تبیین شکاف در رفتار و نگرش زنان نسبت به الگوی همسرگزینی در شهر کوهدشت

مقدمه

ارزش‌ها و نگرش‌ها را می‌توان در زمره‌ مهم‌ترین عوامل تعیین‌کننده جهت‌های رفتاری اعضای جامعه و نیز زیربنای نظم اجتماعی دانست؛ ارزش‌های اجتماعی دیرپا و ماندگارند و ناگهانی تغییر نمی‌کند. همان‌گونه که استقرار نگرش‌ها دیرزمانی طول می‌کشد، تغییر آن‌ها و جایگزینی ارزش‌های جدید نیز به همین سیاق است و به مرور زمان و به‌تدریج صورت می‌گیرد.

یکی از چالش‌های بنیادینی که جوامع در حال گذار از دوران سنتی به مُدرن با آن دست به گریبان‌اند، چالش سنت و مدرنیته به‌ویژه در حوزه خانواده است. در طول چند دهه گذشته، نوسازی[1] اثرات غیر قابل انکاری بر رخساره‌ زندگی اجتماعی انسان از جمله خانواده و ازدواج گذاشته است. عباسی شوازی و همکاران (2008:927-930) معتقدند ارتباطات مُدرن و رسانه‌های گروهی با نشان‌دادن راه‌های دیگری از زندگی، تغییراتی را در فرهنگ ترویج می‌کنند که می‌تواند به اختلال در الگوهای خانواده‌ سنتی منجر شود. موج نوسازی که با خود آموزش همگانی، گسترش رسانه‌های جمعی و بسیاری از موارد دیگر را به همراه آورد، از طریق افزایش آگاهی‌ها و دانستنی‌های افراد به دگرگونی در نظام‌های ارزشی و هنجاری جوامع منجر شد. این تغییرات در ارزش‏ها و نگرش‌های مرتبط با خانواده، ازدواج و شیوه همسرگزینی نیز مشهود است.

دگرگونی‌های ارزشی خانواده‌ها و نسل‌ها یکی از عناصر کلیدی نظام فرهنگی جامعه به شمار می‌رود. شناخت این تغییرات نقش مهمی در شناسایی تحولات فرهنگی دارد. مطالعه تغییر و تحول ارزشی روشی برای شناخت تحولات اجتماعی عمده است. علاوه بر این، خانواده یکی از نیروهای هنجاری جامعه تلقی می‏شود که تقویت آن امکان افزایش انسجام اجتماعی را به عنوان پیش‌شرط ضروری توسعه و سازندگی اجتماعی فراهم می‏کند. تحولات جامعه، به‌ویژه سرعت فزاینده این تغییرات و تأثیر آن بر ساخت و کارکرد خانواده، به تعبیر گیدنز[2] آن را به صورت «مناقشه‌انگیزترین بحث‌های سیاست مدرن» در آورده است، به‏طوری که مقوله‌هایی چون آینده خانواده، دوام و فروپاشی اشکال سنتی و حتی مدرن آن به مهم‌ترین مشغله ذهنی علمای علوم اجتماعی تبدیل شده است.

در‌ ایران، دگرگونی‏های ساختاری در آموزش و کار زنان، افزایش توانمندی آن‌ها در زمینه‌های خانوادگی و اجتماعی، افزایش استقلال زنان و رشد اندیشه‏های فمنیستی، زنان را به بازنگری در نقش‏ها و هویت‏های سنتی خود و دگرگونی آن واداشته است. در طول دهه‌های گذشته، با وجود تداوم نقش عناصر فرهنگی گذشته و تأثیر پایدار ارزش‌های مذهبی بر نگرش‌ها و رفتارهای خانوادگی ایرانیان، نهاد ازدواج و خانواده تغییرات محسوسی را تجربه کرده است. بخشی از این تغییرات در حوزه‌‌ ایده‌‌ها و نگرش‌ها بوده است. با این‌حال گروه‌های اجتماعی هم‌زمان و به یک نسبت در معرض تغییرات مذکور نبوده‌اند؛ بعضی گروه‌ها از این جریان دور مانده‌اند و تأثیر کمتری پذیرفته‌اند. برعکس برخی دیگر تغییرات معنی‌داری را تجربه کرده‌اند (سرایی، 1385: 53). تغییرات نوسازی به‌‌طور ناهمزمان و در طول زمان اتفاق می‌افتد. در جوامع ناهمگن از نظر قومی و فرهنگی مانند ایران، انتظار نمی‌رود همه گروه‌های قومی و فرهنگی به‌طور همزمان و به‌طرز یکسانی در معرض تغییرات قرار گرفته باشند.

بررسی رفتار و نگرش‌ زنان در زمینه‌های مرتبط با ازدواج و زناشویی می‌تواند به درک عمیق‌تر تغییرات در رفتار و نگرش‌های ازدواجی آن‌ها و پیش‌بینی الگوهای احتمالی همسر‌‌گزینی در آینده کمک کند. تبیین تغییرات احتمالی ایجاد‌شده می‌‌تواند به شناخت دگرگونی‌های رخ‌داده در خانواده و هم‌چنین پیش‌‌بینی ظرفیت موجود برای تغییرات آینده آن کمک کند. در این مقاله تلاش می‌شود ضمن بررسی رفتار ازدواجی زنان در زمینه الگوهای همسرگزینی، به تبیین شکاف در رفتار و نگرش‌ آن‌ها در این زمینه بپردازیم. بنابراین، این تحقیق در پی پاسخ به پرسش‌های زیر است:

1) زنان جامعه‌ مورد بررسی چگونه همسر انتخاب می‏کنند؟

2) آیا نگرش زنان نسبت به الگوی انتخاب همسر توسط دخترانشان متفاوت از تجربه‌ همسرگزینی آن‌هاست؟ میزان تفاوت در رفتار و نگرش آن‌ها در مورد الگوی همسرگزینی چقدر است؟

3) با کنترل تأثیر عوامل فرهنگی (ارزش‏های مذهبی، نگرش نسبت به برابری جنسیتی، پایبندی به ارزش‌های خانواده بزرگ، نگرش فرامادی نسبت به ازدواج و استقلال زنان) نقش مشخصه‏های اقتصادی ـ اجتماعی و جمعیتی در تبیین شکاف در رفتار و نگرش‌ زنان نسبت به نحوه انتخاب همسر چگونه است؟

پیشینه تجربی تحقیق

عسگری ندوشن و همکاران (1388: 18-16) تفاوت‌ها و تغییرات بین‌ ‌نسلی در ارزش‌ها و نگرش‌های مرتبط با ازدواج و تشکیل خانواده را بین دو نسل مادران و دختران مقایسه و تحلیل کردند. نتایج بیانگر اجماع و توافق نظر هر دو نسل در مورد سن مناسب ازدواج و همچنین مخالفت با چند همسری مردان است. از سوی دیگر، تفاوت‌های بین‌نسلی معناداری در ایده‌‌ها و نگرش‌های مادران و دختران در ابعادی نظیر زمان‌بندی فرزند اول، ازدواج خویشاوندی، نحوه‌ انتخاب همسر و مجرد‌ ماندن وجود دارد و دختران از ایده‌ها و نگرش‌های مدرن‌تری در این ابعاد برخوردارند. چنین تفاوت‌های بین ‌‌نسلی در نگرش‌های ازدواجی هم ناشی از تغییرات ایده‌ای و هم ناشی از تفاوت‌های نسلی در مشخصه‌های اقتصادی ـ اجتماعی از جمله آموزش، اشتغال و خاستگاه شهری است. نتایج کلی بیانگر تغییراتی آرام در ویژگی‌‌های خانواده در ایران است.

عباسی شوازی و خانی (1388: 62) نشان دادند که در گروه‌‌های هم‌دوره ازدواجی^[3] گروه‌های قومی و مذهبی با گذشت زمان، سن ازدواج و گزینش آزادانه‌ همسر افزایش یافته‌ها و نسبت ازدواج خویشاوندی با کاهش اندکی همراه بوده است. این بررسی هم‌چنین نشان داد که اگرچه تفاوت‌های قومی و مذهبی در الگوهای ازدواج از بین نرفته است و تفاوت‌ها هم‌چنان از نظر آماری معنی‌دار است اما تحت تأثیر تغییرات اجتماعی و اقتصادی، تفاوت‌های قومی و مذهبی در الگوهای ازدواج به شدت کاهش یافته است. آزاد ارمکی و همکاران (1379: 28-26) و آزاد ارمکی (1380) تأثیر تحولات فرهنگی‌ ـ ‌اجتماعی بر ساختار درونی خانواده و نیز تفاوت‌های بین ‌نسلی را با بررسی سه نسل مطالعه کرده‌اند. نتایج این بررسی نشان داد که اگر چه برخی از سنت‌ها و ارزش‌های حاکم بر خانواده و نگرش‌های موجود نسبت به آن‌ها در زمینه‌هایی چون نحوه‌ گذران اوقات فراغت، دوست‌یابی، علایق و نیازها و توجه به زندگی خانوادگی در نسل‌های متوالی تغییر کرده است اما هر سه نسل ویژگی‌های مشترکی در زمینه‌ اهمیت ازدواج با خویشاوندان، همسان‌همسری اقتصادی و ... دارند. در بررسی دیگری، آزاد ارمکی و ظهیری‌نیا (1389) با بهره‌گیری از نظریه‌های مربوط به تغییرات فرهنگی، ضمن شناخت وضعیت سِنخ‌های ارزشی در بین اعضای خانواده‌ ایرانی (والدین و فرزندان)، به بررسی تغییرات فرهنگی در خانواده پرداختند. نتایج حاصل از بررسی وضعیت سنخ‌های ارزشی نشان داد که هم والدین و هم فرزندان، ارزش‌های مادی را نسبت به ارزش‌های فرامادی در اولویت بالاتری قرار می‌دهند. هم‏چنین میزان رضایت از زندگی، تعامل اجتماعی و احساس خوشبختی فرزندان بیشتر از والدین است و در مقابل، والدین بیش‌تر به ارزش‌های مذهبی و خانوادگی توجه دارند.

شکوری و همکاران (1381) در بررسی ارتباط بین مدرنیته و تحولات خانواده در تهران نشان دادند که 1) خانواده‌ تهرانی در جریان تغییرات اساسی قرار دارد، 2) نسل‌های سه گانه در درون خانواده ضمن این‌که به لحاظ وضعیت تحصیلی، شغلی و آرزوها متفاوت‌اند اما تغییرات انجام ‌شده در بعضی از عناصر ساختی خانواده در سه نسل با حرکت از ارزش‌های مادی به سمت فرامادی صورت گرفته است. این تحقیق نشان داد که جامعه مورد بررسی جامعه‏ای مناسک‏گرا و مراسم‏گرا در حوزه مراسم، آداب و مجالس جشن و شادی است و خانواده در فرایند نوگرایی متأثر از نوگرایی جامعه وسیع‏تر است و این خود مشخصه جدیدی را معرفی می‏کند که بیشتر تحت تأثیر انطباق‌پذیری تغییرات دوران جدید است.

محمدپور و همکاران (1388: 84) با تأکید بر رویکرد تفسیر‌گرایی اجتماعی در بازسازی تغییرات اجتماعی خانواده به عواملی چون متعین‏های ساختاری، ورود عناصر نوسازی، تضعیف سنت‏ها و برون فرهنگ‏یابی اشاره می‏کنند و تأکید می‌کنند که در نتیجه ورود عناصر نوسازی، خانواده‌ کنونی به مانند گذشته متأثر از عوامل درونی نیست بلکه نیروها و عوامل بیرون از فرهنگ بومی به نهاد خانواده انتظام می‏بخشند و در این مورد می‏توان به دو مقوله عمده الگوبرداری‏های غیر‌بومی و ارتباطات فرامنطقه‏ای اشاره کرد. شکسته شدن هنجار ازدواج تنظیم شده، تغییرات در جایگاه زنان، تمایل به مستقل شدن زوجین بعد از ازدواج، کم‌رنگ شدن و گاه استحاله الگوهای سنتی ازدواج و ... از جمله الگوهای جدید هستند.

ملاحظات نظری

در عصر تحولات پرشتاب اجتماعی و تغییرات سریع فرهنگی، تفاوت‏های نگرشی شکل گرفته سبب می‏شود فلسفه و شیوه‌ درک زندگی و به تبع آن سبک زندگی فرد تغییر بیابد. تغییرات نگرشی در حوزه‏های ازدواج و خانواده یکی از محورهای این تغییرات و مورد بحث جمعیت‌شناسان و جامعه‏شناسان در سال‏های اخیر بوده است.

نظریه‌های جامعه‌شنا‌ختی به تبیین تغییرات حاصله در خانواده در زمینه‌ ارزش‌ها، خواسته‌ها و انتظارات می‌پردازند. نظریه‌پردازان این نظریه‌ها در تحلیل‌های خود بر دنیوی‌کردن^[4]، فردگرایی^[5]، اهمیت رو به رشد استقلال و خودمختاری و ایدئولوژی‌های جدید در رابطه با نقش‌های جنسیتی تأکید دارند. این دسته از نظریه‌پردازان در عین حال که به تأثیر عوامل ساختاری و اقتصادی واقف‌اند، بیش‌تر بر این باورند که نوسازی، تغییرات فناوری و توسعه‌ شرایط اجتماعی موجب بروز تغییراتی در ارزش‌ها و ترجیحات شد‌ه‌‌اند که در نهایت، تمامی آن‌ها تغییر در رفتار فرد را در پی داشته‌اند (Friedman & et al., 1994). جامعه‌شناسان در خصوص تغییرات خانواده بیش‌تر به نقش انقلاب صنعتی، مدرنیته و تغییرات ارزشی ناشی از فرایند مدرنیته مانند فمنیسم^[6] وجز آن اشاره می‌کنند. تورنتون[7] (2000) معتقد است که فردگرایی اساس تغییرات خانواده در کشورهای صنعتی و دیگر نقاط جهان است. به نظر فابری^[8] فردگرایی به زنان اجازه می‌دهد که تصمیم آن‌ها در خصوص تشکیل خانواده و فرزندآوری بر علایق شخصی مبتنی باشد (عرفانی و بوژت، ^[9] 2006: 5). گیدنز (1388) می‌گوید ظهور پدیده‌ای به نام دموکراسی عاطفی^[10] در روابط جدید خانوادگی از روابط جانبی جهانی‌شدن[11] ناشی می‌شود که در آن زندگی خانوادگی و احساسات بر مبنای شاخص‌های دموکراتیک شکل می‌گیرند و به دموکراتیک‌شدن روابط اجتماعی در سطوح مختلف منجر می‌شود. برخی از صاحب‌نظران موضوع دگرگونی‏های اجتماعی و فرهنگی، به‏خصوص دگرگونی‌های مربوط به خانواده را در چارچوب تغییرات نظام ارزشی مورد بحث قرار می‏دهند. برای مثال، فوکویاما[12] (1379) با توجه به زوال خانواده هسته‏ای در غرب می‏نویسد: تغییر در هنجارهای مربوط به خانواده ریشه در تغییر ارزش‏ها دارد و در تغییرات گسترده‏تر فرهنگ تجسم می‌یابد. در ادامه، با تفصیل بیش‌تری برخی از عوامل مؤثر بر تغییر ارزش‏ها را به بحث می‌گذاریم.

جهانی‌شدن و تغییر ارزش‏ها

مک‌کوی^[13] (2000) ادعا کرده است که جهانی‌شدن موجب مبادله ایده‏ها و ارزش‏ها در سرتاسر مرزهای بین‏المللی شده است. به عقیده او جهانی‌شدن موجب تغییر شکل استانداردهای رفتاری، هنجارهای اجتماعی و رفتار انسانی است. به باور اینگلهارت[14] و ولزل^[15]جهانی‌شدن تمایل دارد که ارزش‏های بقا را به سمت ارزش‏های خود‏شکوفایی، یعنی آنجایی که بر انتخاب فردی، استقلال و ابتکار تأکید می‏شود حرکت دهد. جهانی‌شدن میدان بازی بین‏المللی را تغییر داده است. اقتصاد جهانی روی فرهنگ‏های ملی فشار وارد می‏کند تا ارزش‏هایشان را مطابق با اهداف اقتصاد جهانی تغییر دهند. ظهور اینترنت برای استفاده‏های فردی و تجاری با رشد تلفن‏های سلولی وسیع ترکیب شده و فاصله بین مردم و ملت‏ها را کم کرده است. این امر، به تغییر ارزش‏ها از طریق اشاعه در میان کشور‌‌های مختلف منجر شده است (Gunnell, 2007:4).

نوسازی و تغییر ارزش‏ها

مهم‏ترین نظریه‏ها در باب تغییر ارزش‏ها حول نظریه‌ نوسازی می‏چرخد و بیش‌تر نظریه‏های سطح کلان نوسازی را به عنوان عامل اصلی تغییر ارزش‏ها قلمداد کرده‏اند. بر پایه‌ این نظریه، گذار جوامع از نظم سنتی به نظم مُدرن باعث تغییراتی در سطوح مختلف کلان، میانی و خُرد و در بین تمامی گروه‌ها شده که این تغییرات به نوبه خود موجب دگرگونی در ارزش‌ها، انتظارات، خواسته‌‌ها و ... خواهند شد. گود[16]بر اساس این نظریه دگرگونی‌های به وجود آمده در خانواده را نتیجه اجتناب‌ناپذیر دگرگونی‌های ساختاری (جامعه) و دگرگونی‌های ایدئولوژیک می‌داند. به عقیده وی، زمانی که دگرگونی‌های ساختاری (صنعتی‌شدن، شهر‌نشینی و ...) و ایدئولوژیک در سطح کلان رخ می‌‌دهند، سازمان‌های سطوح خرد مثل خانواده ناگزیر باید خود را با این دگرگونی‌های در سطح کلان انطباق دهند (اعزازی، 1380: 17).

مهم‌ترین تلاش در جهت ارائه‌ یک نظریه منسجم تغییر ارزش‏ها مربوط به رونالد اینگلهارت (Ingelhart & et al., 2004:1) است که نظریه‌ تحول و دگرگونی فرهنگی و ارزشی را طرح و گسترش داده است. این نظریه به دنبال فهم چگونگی و چرایی تغییرات و تحولات فرهنگی و ارزش‏ها و نگرش‏های جوامع است. وی درباره تغییر فرهنگ ها بر این باور است که هر فرهنگ، رهیافت مردم را در تطابق با محیط‏شان نشان می‌دهد و این رهیافت در بلندمدت به دگرگونی‏های سیاسی، اقتصادی و فناوری پاسخ می‏دهد. جهان‏بینی مردم تنها به آنچه بزرگ‌ترها به آن‏ها می‏آموزند بستگی ندارد بلکه جهان‏بینی آن‏ها با تجارب کلی زندگی‏شان شکل می‏گیرد و گاهی تجارب سازنده‌ یک نسل جوان عمیقاً از تجارب نسل‏های گذشته متفاوت است (اینگلهارت، 1373). هرچند اینگلهارت بر تأثیر تغییرات فناوری و اقتصادی در تغییرات نگرشی و ارزشی جوامع (به‌ویژه جوامع غربی) تأکید بیش‌‌تری می‌کند اما از نقش عامل دیگری نیز سخن به میان می‏آورد که خود آن را میراث فرهنگی و اجتماعی جوامع می‏نامد. اینگلهارت و آبرامسون^[17] در نظریه‌ تغییر ارزش‌ها به افزایش سطح تحصیلات که خود از مؤلفه‌های نوسازی است تأکید می‌کنند. افزایش تحصیلات رسمی افراد و تجارب شغلی آن‌ها کمک می‌کند تا افراد استعدادهای‌شان را برای تصمیم‌گیری مستقل افزایش دهند (Ingelhart & Boker, 2000:19-20).

نظریه‌های جمعیت‌شناختی

در میان نظریه‌های جمعیت‌شناختی مرتبط با ازدواج و خانواده می‌توان به نظریه‌ گذار جمعیت‏شناختی^[18] اشاره کرد. تحولات فکری و اندیشه‌ای به تغییراتی در جامعه منجر شد که توسعه خوانده می‌شود. جریان توسعه به تدریج شرایطی را در زمینه‌ بهبود بهداشت و تغذیه فراهم کرد که به کاهش مرگ‌و‌میر منجر شد. هم‌زمان با کاهش مرگ‌و‌میر، به تدریج با پیشرفت در زمینه وسایل پیش‌گیری از بارداری، باروری نیز کاهش یافت. تغییرات مرگ‌و‌میر و باروری در فرایند مدرنیته، گذار جمعیت‌شناختی اول^[19] نام گرفت. در جریان گذار جمعیت‌شناختی اول، بعد خانوار کاهش یافت. کاهش بعد خانوار پیامدهای جمعیتی و اجتماعی به همراه داشت. این پیامدها، زمینه را برای تغییرات ذهنی در میان خانوارها فراهم کرد؛ به‌طوری‌ که به تدریج تغییراتی در زندگی خانوادگی و زناشویی به وجود آمد. این تغییرات در چارچوب نظریه‌ گذار جمعیت‌شناختی دوم[20] تئوریزه شد.

نظریه گذار جمعیت‌شناختی دوم یکی از چارچوب‌هایی است که عمدتاً برای تحلیل روند تحولات خانواده (نظیر افزایش میزان‏ طلاق، گسترش آزادی جنسی، کاهش باروری، افزایش سن ازدواج، افزایش زندگی‏های مشترک بدون ازدواج^[21] و رواج فرزندآوری خارج از حیطه ازدواج) در کشورهای پیشرفته صنعتی پس از جنگ جهانی دوم مطرح گردید و بر تأثیر هماهنگ عوامل اقتصادی و اجتماعی (به ویژه تضعیف کنترل هنجاری و افزایش استقلال اقتصادی زنان)، فرهنگی و فناوری مدرن تأکید دارد. پیوند فرد و جامعه از حدود نیمه‌ دهه‌ 1960 به بعد به سستی گرایید. در نتیجه ارزش‌های جامعه‌محور، ارزش‌های مادی، معطوف به نیازهای اولیه به سرعت جای خود را به ارزش‌های فردمحور، پسامادی، معطوف به نیازهای ثانویه دادند. تغییرات اجتماعی دهه‌های آخر قرن بیستم به‌طور عمیقی نهاد خانواده را تحت تأثیر قرار داد. وندکا (2001) با تفکیک دو مدل خانواده‌ بورژوا و فردگرایانه استدلال می‌کند که در فرآیند گذار جمعیت‏شناختی اول، خانواده نهادی نیرومند بود که با تضعیف آن در دهه‌های پایانی قرن بیستم زمینه را برای ورود کشورهای اروپای شمالی و غربی و ایالات متحده به دوره گذار جمعیت‌شناختی دوم فراهم ساخت و روندهای مشابهی در سایر مناطق اروپا، ایالات متحده و ژاپن مشاهده شد. این روند به افزایش قابل توجه میانگین سن ازدواج در این کشورها منجر شد (حسینی، 1390: 219).

به‏طور کلی، این نظریه تغییرات بنیادین ارزشی و گسترش ایده‌های پست‌ماتریالیستی^[22] یعنی تأکید بر استقلال فردی و خود تحقق‌بخشی را عامل تغییرات نوین خانواده تلقی می‌کند (عباسی شوازی و همکاران، 1388: 5). این عوامل در کنار همدیگر ترجیحات و سلایق افراد را به سمت فردگرایی، آزادی و استقلال تغییر داده و در نتیجه باعث تغییراتی در نگرش و رفتار ازدواجی فرد شده‌اند (حبیب‌پور گتابی و همکاران، 1390). بنابراین طبق نظریه گذار جمعیت‌شناختی دوم، افزایش تصاعدی در خودمختاری فردی در زمینه‌های اخلاقی، مذهبی و سیاسی اساس تغییرات صورت‌گرفته در تشکیل خانواده است. دنیوی کردن، جنبش‌های رهایی‌بخش، گسترش ارزش‌های فرامادی‌‌گرایی مانند توسعه شخصی و خودشکوفایی، تردید نسبت به نهادها و افزایش بی‌تابی نسبت به دخالت افراد بیرونی در زندگی شخصی از هر نوع منبع اقتدار، جزء جنبه‌های مختلف تحول در ارزش‌ها هستند که به نوبه خود سبب شده‌اند تا فرد طبق اراده‌ آزاد خود برای زندگی‌اش تصمیم بگیرد. بنابراین پیش‌قراولان رفتار‌های جدید، عموماً افراد تحصیل‌کرده‌تر، سکولارتر و خودمختارتر و در نتیجه کسانی هستند که برای روابط عاطفی‌شان خواستار فراهم ‌بودن حداقل شرایط لازم زندگی هستند. از طرف دیگر هرچه محدودیت کم‌تری برای نسل‌های جوان‌تر وجود داشته باشد، آن‌ها نسبت به پذیرش رفتارهایی که به قبول تعهد و مسؤولیت ختم می‌شود، بی‌خیال‌تر می‌شوند. بنابراین آن‌ها گرایش دارند از آن دسته انتخاب‌هایی که امکان بازگشت در مورد آن‌ها وجود ندارد و یا خیلی الزام‌آورند اجتناب کنند (Rosina & Fraboni, 2004:5-6).

سرایی (1385: 38) نیز کوشیده است تداوم و تغییر خانواده را در بستر تحولات جمعیتی جامعه‌ ایران مطالعه کند. او بر این باور است که با تغییر جامعه، خانواده هم ناگزیر باید تغییر کند و خود را با تغییرات کلی جامعه سازگار سازد. این تغییرات کلی در جامعه‌ معاصر ایران هم به‌طور عمده در اثر تعامل شرایط و عوامل درونی با نفوذها و تأثیرات بیرونی ایجاد شده است. البته، گروه‌های اجتماعی مختلف در ایران، با پیش آمادگی‌‌های متفاوت، به‌طور ناهم‌زمان و به درجات مختلف در معرض این تعامل قرار داشته‌اند.

روش‌شناسی و داده‌ها

روش تحقیق پیمایش است. داده‌ها با استفاده از ابزار پرسشنامه ساخت‏یافته^[23] گردآوری ‌شده است. جمعیت آماری زنان 49-15 ساله‌ حداقل یکبار ازدواج‌کرده‌ خانوارهای معمولی ساکن در شهر کوهدشت است که بر مبنای نتایج آخرین سرشماری عمومی نفوس و مسکن ایران در سال1390 در داخل خانوارها شناسایی و مورد پرسش و مصاحبه قرار گرفتند. بر اساس سرشماری سال 1390 شمار خانوارهای شهر کوهدشت 99296 خانوار گزارش شده است که از میان آن‌ها و با استفاده از فرمول عمومی کوکران حجم نمونه‌ معادل 395 خانوار تعیین شد.

روش نمونه‌گیری ترکیبی از روش‌های خوشه‏ای چند‌مرحله‏ای، تصادفی و تصادفی سیستماتیک است. در گام نخست، نقشه شهر کوهدشت تهیه شد. بر اساس اطلاعات شهرداری کوهدشت، کل منطقه‌ مورد بررسی به سه ناحیه‌غربی، شرقی و جنوبی تقسیم شد که در مجموع در برگیرنده‌ 906 بلوک است. بیش‌ترین بلوک‏ها در ناحیه جنوبی واقع است. در مرحله بعد، نمونه‏گیری شمار بلوک‌های منتخب هر خوشه بر اساس حجم آن‌ها انجام شد؛ یعنی در هر خوشه متناسب با حجم آن بلوک‏هایی به‌طور تصادفی انتخاب شد. برای انتخاب خانوارها در هر بلوک متناسب با حجم بلوک، به روش تصادفی سیستماتیک خانوارهایی از میان آن انتخاب شد. جدول 1 شمار بلوکها و خانوارهای انتخابی در هر ناحیه (خوشه) را متناسب با حجم ناحیه نشان می‏دهد.

جدول 1- تعداد بلوک‏ها و خانوارهای انتخابی در هر ناحیه متناسب با حجم ناحیه

متغیرهای تحقیق

متغیرهای تحقیق شامل دو دسته متغیرهای مستقل و وابسته است. متغیرهای مستقل شامل پایگاه اقتصادی ـ اجتماعی زنان، سن زن به هنگام بررسی، خاستگاه شهری یا روستایی (محل تولد)، ارزش‏های مذهبی، استقلال زنان، فردگرایی، نگرش به برابری جنسیتی و نگرش فرامادی به ازدواج است. جدول 2، گویه‏ها و پرسش‌هایی را که متغیرهای مستقل بر اساس آن عملیاتی شده‏اند نشان می‏دهد.

متغیر وابسته، شکاف در رفتار و نگرش زنان نسبت به شیوه همسرگزینی است. شیوه همسرگزینی یا نحوه انتخاب همسر توسط پاسخ‌گو از طریق این پرسش عملیاتی شد: «مهم‌ترین مرجع تصمیم‏گیری شما پیرامون انتخاب همسر چه کسی یا کسانی بودند؟» پاسخ‌ها در سه گزینه بسته شد: 1) خانواده، 2) خود فرد، 3) فرد با کمک خانواده. در مرحله‌ بعد، از پاسخ‌گو سؤال شد که «مایلید دختر شما چگونه همسر خود را انتخاب کند؟» پاسخ‌های این پرسش نیز در سه گزینه بسته شد: 1) خانواده، 2) خود دختر، 3) دختر با همفکری خانواده. اختلاف دیدگاه زنان با تجربه‌ عملی آن‌ها در زمینه چگونگی انتخاب همسر نشان‌دهنده‌ شکاف در شیوه‌ همسرگزینی است که از طریق رابطه‌ 1 عملیاتی شد.

رابطه‌ 1)..                

که در آن؛  شاخص شکاف در نحوه‌ انتخاب همسر[24]،  شیوه‌ انتخاب همسر توسط پاسخ‌گو[25] و  شیوه‌ ترجیحی انتخاب همسر از نظر پاسخگو[26] است.

در رابطه 1، شاخص شکاف سه مقدار مثبت، منفی و صفر به خود می‌گیرد. مقدار صفر به معنای عدم شکاف است. به بیان دیگر، نظر زن در خصوص شیوه‌ انتخاب همسر دخترش هیچ تفاوتی با تجربه عملی و واقعی او در زمان انتخاب همسر ندارد. زن معتقد است که دخترش نیز بایستی همانند او همسرش را انتخاب کند. مقادیر مثبت و منفی بیانگر شکاف در رفتار و نگرش زنان در خصوص نحوه‌ همسرگزینی دخترشان است.

جدول 2- متغیرهای مستقل بر حسب گویه‏ها و پرسش‌های تحقیق

یافته‏ها

سیمای جمعیت نمونه

نتایج نشان می‏دهد (جدول3) که میانگین سنی پاسخ‌گویان به هنگام بررسی کمی بیش از 31 سال و میانگین سن آن‌ها به هنگام ازدواج کمی بیش از 20 سال بوده است. توزیع زنان بر حسب گروه‌های سنی ازدواج گویای آن است که نسبت قابل توجهی از آن‌ها (80 درصد) قبل از 25 سالگی و در فاصله‌ 10 تا 25 سالگی ازدواج کرده‌اند.

جدول 3- توزیع فراوانی و فراوانی نسبی جمعیت نمونه بر حسب ویژگی‏های اقتصادی ـ اجتماعی و جمعیتی زنان

نتایج همچنین حاکی از آن است که بیش‌تر زنان مورد بررسی دارای خاستگاه شهری و با سواد هستند. با این‌حال، اگرچه نسبت درصد زنانی که دارای تحصیلات دانشگاهی هستند، نسبتاً قابل توجه است ولی 64 درصد زنان باسواد را افرادی تشکیل می‌دهند که تحصیلات دیپلم و پایین‌تر دارند. همچنین نتایج از مشارکت پایین زنان در فعالیت‌های اقتصادی ـ اجتماعی خارج از منزل حکایت دارد. کمی بیش از 76 درصد زنان اظهار داشته‌اند که غیرشاغل‌اند.

یافته‌ها از بروز شکاف در رفتار و نگرش زنان نسبت به نحوه انتخاب همسر در میان شمار قابل توجهی از آن‌ها حکایت دارد (جدول 4). نگرش بیش از نیمی از زنان متفاوت از تجربه‌ آن‌هاست. کمی بیش از 56 درصد زنان را آن‌هایی در بر می‌گیرند که روش دیگری را غیر از آن‌چه خود تجربه کرده‌اند برای انتخاب همسر از سوی دخترشان مناسب می‌دانند. مقایسه شکاف‏های منفی و مثبت نشان می‏دهد که 5/82 درصد شکاف‏ها در جهت منفی است. این به معنی آن است که تغییر الگوهای همسرگزینی به سمت انتخاب مشارکتی و در مرحله‌ بعد انتخاب فردی می‌باشد. با این‌حال، نسبت درصد شکاف‏های منفی دو (2-) گویای آن است که جامعه مورد بررسی هنوز عمیق‏ترین لایه‏های نوسازی را تجربه نکرده و زنان قائل به این هستند که خانواده هم‌چنان بایستی در کنار فرد به ایفای نقش در زمینه انتخاب همسر بپردازد.

جدول 4- توزیع فراوانی و فراوانی نسبی جمعیت نمونه بر حسب وضعیت شکاف و نوع آن

تحلیل چند متغیره

برای تبیین چگونگی تغییر احتمال شکاف در رفتار و نگرش زنان نسبت به نحوه انتخاب همسر، با توجه به سطح سنجش متغیر وابسته (اسمی دو شقی)، از تکنیک رگرسیون لجستیک استفاده شد. متغیرها در دو مدل جداگانه وارد تحلیل رگرسیونی شدند. در مدل 1، مشخصه‌های اقتصادی ـ اجتماعی و جمعیتی پاسخ‌گویان (خاستگاه، بُعد خانوار، پایگاه اقتصادی ـ‌ اجتماعی و سن ازدواج) وارد مدل شد. به منظور کنترل تأثیر مشخصه‌های فرهنگی در رابطه‌ میان مشخصه‌های اقتصادی ـ اجتماعی و جمعیتی بر شکاف در رفتار و نگرش زنان نسبت به الگوهای انتخاب همسر، در مدل 2، متغیرهای فرهنگی نیز به مجموعه‌ متغیرهای مدل 1 اضافه شد (جدول 5).

با توجه به کای اسکوئر مدل‌های دوگانه، تأثیر مشخصه‌های اقتصادی ـ اجتماعی، جمعیتی و فرهنگی در هر دو مدل و ارتباط آن‌ها با احتمال شکاف در رفتار و نگرش زنان نسبت به الگوی همسرگزینی در سطح 001/0 معنی‌دار است. نتایج نشان می‌دهد که مشخصه‌های فرهنگی با بهبود آماره‌ کای اسکوئر برابر 304/8 به برازش بهتر مدل دوم نسبت به مدل اول کمک کرده‌اند. مقدار آماره‌ ضریب تعیین نگلکرک در مدل اول معادل 341/0 است که با 3/10 درصد افزایش به 376/0 در مدل دوم رسیده است. در ادامه با توجه به مقادیر آماره والد (جهت نشان‌دادن سطح معنی‌داری) و کسر برتری (جهت نشان‌دادن میزان تأثیر) به میزان و اولویت تأثیرگذاری هر یک از متغیرهای مستقل بر احتمال شکاف در رفتار و نگرش زنان نسبت به الگوی همسرگزینی می‌پردازیم.

جدول 5- پیش‏بینی احتمال شکاف در رفتار و نگرش زنان نسبت به الگوی همسرگزینی