریقا، اردن، لبنان و پاکستان از مدیترانۀ شرقی، آلمان، ایرلند، ایتالیا، روسیه، سوئیس، ترکیه و انگلستان از اروپا، هند از جنوب شرق آسیا و استرالیا، چین و ژاپناز بخش غربی اقیانوس آرام، در ارائۀ این خدمت برای سالمندان پیش‌قدم شده‌اند (سازمان جهانی بهداشت، 2007: 8). سازمان بهداشت جهانی، روند ساخت شهر دوستدار سالمند را در یک چرخه، شامل سه مرحلة برنامه‌ریزی، پیاده‌سازی برنامه‌ها و ارزیابی پیشرفت کار، ارایه داده است (O’Hehir, 2014:16). مرحلة اول چارچوب نظری، مرحلة دوم چارچوب عملی و مرحلة سوم به عنوان عامل کنترل‌کنندة متغیرهای مذکور در طرح هاست.

اهداف کلی مطرح‌شده برای طراحی و اجرای شهر دوستدار سالمند از سوی سازمان جهانی بهداشت شامل به رسمیت شناختن طیف گستردة ظرفیت‌ها و منابع در سالمندان، پیش‌بینی و پاسخگویی منعطف به نیازهای دوران سالمندی و ترجیحات این دوران، حفاظت از افراد آسیب‌پذیر و مشارکت آن‌ها در همکاری‌ها و زندگی اجتماعی است (سازمان جهانی بهداشت، 2007: 5). اما گاهی برخی جوامع، علاوه بر موارد مذکور، اهداف خاص دیگری نیز دارند؛ به‌طور مثال دلیل اجرای این ایده در شهر لاپلاتای آرژانتین، ترویج گروه‌های خودسازمانده جهت تأمین امنیت جامعه بود (سازمان جهانی بهداشت، 2007: 15). شهر دوستدار سالمند پرتلند با هدف درک بهتر از سالمندی و تسهیل فرصت رشد برای جوامع و سالمندان (Hanson, 2012: 8,2) و ملویل استرالیا با اهداف امنیت، قابلیت زیستن، عدالت، قابلیت دسترسی رفاه و پایداری با سطح بالای سلامت برای کاربران، در هماهنگی با چشم‌انداز 20 ساله از سال 2010 تا 2031 تعریف‌ شده است (کمیسیون برنامه‌ریزی استرالیای غربی، 2011: 4). نیویورک نیز برای ارزیابی میزان پاسخگویی شهر به نیازهای سالمندان نیویورکی، توسعة مباحث نظری و پیاده‌سازی راهبردهای شهر جهت تثبیت موقعیت خود به عنوان یک شهر دوستدار سالمند طراحی شده است (Bloomberg, Quinn, 2009: 6).

پس از تعیین اهداف طرح، بحث روش نیازسنجی مطرح است. به دلیل ناهمگونی گروه سالمندان از نظر شرایط مختلف سنی، جنسی، امکانات مالی، نگرش، سلامت، تحرک و غیره (Menec, et al., 2011:486)، پژوهشگر با متغیرهای زیادی روبه‌‌روست. هنگامی که مفاهیم پیچیده با یک سوال قابل اندازه‌گیری نیست، طراحی، ارزیابی و تجزیه و تحلیل پرسشنامه‌ها می‌تواند بیانگر اولویت‌ها برای محققین باشد (Engel, Schutt, 2009: 56). در همین راستا، برای ایجاد درک کلی از شاخص‌ها و استخراج فهرست بازبینی کلی از ویژگی‌های شهر دوستدار سالمند، سازمان بهداشت جهانی، 33 کشور عضو در این طرح را مأمور به تهیة گزارشی از نیازهای سالمندان مناطق خود نمود (سازمان جهانی بهداشت، 2007: 1). جهت شروع پروسة طراحی و اجرای شهر دوستدار سالمند، مشارکت سالمندان محلی برای شناسایی نقاط ضعف و قوت و ارائة مشاوره، بسیار مهم است (سازمان جهانی بهداشت، 2007: 11). اجرای این طرح در نیویورک با چارچوب تحلیل و نیازسنجی افراد توسط مصاحبه با سالمندان، مسئولان بخش‌های خصوصی و دانشگاهیان (Bloomberg, Quinn, 2009: 7) و در شهر پرتلند با تشکیل گروه‌های شور و تبیین برنامۀ عملی توسعه و شاخص‌ها آغاز شد (Hanson, 2012:11). در برخی دیگر از شهر‌ها مانند لندن از تجهیزات جدید‌تری مثل سنسور‌ها جهت آزمایش‌های روان‌شناختی، در محیط بهره گرفته شد (دانشکدۀ سلطنتی لندن، 2013: 36). همچنین این طرح در ایتالیا با مشارکت مراکز تحقیقاتی و برنامه‌هایی جهت درک بهتر روابط میان سالمندان و محیط شهری انجام پذیرفت (هیأت اروپایی، 2013: 118).

زمینه‌های خاص که مجری و مروج برنامه‌های خاص هستند، می‌توانند منجر به موفقیت برنامۀ شهر دوستدار سالمند شوند (Jackisch et al., 2015:110). در همین راستا پس از نظرسنجی جهانی ا ز ویژگی‌های کالبدی شهر دوستدار سالمند (سازمان جهانی بهداشت، 2007: 1)، خلاصه‌ای از ویژگی‌های کالبدی جمع‌آوری شده از نقاط مختلف دنیا، در فهرست‌‌های بازبینی‌ از سازمان بهداشت جهانی منتشر شد. البته این فهرست‌ بازبینی جهت رتبه‌بندی شهرها نسبت به یکدیگر نیست و صرفاً برای ارزیابی میزان پیشرفت شهر نسبت به این استاندارد جهانی است (سازمان جهانی بهداشت، 2007: 11). از راهکارهای دریافت‌شده از سوی سازمان بهداشت جهانی، از شهرهای مختلف دوستدار سالمند می‌توان به پاکیزگی و دلپذیری محیط، وجود فضای سبز، اماکنی جهت استراحت، پیاده‌رو مناسب، امنیت در معابر پیاده، در دسترس بودن، محیط امن، گردشگاه‌ها و مسیرهای چرخشی، بناهای دوستدار سالمند، توالت‌های عمومی کافی و اولویت خدمات‌دهی به سالمندان است. این مرحله در پرتلند با راهبردهای عملی از قبیل ایجاد مراکز محله جهت دستیابی به نیازهای زیستی و اجتماعی، و معابر ایمن و در دسترس، همکاری مدارس برای آموزش همة سنین از جانب دولت‌های محلی تصویب شد و به اجرا درآمد (Hanson, 2012:24, 27, 28). از راهکارهای عملی ارایه شده در نیویورک نیز می‌توان به ایجاد ارتباط قوی مراکز سالمندی با کتابخانه‌ها، منطقة مسکونی متشکل از افراد بازنشستۀ سالمند، ایجاد واحدهای مسکونی مخصوص سالمندان، ایجاد سیستم حمل و نقل عمومی مناسب، پارک‌های مخصوص سالمندان و سایر نیازهای مطرح شده مانند ایمنی پیاده‌روها و روشنایی مناسب آن‌ها و همچنین ساخت سرویس‌های بهداشتی عمومی در دسترس اشاره کرد (Bloomberg, Quinn, 2009: 38, 58, 60 , 64). گزارش‌ها در مورد ویژگی‌های کالبدی این طرح در هالیفاکس کانادا نیز به مواردی از قبیل ایجاد امکاناتی برای فعالیت‌هایی مانند پیاده‌روی و اسکیت در فضای باز، وجود استخرها و مراکز تناسب اندام و امکاناتی جهت انواع ورزش و آموزش قایق‌رانی اشاره می‌کند. از دیگر عوامل ایمنی در شهرهای دوستدار سالمند نیز می‌توان به چراغ‌های ترافیک عبور عابر پیاده در جادة کانکون مکزیک، معبر عابر پیاده در مایاگوئز پورتوریکو و معبر با نوار بدون لغزش در پرتلند اشاره کرد (سازمان جهانی بهداشت، 2007: 14). همة این قبیل ویژگی‌ها برآمده از اهداف تأسیس شهر و تأثیر گرفته از فهرست بازبینی سازمان بهداشت جهانی است.

روش مطالعه.

الف: روش تحقیق.

در پژوهش حاضر پرسشنامة استاندارد سازمان بهداشت جهانی شامل 102 سؤال، با محورهای هشت‌گانه برآمده از نیازهای اذعان شده از نقاط مختلف بیست و دوگانة جهان، اعم از فضاهای باز و ساختمان‌ها، حمل و نقل، مسکن، مشارکت اجتماعی، تکریم سالمندان و مشمولیت اجتماعی، مشارکت شهروندی و استخدام سالمندان، امکانات ارتباطات و اطلاعات و خدمات سلامتی و محلی تهیه شد. این پرسشنامه طبق نتایج به دست آمده از پروژۀ جامع شهرهای مناسب برای سالمندان که از سوی سازمان بهداشت جهانی در 33 شهر از 22 کشور دنیا به اجرا در آمده، تدوین گردیده است. پرسشنامة حاضر، به عنوان ابزاری جهت خودارزیابی شهرها و نقشه‌ای برای آگاهی از میزان پیشرفت برنامه‌ها قلمداد می‌گردد. این ابزار می‌تواند از سوی اشخاص یا گروه‌هایی که قصد دارند شهر خود را به منظور بهره‌مندی افراد سالخورده متناسب‌سازی نمایند، استفاده گردد. کارآمدی پرسشنامۀ مزبور مستلزم مشارکت کامل افراد سالمند و معلول در تکمیل آن است. آنان در خصوص چگونگی انطباق خصوصیات شهری این پرسشنامه با تجاربشان در زمینۀ تسهیلات و محدودیت‌های مناطق شهری، توضیحات لازم را ارایه خواهند داد.

این پرسشنامه‌ها به تعداد 110 نسخۀ تکثیر و در اختیار طراحان و برنامه‌ریزان شهری، متخصصان توانبخشی، پزشکان، پرستاران و سایر متخصصین و صاحبنظران مرتبط با بحث سالمندی، قرار گرفتند. به دلیل تعداد سؤالات زیاد موجود در پرسشنامه، تخصصی بودن آن‌ها و ناهوشیاری و ناآگاهی کامل برخی از سالمندان، بهترین روش برای دریافت نتایج دقیق‌تر از شهر تهران، توزیع آن در بین متخصصین تشخیص بود. برای تعیین حجم نمونه از فرمول کوکران استفاده شده است. در این حالت با ضریب خطای 1/0 و ضریب اطمینان 90 درصد در بدبینانه‌ترین حالت، تعداد 96 عدد پرسشنامه به دست آمده است.

تجزیه و تحلیل داده‌هابا نرم‌افزار SPSS نسخه 22 انجام پذیرفت. پایایی ابزار پژوهش با استفاده از روش همسازی درونی اجزاء و ارزیابی مقدار آلفای کرونباخ سنجیده شد. نتایج تجزیه و تحلیل آماری در دو بخش یافته‌های توصیفی و یافته‌های استنباطی ارایه شده است. در بخش یافته‌های توصیفی به توصیف متغیرهای اصلی با استفاده از مقادیر میانگین، انحراف معیار و نمودار ستونی پرداخته شد. در بخش یافته‌های استنباطی از آزمون t تک نمونه‌ای[1] و آزمون فریدمن[2] استفاده شد. حداکثر سطح خطای آلفا جهت آزمون فرضیه‌ها 05/0 در نظر گرفته شده است (05/0 ≥P).

نتایج بررسی پایایی پرسشنامه با استفاده از ضریب آلفای کرونباخ در جدول (1) ارایه شده است. همانطور که آمده تمامی متغیرهای پژوهش دارای پایایی قابل قبول هستند و میزان آلفای کرونباخ تمامی متغیرهای پژوهش بیشتر از 70/0 است. آلفای کرونباخ متغیر فضای باز و ساختمان‌ها برابر با 74/0، حمل و نقل برابر با 90/0، مسکن برابر با 72/0، مشارکت اجتماعی برابر با 71/0، تکریم سالمندان و مشمولیت اجتماعی برابر با 77/0، مشارکت شهروندی و استخدام برابر با 75/0، ارتباطات و اطلاعات برابر با 74/0 و خدمات سلامتی و محلی برابر با 81/0 است. نتایج نشان می‌دهد که در مجموع میزان آلفای کرونباخ برای تمامی ابعاد و پرسشنامه، مورد قبول و مناسب است. پس از طی پروسة روش تحقیق، در نهایت نتایج تحلیل، مبنایی جهت بحث و نتیجه‌گیری فراهم آورد (شکل 1).

جدول‌ (1): میزان پایایی به روش همسازی درونی (آلفای کرونباخ)

شکل (1): نمودار فرایند پژوهش

ب: سؤالات پژوهش.

طبق مطالب پیشین، مبانی طرح شهر دوستدار سالمند تهران، در سال 2007 مطرح شده است (سازمان بهداشت جهانی، 2012)؛ بعد از گذشت حدود 8 سال از تصویب این طرح، هدف، سنجش معیارهای طرح به عنوان متغیرهای پژوهش حاضر در شهر تهران است. با توجه به انجام این طرح پژوهشی پرسشنامه‌محور در 33 شهر از 22 کشور دنیا، نتایج تحقیق حاضر می‌تواند مبنایی جهت مقایسة این متغیر در میان شهر‌های بزرگ دیگر نیز باشد. در نهایت هدف، ارائۀ راهکارهایی جهت رفع مشکلات، کمبودهای معماری و شهرسازی شهر تهران جهت مناسب‌سازی آن برای قشر سالمند است. اکنون سؤالاتی که می‌توان در این مورد مطرح نمود و در واقع پژوهش حاضر به دنبال پاسخگویی به آنهاست، پرسش‌های زیر است:

1. شهر دوستدار سالمند تهران چه ویژگی‌هایی باید داشته باشد؟
2. کدام شاخص‌ها در الویت برنامه‌ریزی شهر دوستدار سالمند قرار دارد؟
3. به چه میزان این شاخص‌ها در شهر تهران موجود است و در چه مواردی ضعف بیشتری مشاهده می‌شود؟
4. چه راهکارهایی می‌توان به منظور بهبود کیفیت شهر تهران برای سالمندان ارایه کرد؟

ج: فرضیه‌های تحقیق:.

در فهرست بازبینی سازمان بهداشت جهانی، آیتم‌های هشتگانه‌ای جهت برنامه‌ریزی و طراحی شهر دوستدار سالمند، بررسی شده است. یکی از اهداف فهرست بازبینی، بررسی آیتم‌های هشت‌گانه سازمان بهداشت جهانی، جهت خودسنجی شهرها از وضعیت هر یک در شاخص‌های مذکور و میزان پیشرفت هر یک برای رسیدن به معیارهای مطلوب است. بر این اساس پژوهش حاضر کوششی جهت بررسی فرضیه‌های زیر است:

فرضیۀ 1: فضاهای باز و ساختمان‌ها در شهر تهران از وضعیت مطلوبی برای سالمندان برخوردارند (سؤالات 1 تا 12)

فرضیۀ 2: حمل و نقل در شهر تهران دارای وضعیت مطلوبی برای سالمندان است (سؤالات 13 تا 29)

فرضیۀ 3: وضعیت عرضه و کیفیت مسکن در شهر تهران برای سالمندان مناسب است. (سؤالات 30 تا 36)

فرضیۀ 4: فرصت مشارکت اجتماعی سالمندان در شهر تهران بخوبی فراهم شده است. (سؤالات 37 تا 44)

فرضیه 5: تکریم و مشمولیت اجتماعی سالمندان در شهر تهران بسیار مطلوب است (سؤالات 45 تا 53)

فرضیۀ 6: امکان مشارکت شهروندی و استخدام سالمندان در شهر تهران بسیار مطلوب است. (سؤالات 54 تا 61)

فرضیۀ 7: در شهر تهران امکانات ارتباطات و اطلاعات بخوبی برای سالمندان فراهم شده است. (سؤالات 62 تا 72)

فرضیۀ 8: در شهر تهران خدمات سلامتی و محلی مطلوبی برای سالمندان فراهم شده است. (سؤالات 73 تا 84)

یافته‌ها و بحث.

یافته‌های توصیفی.

گویه‌ها یا پرسش‌های پرسشنامه در سطح سنجش ترتیبی هستند؛ اما متغیرهای پژوهش ترکیبی از چند گویه است. برخی معتقدند که در مواردی که چند متغیر ترتیبی با هم ترکیب می‌شوند و مقیاسی برای یک مفهوم انتزاعی ساخته می‌شود، می‌توان آن‌ها را با تسامح مقیاس فاصله‌ای در نظر گرفت (نایبی، 19:1388). در جدول (2) به توصیف متغیرهای اصلی با استفاده از آماره‌های میانگین و انحراف معیار پرداخته شده است. نتایج به دست آمده برحسب میانگین صورت نزولی داشته و از زیاد به کم ارایه شده است. نتایج نشان می‌دهد که بالاترین میانگین (64/1) مربوط به بعد حمل و نقل است و بعد از بعد حمل و نقل، دو بعد مشارکت اجتماعی و فضای باز و ساختمان‌ها با میانگین‌های 53/1 و 46/1 در رتبه‌های بعدی قرار دارند. پایین‌ترین میانگین مربوط به بعد مشارکت شهروندی و استخدام با میانگین 15/1 و بعد از آن مربوط به بعد مسکن با میانگین 25/1 است. میانگین کل هم برابر با 41/1 است. نمودار ستونی میانگین متغیرهای اصلی در ادامه گزارش شده است (شکل 1).

جدول (2): میانگین و انحراف معیار متغیرهای اصلی

شکل (2): نمودار ستونی میانگین متغیرهای اصلی

یافته‌های استنباطی.

آزمون فرضیه‌ها.

جهت بررسی وضعیت شهر تهران در ارتباط با نیازهای آن آزمون t تک‌نمونه‌ای استفاده شده است. این آزمون زمانی کاربردی است که یک نمونه از جامعه موجود باشد و هدف، مقایسة آن با یک حالت معمول و یا حتی عددی فرضی و مورد انتظار است. در این آزمون میانگین نمونه و متغیرها با مقدار 2 که حد متوسط در نظر گرفته شده مورد مقایسه قرار می‌گیرد. دامنة نمرات از 1 تا 3 است که نمرة متوسط برابر با 2 به دست می‌آید. چنانچه مقدار هر کدام از متغیرها به‌طور معنی‌داری بیشتر از مقدار 2 باشد (05/0 >P) می‌توان استنباط کرد که میزان آن متغیر در نمونه بیشتر از مقدار متوسط است و وضعیت شهر تهران در آن متغیر مطلوب است و چنانچه مقدار هر کدام از متغیرها به طور معنی‌داری کمتر از مقدار 2 باشد (05/0 >P) می‌توان استنباط کرد که میزان آن متغیر در نمونه کمتر از مقدار متوسط بوده و وضعیت شهر تهران در آن متغیر نامطلوب و ضعیف است. نتایج آزمون تی تک‌نمونه‌ای در جدول (3) گزارش شده است.

جدول (‌3): آزمون تی‌تک نمونه ای جهت بررسی وضعیت و جایگاه متغیرهای پژوهش (معیار =2)

.فرضیۀ 1:‌ فضاهای باز و ساختمان‌ها در شهر تهران از وضعیت مطلوبی برای سالمندان برخوردارند..

نتیجه آزمون تی تک‌نمونه‌ای نشان می‌دهد که میانگین بُعد فضاهای باز و ساختمان‌ها برابر با 1.46 است که بر حسب نتایج آماری، به‌طور معنادار کمتر از مقدار متوسط (2) است (05/.<P)؛ این نشان می‌دهد فضاهای باز و ساختمان‌ها در شهر تهران وضعیت مطلوبی برای سالمندان ندارد و وضعیت نامطلوب و تقریباً ضعیفی دارد.

.فرضیۀ 2: حمل و نقل در شهر تهران وضعیت مطلوبی‌ برای سالمندان دارد..

نتایج آماری گویای این است که حمل و نقل در شهر تهران وضعیت مطلوبی برای سالمندان ندارد و در این زمینه دچار ضعف است (05/0<P). بعد حمل و نقل در بین تمامی ابعاد بررسی‌شده با میانگین 1.64 دارای بالاترین میانگین است، اما با وجود این باز هم از نظر متخصصان وضعیت مطلوبی ندارد.

.فرضیۀ 3: وضعیت عرضه و کیفیت مسکن در شهر تهران برای سالمندان مناسب است..

میانگین به دست آمده برای بعد عرضه و کیفیت مسکن برابر با 1.25 است که با توجه به نتایج آزمون تی‌تک‌نمونه‌ای (جدول 3)، میانگین بعد مسکن کمتر از مقدار متوسط است (05/0<P). در نتیجه می‌توان استنباط کرد که وضعیت عرضه و کیفیت مسکن در شهر تهران برای سالمندان نامناسب است.

.فرضیۀ 4: فرصت مشارکت اجتماعی سالمندان در شهر تهران بخوبی فراهم شده است..

نتیجة آزمون تی‌تک‌نمونه‌ای نشان داد که میانگین بُعد فرصت مشارکت اجتماعی سالمندان برابر با 1.53 است؛ برحسب نتایج آماری، به طور معنادار کمتر از مقدار متوسط (2) است (05/0<P). این خود بیانگر این است که فرصت مشارکت اجتماعی سالمندان در شهر تهران وضعیت مطلوبی برای سالمندان ندارد و وضعیت نامطلوب و تقریباً ضعیفی دارد.

.فرضیۀ 5: تکریم و مشمولیت اجتماعی سالمندان در شهر تهران بسیار مطلوب است..

میانگین به دست آمده برای بعد تکریم و مشمولیت اجتماعی سالمندان برابر با 1.43 است که با توجه به نتایج آزمون تی‌تک‌نمونه‌ای (جدول 3)، میانگین بعد تکریم و مشمولیت اجتماعی سالمندان کمتر از مقدار متوسط است (05/0<P). در نتیجه می‌توان استنباط کرد که وضعیت تکریم و مشمولیت اجتماعی سالمندان در شهر تهران نامطلوب است.

.فرضیۀ 6: امکان مشارکت شهروندی و استخدام سالمندان در شهر تهران بسیار مطلوب است..

نتایج آماری گویای این است که امکان مشارکت شهروندی و استخدام سالمندان در شهر تهران دارای وضعیت مطلوبی‌ برای سالمندان نیست و در این زمینه دچار ضعف است (05/0<P). بعد امکان مشارکت شهروندی و استخدام سالمندان در بین تمامی ابعاد بررسی شده با میانگین 1.15 کمترین میانگین را دارد.

.فرضیۀ 7: در شهر تهران امکانات‌ ارتباطات و اطلاعات بخوبی برای سالمندان فراهم شده است..

نتیجه آزمون تی‌تک‌نمونه‌ای نشان داد که میانگین بعد امکانات ارتباطات و اطلاعات برابر با 1.42 است که برحسب نتایج آماری، به‌طور معنادار کمتر از مقدار متوسط (2) است (05/0<P). این خود بیانگر این است که امکانات ارتباطات و اطلاعات بخوبی برای سالمندان فراهم نشده است و وضعیت نامطلوب و تقریباً ضعیفی دارد.

.فرضیۀ 8: در شهر تهران خدمات سلامتی و محلی مطلوبی برای سالمندان فراهم شده است..

میانگین به دست آمده برای بعد خدمات سلامتی و محلی برابر با 1.39 است که با توجه به نتایج آزمون تی‌تک‌نمونه‌ای (جدول 3)، میانگین بعد خدمات سلامتی و محلی کمتر از مقدار متوسط است (05/0<P). در نتیجه می‌توان استنباط کرد که در شهر تهران، خدمات سلامتی و محلی مطلوبی برای سالمندان فراهم نشده است. میانگین کل هم برابر با 1.41 بوده که از نظر آماری کمتر از مقدار متوسط (2) است، این خود نشان می‌دهد وضعیت ابعاد بررسی‌شده در مجموع نامطلوب است.

.رتبه‌بندی متغیرها.

جهت رتبه‌بندی متغیرها از آزمون فریدمن استفاده شد. این آزمون برای طرح‌های درون‌گروهی (نمونه‌های وابسته) مناسب است. این آزمون برای طرح‌های درون‌گروهی (نمونه‌های وابسته) مناسب بوده و تعمیم‌یافته آزمون ویلکاکسون و معادل ناپارامتریک آزمون اندازه‌های مکرّر است.

در این آزمون یک گروه از افراد یا آزمودنی‌ها وجود دارند که در حداقل دو وضعیت یا دو مقطع زمانی مختلف مورد سنجش قرار گرفته‌اند. هدف مقایسةتغییرات نمرات (میانه) در چند (2 و بیشتر) وضعیت یا مقطع زمانی است. سطح سنجش متغیر در این آزمون باید ترتیبی باشد. پژوهشگران عموماً از این آزمون جهت رتبه‌بندی یا اولویت‌بندی متغیرها استفاده می‌کنند (کریمی، 292:1394). نتایج آزمون مذکور در جدول (4) ارایه شده است.

مطابق با یافته‌ها، می‌توان نتیجه گرفت که با توجه به مقدار کای اسکوئر (Chi square) که برابر با 254.58 شده است (7=df) و در سطح خطای کمتر 01/0 معنادار است (01/0>P)، بین 8 متغیر و بعد مورد بررسی تفاوت معناداری وجود دارد و رتبه و در نتیجه وضعیت و جایگاه این متغیرها با یکدیگر متفاوت است. با توجه به مقدار 254.58 (7=df) کای اسکوئر (Chi square) در یافته‌های پژوهش که در سطح خطای کمتر 01/0 معنادار است (01/0>P)، باید بر وجود تفاوت معنادار بین 8 متغیر و نیز تفاوت رتبه و در نتیجه وضعیت و جایگاه این متغیرها اذعان داشت.

جدول (4): نتایج آزمون فریدمن جهت بررسی تفاوت در رتبه متغیرهای پژوهش

مقایسة میانگین رتبه‌ها (جدول 5) بیانگر بالاترین میانگین مربوط به متغیر حمل و نقل بوده که برابر با 57/6 به دست آمده است و به معنای مطلوب‌تر بودن جایگاه حمل و نقل نسبت به سایر متغیرهاست. متغیر فضای باز و ساختمآنها با میانگین رتبه 33/5، متغیر مشارکت اجتماعی با میانگین رتبه 31/5 و متغیر تکریم سالمندان و مشمولیت اجتماعی با میانگین رتبه 5.06 (به ترتیب) در رتبه‌‌های (جایگاه های)بعدی قرار دارند. پایین‌ترین میانگین رتبه (05/2) مربوط به متغیر مشارکت شهروندی و استخدام است که بیانگر قرارگیری این متغیر در بدترین وضعیت در میان سایر متغیر‌هاست.

جدول (5): آزمون فریدمن: نتیجۀ رتبه‌بندی متغیرها

ارائۀ راهکارها.

پس از انجام بررسی و نظرسنجی از متخصصان در مورد کیفیت شهر تهران در رابطه با سالمندان، ارزیابی روشنی از شاخص‌های کیفی در این شهر صورت گرفته می‌شود که با ارایه راهکارهای مشابه اجرا شده در سایر نقاط جهان می‌توان از پیشروی و رشد این مشکلات جلوگیری کرد. در این قسمت به بررسی نمونه‌های موردی شهر دوستدار سالمند در سایر نقاط جهان پرداخته می‌شود تا بدین طریق بتوان راهکارهایی را در رابطه با ارتقای هر چه بیشتر شهر تهران برای سالمندان مطرح نمود.

جدول (6): راهکارهای معماری و شهرسازی در سایر شهرهای دوستدار سالمند در جهان

طی دو سال اخیر، شهرداری تهران برای مناسب‌سازی معابر، جهت تردد آسان معلولان، سالمندان و افراد کم‌توان برنامه‌ریزی کرده و ‌ کارهایی را در این زمینه انجام داده است. بر طبق آنچه در برنامه پنج‌سالة شهر تهران آمده، شهرداری موظف است در اجرای پروژه‌ها موضوع تردد و نیازمندی‌های معلولان و افراد کم‌توان را درنظر بگیرد. از سوی دیگر کمیته‌ای علمی تحت عنوان «شهر دوستدار سالمند» تشکیل شده است.این کمیته با مشارکت اداره کل سلامت، مرکز مطالعات و برنامه‌ریزی شهرداری تهران و متخصصان این حوزه فعالیت می‌کند.طرح‌های اولیه آن نیز به دفتر سازمان بهداشت جهانی در کوبه ژاپن ارسال شد. جالب اینجاست که پس از بررسی طرح‌های ارسالی از سراسر دنیا، در نهایت 13شهر از جمله تهران به عنوان نمونه‌های دارای صلاحیت برای ارزشیابی و بومی‌سازی شاخص‌های دوستدار سالمند انتخاب شدند (خبرگزاری جمهوری اسلامی ایران، 1394). همچنین در راهبردهای توسعة شهر تهران در 17 بند، در دو مورد به مناسب‌سازی برای معلولین و سالمندان معلول اشاره شده است:

-                    تأمین امنیت و سلامت در عرصه‌های سکونت با ساماندهی شبکه‌های دسترسی مناسب و حرکت پیاده برای تردد آرام در محلات و بین محلات مسکونی و حرکت معلولین.

-              مناسب‌سازی راه‌های شهری و پایانه‌ها برای حرکت و دسترسی آسان معلولین جسمی و حرکتی (وزارت مسکن و شهرسازی، 1386: 5 و 4).

در جدول زیر نقاط ضعف موجود در شهر تهران ارایه گردیده و راهکارهایی برای حل آن‌ها اندیشیده شده است:

جدول (7): مشاهدات میدانی و ارائۀ راهکارهایی جهت مناسب‌سازی شهر تهران برای سالمندان (نگارندگان)

نتیجه‌گیری.

براساس شاخص‌های تعیین‌شده از سوی سازمان بهداشت جهانی (WHO)، در این پژوهش 8 عامل فضاهای باز و ساختمان‌ها، حمل و نقل، مسکن، مشارکت اجتماعی، تکریم سالمندان و مشمولیت اجتماعی، مشارکت شهروندی و استخدام سالمندان، امکانات‌ ارتباطات و اطلاعات و خدمات سلامتی و محلی، عامل حمل و نقل در هر شهر دوستدار سالمند مورد سنجش قرار گرفته‌اند. در این میان براساس متغیرهای پرسشنامه، عامل فضاهای باز و ساختمان‌ها با متغیرهای وجود محوطه‌های عمومی تمیز و خوشایند، وجود فضاهای سبز و صندلی برای نشستن در فضای باز، محافظت از پیاده‌روها و بدون مانع بودن آن‌ها، وجود پیاده‌روهای غیرلغزنده و عریض برای عبور ویلچر، شیب ملایم برای پیاده‌روها، وجود گذرگاه‌های ایمن برای عابران پیاده، وجود مسیرهای عبور دوچرخه از پیاده‌روها، ایمنی در فضاهای باز به همراه تأمین روشنایی مناسب، وجود خدمات ویژه برای مشتریان سالمند نظیر صف‌های جداگانه، علامت‌گذاری مناسب ساختمان‌ها در فضاهای درونی و بیرونی و وجود سرویس‌های عمومی (بهداشتی‌) تمیز به تعداد کافی در فضاهای بیرونی و درونی و غیره وابسته است. عامل حمل و نقل با متغیرهای وجود حمل و نقل عمومی ثابت و ارزان، تحت پوشش قرار گرفتن تمام نقاط شهر و اماکن ارایه دهندۀ خدمت به سالمندان از نظر حمل و نقل، ارتباط مناسب وسائط نقلیه با یکدیگر، وجود وسائط نقلیۀ تمیز، در دسترس، خلوت، وجود صندلی‌های ویژۀ سالمندان در وسائط نقلیه، وجود حمل و نقل ویژه برای افراد معلول، استقرار مناسب ایستگاه‌های حمل و نقل و توقفگاه‌‌ها و غیره وابسته است. عامل مسکن با متغیرهای استقرار مناسب خانه‌ها و پناهگاه‌های راحت و امن در مقابل شرایط جوی، تردد راحت سالمندان در فضاهای داخلی و در اتاق‌ها و راهروها، وجود مسکن ارزان‌قیمت و به تعدادکافی برای سالمندان و... در ارتباط است. عامل مشارکت اجتماعی با متغیرهای شرکت در فعالیت‌ها و جاذبه‌های شهری ارزان‌قیمت، برگزاری مراسم و فعالیت‌های مناسب و در دسترس با نورپردازی مناسب، ارائۀ طیف گسترده‌ای از فعالیت‌ها برای سالمندان، ایجاد گردهمایی با حضور سالمندان در نقاط مختلف محله، کمک مستمر به سالمندان در معرض انزوای اجتماعی و ... در ارتباط است. عامل تکریم سالمندان و مشمولیت اجتماعی با متغیرهای وجود مراکز ارایه‌دهندۀ خدمات تجاری، داوطلبانه و همگانی برای سالمندان، حضور ویژه سالمندان در برنامه‌های اجتماعی و خانوادگی، دسترسی مناسب سالمندانی که از لحاظ سلامتی، وضعیت مناسب ندارند، به خدمات بخش خصوصی و غیره وابسته است. عامل مشارکت شهروندی و استخدام با متغیرهای وجود طیف گسترده‌ای از مشاغل با ساعات کاری دلخواه به همراه آموزش و رهنمودها برای سالمندان داوطلب، وجود محل‌های کاری فراخور نیازهای افراد ناتوان و سالمند و ... در ارتباط است. عامل ارتباطات و اطلاعات با متغیرهای وجود سیستم ارتباطی کارآمد و اساسی برای افراد جامعه، مراکز تجاری و عمومی ارایه‌دهندۀ خدمات در صورت تقاضای سالمندان، دسترسی فراگیر و عمومی به کامپیوتر و اینترنت در اماکن عمومی و ... در ارتباط است. عامل خدمات سلامتی و محلی با متغیرهای وجود خدمات اجتماعی و سلامتی در مکان‌های مناسب، حداقل مشکل اقتصادی سالمندان برای دسترسی به خدمات حمایت‌کنندۀ اجتماعی و سلامتی، ارایه خدمات داوطلبانه به سالمندان و ... در ارتباط بوده است. تمام این موارد برای هر شهر دوستدار سالمند لازم هستند. ادامه نتایج و یافته‌ها بیانگر آن است که از میان 8 عامل شناسایی‌شده فضاهای باز و ساختمان‌ها، حمل و نقل، مسکن، مشارکت اجتماعی، تکریم سالمندان و مشمولیت اجتماعی، مشارکت شهروندی و استخدام سالمندان، امکانات ارتباطات و اطلاعات و خدمات سلامتی و محلی، عامل حمل و نقل و مشارکت اجتماعی (شرکت در مراسم و رویدادهای شهری) در وضعیت مناسب‌تری برای سالمندان قرار داشته و عامل مشارکت شهروندی و استخدام (کارآفرینی برای سالمندان) و مسکن در وضعیت بحرانی‌تری نسبت به موارد قبل قرار دارند. همچنین راهکارهای طراحی مربوط به طراحی شهر دوستدار سالمند با توجه به بررسی نمونه‌های موردی در جدول (6) پیشنهاد می‌گردند. در پایان، می‌توان نتیجه گرفت که پژوهشگران و طراحان شهری برای تحقیقات آتی باید برای برنامه‌ریزی مسکن و فضاهای باز ساختمان‌ها به صورت جزئی‌تر و دقیق‌نگر عمل کنند و طراحی‌ها و برنامه‌های دقیق‌‌تری را در این‌باره در پیش چشم داشته باشند. هدف از این پژوهش تنها سنجش این موضوع است و انتظار می‌رود در آینده به صورت ویژه و جزئی در این دو مقوله تحقیق گردد.