سبک مرثیه های خاقانی

مقدمه

مرثیه در لغت از مادة رثا - یرثو به معنای گریستن بر مرده است (شرطونی،1992م:2/74) در لسان العرب در معنی رثا  آمده: رثا- یرثیه - مرثیه: مَدَحه بعد موته و بکاه (مدح پس از مرگ و گریه و زاری بر میّت) همچنین برشمردن محاسن متوّفی و سرودن شعر دربارة او (ابن منظور،1988م: ذیل رثا).

   مرثیه را به گونه های مختلف تقسیم بندی کرده‌اند. نصر الله امامی در کتاب خود، ضمن ناقص دانستن تقسیم بندی مرثیه به" تشریفاتی، شخصی یا خانوادگی و رثای مذهبی"¹، به دسته بندی زیر پرداخته است:

1- درباری 2- شخصی 3- مذهبی 4- فلسفی 5 - اجتماعی 6- داستانی (امامی، 1369: 35)

   خاقانی اشعاری در رثای برخی از رجال و شخصیتهای دینی سروده که در ذیل هیچ کدام از گونه های رثا نمی‌گنجد. منصوررستگار در کتاب انواع شعر فارسی، مرثیه ای را که خاقانی در رثای امام محمد یحیی سروده، در ذیل مراثی تشریفاتی و رسمی آورده² (رستگار فسایی،176:1380). حال ممکن است برخی از شخصیتهای دینی، اصلاً وابستگی به دربار نداشته باشند. به باور من بهترست در تعریف مرثیه های مذهبی توسّعی قایل شویم و آن را علاوه بر مرثیه در مورد ائمه دین و واقعه کربلا، مرثیه‌ای در رثای شخصیتها و رجال دینی، اعم از درباری و غیر درباری بدانیم.

   خاقانی علاوه بر اینکه در سرودن مدح و ستایش، هجو و حبسبه تبحّر فراوانی داشته، در سرودن مرثیه هم، توانایی خود را به اثبات رسانده است. شارحان اشعار خاقانی او را در مجال مرثیه سازی بی‌مانند می‌دانند و سوزناکی و دلنشینی سوگنامه‌های این شاعر بلند آوازه را در پهنه ادب فارسی کم نظیر می‌شناسند (ایران دوست تبریزی،1369: 3). مضمون مرثیه در دیوان خاقانی، جانی تازه یافته و شعر فارسی با تازه هایی از تصاویر بدیع مواجه شده است (فلاح رستگار،1357: 499-500).

   خاقانی علاوه بر مراثی شخصی، درباری و مذهبی، قصایدی در رثای وفا و ناپایداری جهان سروده که جزء مرثیه های فلسفی به شمار می‌آید:

قصیده ایوان مداین خاقانی هم جزء مرثیه های اجتماعی به شمار می‌آید (امامی، 70:1369).

در این مقاله، فقط مرثیه هایی که خاقانی در مورد اشخاص سروده، مورد بررسی قرار می‌گیرد.

 

پیشینه تحقیق

درباره سبک مرثیه های خاقانی تاکنون پژوهشی جامع صورت نگرفته است. نصرالله امامی در کتاب مرثیه سرایی در ادب فارسی در قسمت مربوط به خاقانی، توضیحاتی مختصر در مورد مرثیه های خاقانی ارائه داده که ارزشمند بوده و در این مقاله به عنوان مأخذ از آنها استفاده می‌شود. در حیطه ادبیات تطبیقی، دو مقاله ارزشمند به رشته تحریر درآمده: "مقایسه مراثی خاقانی و هوگو در سوگ فرزندانشان "از رضا ایران دوست تبریزی و" مرثیه سرایی در ادب فارسی و عربی با تکیه بر مقایسه مرثیه ابوالحسن تهامی و مرثیه خاقانی شروانی" از ناصر محسنی نیا و آرزو پور یزدان پناه کرمانی

   لیلا حق پرست در مقاله سوگنامه های مغرور به بررسی رگه های فخر در مرثیه های خاقانی پرداخته است. نقی زرّین تره در مقاله‌ای تحت عنوان "نگاهی گذرا بر قافیه و ردیف در سوگنامه های خاقانی"، مرثیه های خاقانی را از دید ردیف و قافیه مورد بررسی قرار داده است.

سبک مرثیه های خاقانی

قالب:

مرثیه در ادب فارسی، غالباً منظوم است و ممکن است به هر قالبی باشد؛ قصیده، قطعه، ترجیع بند، ترکیب بند و گاهی غزل، رباعی و مثنوی (شمیسا،236:1381) امّا پرکاربردترین قالب تا پایان قرن هشتم هجری، قالب قصیده است و قالبهای قطعه، ترجیع بند و ترکیب بند در ردیف های بعدی قرار می‌گیرد (امامی،80:1369).

   از بین مرثیه های خاقانی، بیست و یک مرثیه در قالب قصیده سروده شده که شانزده قصیده، مردّف و پنج قصیده بدون ردیف است. با توجه به اینکه در مجموع قصاید دیوان خاقانی هم صد قصیده مردّف وجود دارد (شفیعی کدکنی،1379: 158). باید گفت که خاقانی توجه بسیاری به ردیف داشته است.

   پس از قصیده، قالب قطعه در دیوان خاقانی کاربرد بیشتری در مرثیه دارد. در مجموع، نوزده قطعه در رثای آشنایان و رجال درباری و مذهبی سروده شده است.

   خاقانی چهار ترکیب بند هم در رثای فرزند و رجال حکومت سروده است. ترکیب بند برای مرثیه میدان وسیع و مناسبی است. شاعر می‌تواند در هر یک از بندها، باب تازه ای را برای سخن بگشاید؛ بی آن که نیازمند مقدمه چینی های خاصی باشد (امامی،117:1369).

وزن و بحر مرثیه های خاقانی

از مسائلی که در مرثیه باید مورد توجه شاعر باشد، تناسب وزن با موضوع است. بسیاری از اوزان عروضی نمی‌تواند در مرثیه بکار رود. از آغاز شعر فارسی تا پایان قرن هشتم هجری، بحر رمل (وزن فاعلاتن) پرکاربردترین و بحر قریب (وزن فعولن) کم کاربرد ترین بحر در مرثیه است (همان:80).

   در دیوان خاقانی هم بحر رمل با پانزده مورد، پر کاربردترین بحر مرثیه است. پس از آن بحرمضارع مثمن اخرب (مفعول فاعلات مفاعیل فاعلن) و بحر خفیف (فاعلاتن مفاعلن فعلن) با شش مورد در ردیف بعدی واقع می‌شوند. بحر مجتث (مفاعلن فعلاتن مفاعلن فعلن)- منسرح (مفتعلن فاعلات مفتعلن فع) و بحر قریب (فعولن فعولن فعولن فعل) بحر های کم کاربرد در دیوان خاقانی در مورد مرثیه سرایی هستند.

صور خیال و آرایه های ادبی در مرثیه های خاقانی

در مرثیه های خاقانی هم مثل مراثی اکثر شعرا، عنصر خیال به شیوه های مختلف نمایان است. هرچند خاقانی نمی‌تواند تأثّر خود را از واقعه پیش آمده پنهان سازد، امّا درعین حال از تصویر گری هم دست بر نمی‌دارد. بیشتر محققان دیوان خاقانی بر این باورند که تکلف و تصنّع همچنان در مرثیه ها ملازم سخن شاعراست. در اغلب قصاید مرثیه ای خاقانی، زبان دشوار نمای او حفظ شده و تشبیهات و استعارات به همراه تصویر ها و خیال پردازی های برجسته ای به چشم می‌خورد⁴ (دشتی،166:1355). برخی اعتقاد دارند که مراثی خاقانی با توجه به ترکیبات مهجور و استعارات غامض، تنها برای اهل فن قابل فهم و استفاده است (ایران دوست تبریزی، 16:1369). در عین حال کسانی هم هستند که اعتقاد دارند خاقانی در مرثیه های خود به آسانی زبان و تعبیرات می‌گراید؛ زیرا سخن از عواطف و احساسات است و شاعر می‌خواهد آتش درون خود را به خواننده منتقل کند⁵ (شمیسا،1373 :223).

   با توجه به بررسی های صورت گرفته، باید گفت که خاقانی در مرثیه هم، تصاویر زیبایی آفریده است، تصاویری که همراه با تکلف است؛ اما میزان تکلف نسبت به قصاید دیگر خاقانی، بسیار کمترست⁶. به گونه‌ای که خواننده با خواندن مراثی خاقانی متأثّر می‌شود.  پس نباید به بهانه تصاویر و ترکیبات پیچیده⁷، درجه احساس را در این مرثیه ها ضعیف دانست، آن گونه که ابراهیم زاده گرجی در مقاله "محبوس دار الظلم شروان"، بر آن تأکید کرده است (ابراهیم زاده گرجی،1387: 66). در عین حال جدای از بحث تکلف، این اشکال بر خاقانی وارد است که شاعر نباید در مراثی، مانند سایر اشعار، این همه مطنطن گویی کند؛ زیرا این مضمون که بیشتر بر انگیزانندۀ عواطف واحساسات است، با این شیوه بیان سازگاری ندارد.

   در مرثیه های خاقانی، تشبیه بیش از دیگر صورتهای خیال حضور دارد. استعاره در جایگاه بعدی قرار می‌گیرد. علاوه بر تشبیه و استعاره، در بین آرایه های ادبی، اغراق بسامد بالاتری دارد. این آرایه در ایجاد و تقویت لحن باشکوه خاقانی بسیار موثّر بوده است (کرمی و دهقانیان، 3:1389). در مرثیه‌های درباری، شاعر می‌کوشد به کمک اغراق، نقصان بار عاطفی را جبران کند و در مرثیه هایی که جنبه عاطفی قوی است، اغراق جایی ندارد و یا بی موردست (امامی، 42:1369).

   خاقانی هم در مرثیه های خود اغلب در مدح و توصیف رجال درباری از اغراق بهره بیشتری برده است:

   پس از اغراق، تمثیل بسامد بالایی در مرثیه های خاقانی دارد. خاقانی عمدتاً، در مرثیه عموی خود و امام محمد یحیی، ابو منصور حفده و ناصرالدین ابراهیم از تمثیل بیشترین بهره را برده است:

   این مسأله هم تناسب با شخصیت علمی و مذهبی متوفّیان دارد. در علم کلام که از منطق بهره می‌بردند، یکی از شیوه های مناظره، استفاده از تمثیل برای اثبات حقیقت بوده است؛ طبیعی است که افرادی چون کافی الدین (عموی خاقانی) یا امام محمد یحیی و دیگران از این شیوه استفاده می‌کردند.

   هدف خاقانی از کاربرد تمثیل، علاوه بر تمایز زبانی، القاء سخن بر دل مخاطب با براهین عقلی و ادبی است. آنچه باعث نزدیکی شعر خاقانی و سبک اصفهانی (هندی) می‌گردد، بسامد بالای تمثیل است که به صورتهای مختلف مثل اسلوب معادله، ارسال مثل و تمثیل تشبیه وجود دارد (کرمی و دهقانیان، 1389: 10).

   با توجه به این که قصیده ترنّم المصاب از معروفترین مرثیه های ادبی است که در عین سوزناکی، تصویر سازی های شاعر هم در آن بسیارست، در این قسمت از مقاله به عنوان نمونه این قصیده مورد بررسی قرار می‌گیرد.

   خاقانی در این قصیده، پانزده استعاره برای اشک آورده و "تصویری زنده میان اشک با عناصری از مذهب چون رشته تسبیح و چاه سقر برقرار کرده" (فلاح رستگار، 1357: 514):

   همچنین در این قصیده نُه استعاره برای رشید (قمر، چشمه حیوان، یوسف احمد خوی و....) و بیش از سی تشبیه بکار رفته است.

   در مقایسه‌ای که بین این قصیده با قصیده ای از تهامی (شاعر عرب) صورت گرفته، مشخص شده که در مجموع، صور بیانی در قصیده خاقانی بیشتر از قصیده تهامی است (محسنی نیاو...،1387: 190).

   بطور کلی در قصیده ترنّم المصاب از مجموع هشتاد و دو بیت، شصت و چهار بیت آن (یعنی هفتاد و هشت در صد ابیات قصیده) آراسته به صور خیال و آرایه های ادبی است که در برخی موارد فهم آن فقط برای اهل فن آسان است.

   خاقانی در دو قصیده دیگر که در رثای فرزند خود سروده،  باز هم به دنبال تصویر سازی است؛ به گونه ای که در قصیده اول⁸، از مجموع شصت و شش بیت، فقط هفده بیت آن (یعنی بیست و پنج در صد ابیات قصیده) تصویرسازی چندانی ندارد. در قصیده دوم⁹، از مجموع هفتاد و نُه بیت، در شصت بیت آن (یعنی هفتاد و پنج درصد ابیات قصیده) شاهد تصویر گری‌های زیبای خاقانی هستیم. در ترکیب بندی هم که در رثای فرزند خود سروده، از مجموع صد و شش بیت، فقط بیست بیت (یعنی هجده در صد ابیات آن) ساده و بدون آرایه است. البته دلیل این امر آن است که شاعر کلاً در مراثی شخصی و خانوادگی، در محدوده ماجراها حضور دارد و خود ناظر بسیاری از جنبه های سوگ است. لذا دامنه تصویر سازی و صحنه پردازی قوی است (زرین کوب، 1346: 171).

   پس برخلاف نظر برخی که معتقدند خاقانی در رثای عزیزان خود کمتر به تصویر سازی پرداخته، مشخص می‌شود که او حتی در رثای عزیزترین کس خود هم بر روی تک تک ابیات کار کرده است. با این حال باید توجه داشت که این صورتهای خیال از تأثیر عاطفی مرثیه های او چیزی کم نمی‌کند.

آغاز مرثیه های خاقانی

در بسیاری از مرثیه ها، خاقانی قصیده خود را با مقدمه ای در ناپایداری جهان و بی وفایی روزگار شروع می‌کند:

   از قرن ششم به بعد، بواسطه رواج افکار حکمی و فلسفی در شعر و نیز گسترش اندیشه های عارفانه و زاهدانه، در آغاز مراثی اعم از درباری و غیردرباری، به مقدار بسیار فراوان، مقدمه هایی در باب بی اعتباری دنیا و عاریت بودن زندگی این جهان آورده می‌شد (امامی،1369: 41).

   خاقانی عمدتاً در شروع مرثیه های رجال درباری و مذهبی، از ناپایداری دنیا و بی وفایی سخن می‌گوید:

   بعضی از مراثی خاقانی با مقدمه‌ای در احوال سوگوار و مصیبت دیده شاعر شروع می‌شود:

خاقانی در تمام مرثیه هایی که در رثای همسر خود سروده، شعر خود را با شرح احوال ناگوار خود شروع کرده:

 

شروع قصایدی که خاقانی در رثای فرزند خود سروده، با دعوت از مخاطب به همدلی است:

   خاقانی همه مخاطبان خود را همدرد و همدل خود دانسته:

   از این روست که آنها را دعوت به گریستن می‌کند. گریه محور موضوعات و مضامین مختلف و متعددی است که خاقانی در مراثی خود و بویژه در مرثیه فرزندش از آنها سخن می‌گوید. او گاه از دست گریه نیز به فغان می‌آید و از ناسازگاری و ناهماهنگی این پدیده شگرف یاد می‌کند (ایران دوست تبریزی، 1369: 12).

   در روان شناسی، غم منفی ترین و آزار دهنده ترین هیجان هاست (حسن زاده، 1388: 44) یکی از علل ایجاد این هیجان در انسان، مرگ دوست، هم نشین، نزدیکان و عزیزان است (امیر حسینی، 1387: 56) یکی از مهارتهایی که در مقابله با غم وجود دارد، همدلی است که در برخی از مرثیه های خاقانی دیده می‌شود. همدلی به این معناست که فرد با همزاد پنداری و درک موقعیت، تصمیم به یاری و مرتفع کردن وضعیت نابهنجار هم نوع خود بگیرد و تلاش برای حسی کردن تجارب ذهنی فرد مقابل خود داشته باشد (ذکایی، 1376 : 281). در واقع خاقانی هم برای مقابله با غم از دست دادن فرزند خود، ضمن هم درد دانستن مخاطبان، از آنها دعوت به گریستن می‌کند. پس این دعوت به همدلی در مرثیه های خاقانی بیشتر به این صورت نمود یافته است:

   با تأمّل در مرثیه های خاقانی مشخص شد که این دعوت به گریستن (همدلی)، بصورت گسترده، فقط در مورد فرزندش وجود دارد. خاقانی حتی در رثای اسپهبد لیالواشیر هم که علاقه‌ای وافر به او داشته، اینگونه مخاطبان را دعوت به گریستن نمی‌کند.¹³

تناسبات:

   در مرثیه‌های خاقانی همه عوامل در خدمت مضمون هستند و در جهت تقویت معنای رثا و فضای حزن آلود بکار رفته‌اند. از جمله این عوامل ردیف است. شعر خاقانی اوج بازی با ردیف است و خاقانی به تناسب ردیف ها با موضوع شعر، توجه بیشتری داشته است (شفیعی کدکنی،1379: 153). در مرثیه های خاقانی، ردیف از دو جهت با موضوع تناسب دارد:

1-                 مصوّت بلند: در شعر خاقانی تمایل زیادی به استفاده از کلمات با مصوّت بلند دیده می‌شود (کرمی و دهقانیان، 1389: 3). در بیشتر مرثیه های خاقانی که قصیده مردّف است، متناسب با غم و اندوه، ردیف قصیده هم مصوّت بلند است:

در مجموع، از بین بیست و دو قصیده بلند و کوتاه خاقانی که در رثای افراد مختلف سروه شده، چهل در صد از ردیف های آن مصوّت بلند است (همانند مبینام، باد، خاک و...) در قطعات هم از مجموع نوزده قطعه، بیست و شش در صد از ردیف ها، مصوّت بلند می‌باشد (همچون بار، نماند، کرده بود و...)

   خاقانی این تناسب را در مورد قافیه هم اعمال کرده؛ بگونه‌ای که در محل قافیه، بیشتر از ردیف، مصوّت بلند دیده می‌شود. در قصاید، شصت و هشت در صد و در قطعات، هفتاد و هشت در صد از قوافی، مصوّت بلندست.

2- تناسب معنایی: بیشتر ردیف های مرثیه های خاقانی، واژه‌ها یا افعالی است که دلالت بر مرگ و فقدان دارد یا شاعر حالت کسی را دارد که به دنبال گمشده‌ای می‌گردد:

   در قصیده ترنّم المصاب، تکرار بگشایید در پایان ابیات، گرفتگی خاطر و عقده بسته در گلوی شاعر را که در هر لحظه در فشار و اضطرابش قرار داده، نشان می‌دهد و از خواننده طلب گشایش این گره زندگی و این عقده بسته را می‌کند (شفیعی کدکنی،1379: 161).

   از موارد تناسب معنایی مرثیه های خاقانی که بیشتر پژوهشگران بر آن تأکید کرده اند¹⁴، قصیده ای است که شاعر در رثای امام محمد یحیی سروده و کلمه "خاک" را ردیف قرارداده که از دو جهت متناسب است: 1- نحوه کشته شدن امام محمد یحیی که او را با خاک خفه کردند¹⁵ (امامی، 1369: 281) 2- شاعر در این قصیده، کلمه خاک را به صورت مجاز به علاقه جزء وکل به معنی دنیا گرفته و سپس از ناپایداری دنیا سخن گفته و از آن با عناوینی همچون ناورد محنت، جزیره وحشت فزا، سایه ظلمت افزا و... یاد کرده است.

   خاقانی در قصیده‌ای که از زبان فرزند خود در رثای او سروده، کلمه "همه" را ردیف قرار داده که اگر حروف پایانی قافیه را در نظر بگیریم،" آیید همه" در پایان هر بیت تکرار می‌شود و درخواست فرزند بیمار و متوفی از مخاطب را برای عیادت یا بر سر قبر آمدن تداعی می‌کند:

   ردیفهای متناسب دیگر: گم شد- بدرود باد- ای دریغ- بگریستی

   در مجموع، از شانزده قصیده مردّف، تنها شش قصیده (یعنی سی و هفت در صد) ردیفش متناسب با مضمون مرثیه نیست. این تناسب معنایی ردیف، در قطعات (ردیف های نماند- شد) و ترکیب بندها (بربندیم که یادآور بار بستن و سفر ابدی است)¹⁶ هم دیده می‌شود.

   خاقانی در قصایدی هم که در رثای وفا سروده، این تناسب معنایی را رعایت کرده: ردیف های نیافتم- جستیم نیست- نیابی و.....

تناسب وزن

دربارة وزن مرثیه های خاقانی در سطور پیشین بحث شد. تمامی این اوزان، جزء وزنهای پرکاربرد مرثیه است که نصرالله امامی در کتاب خود آنها را برشمرده است (امامی، 1369: 80).

تناسب صفات و تشبیهات برای متوفی

در مرثیه های خاقانی، متناسب با شخص متوفّی از صفات و تشبیهات مناسب او استفاده شده است. مثلاً با توجه به اینکه خاقانی در کنف حمایت پسر عم خود (وحید الدین) بوده و از او بهره های علمی بسیار برده، از او با عنوان عطارد یاد می‌کند:

خاقانی در رثای همسر خود، ترکیبات باغ رخ، سروقد (صص 306 – 307) خورشید انده گسار (ص 789) را بکار برده که متناسب اوست.

   در رثای فرزند خود از قلم و دفتر یاد کرده که متناسب فرزندی در آن سن و سال است. در اکثر مواردی که از بازماندگان خواسته متعلقات فرزند را از بین ببرند، بیش از همه به قلم، دفتر، لوح، دوات و... توجه دارد:

   خاقانی در مرثیه هایی که دربارة رجال و شخصیتهای دینی سروده، بیشتر از نام پیامبران در تصویرسازی بهره برده:

   در رثای رجال حکومتی از ابزارهای قدرت همچون کلاه، کمر و نیزه بیشتر سخن گفته است:

   این مسأله را می‌توان با ویژه زبان هم توضیح داد. زبان گونه هایی را که با مشاغل، تخصص ها یا موضوعات مربوط می‌شوند، ویژه زبان می‌نامند. معمولاً ویژه زبان ها، صرفاً به تفاوتهای واژگانی یعنی استفاده از واژه های خاصی یا معانی خاصی از واژه ها متمایز می‌گردند (ترادگیل، 1376: 132).

   خاقانی در هجو هم از ویژه زبان استفاده کرده و در قطعه‌ای که در هجو پدر خود سروده، گویی خواسته با بکار گیری اصطلاحات نجّاری، تناسبی بین این واژه ها با صفات خلقی پدر خود ایجاد کند (پارسا، 1385: 61 ) خاقانی در رثای اسپهبد لیالواشیر، متناسب با متوفی از شمشیر سخن می‌گوید:

گونه های مرثیه دردیوان خاقانی (بر اساس شخصیت ها)

الف ) مرثیه های شخصی و خانواگی:

1- مهم ترین فرد در رثاهای خانوادگی، رشید، فرزند خاقانی است که در سن بیست سالگی به مرض سل مبتلا گشت و پس از مدتی بستری شدن، چشم از جهان فرو بست. درگذشت او مصادف با بازگشت خاقانی از سفر دوم حج بود.

   مهم ترین و سوزناک ترین مراثی شخصی خاقانی اشعاری است که او در رثای فرزندش رشیدالدین سروده است (امامی، 1369: 250).

   خاقانی در رثای رشید، سه قصیده (صص 158-162- 408) سه قطعه (صص 834- 872 -902) و یک ترکیب بند (ص 541) سروده است. در قطعات سوز و گداز قصاید و ترکیب بند دیده نمی‌شود؛ بلکه بیشتر از مرگ دختر خود که پس از مرگ رشید اتفاق افتاده، اظهار شادی می‌کند.

   از مضامینی که خاقانی در رثای رشید تکرار می‌کند، شکوه از پزشکان ناتوان و صوفیان کرامت فروش است:

   همچنین برخی از اطلاعات پزشکی آن عصر را هم می‌توان مشاهده کرد:

   خاقانی در قصاید از بازماندگان می‌خواهد که هرآنچه تعلق به رشید دارد، از بین ببرند:

   این توصیه خاقانی اشاره به رسمی کهن دارد. اگر متوفّی در جوانی می‌مُرد و یا درد او برای بازماندگان جانکاه بود، آنچه بدو تعلق داشت، ویران می‌شد (امامی، 1369: 33).

   خاقانی در رثای فرزند خود به صورت روایتگری صادق که داستانی را روایت می‌کند، ظاهر شده؛ قهرمان این داستان فرزند او و کاراکتر های اصلی آن پزشکان عاجز، صوفیان ریاکار و مویش گران²¹ هستند.

2- همسر: در دیوان خاقانی شش قصیده (صص 306-307-770- 778- 789- 806) در رثای همسر دیده می‌شود. خاقانی در طول عمر خود، سه زن اختیار کرده که زن اولی با وجود مشقاتی که در وصال او می‌بیند،²² برایش محبوب تر از آن دوی دیگر بوده و در زمان بیماریش، خدمتکار و تیماردار او بوده است.²³

   مراثیی که خاقانی بر مرگ زن وفادارش سروده، دو قسم می‌باشد: قسم اول مراثیی است که او در حالت ناخوشی و نزع و وفات زنش سروده و قسم دوم اشعاری است که بعد از وفات به دوران مختلف در یاد کردن زنش و در غم حسرت و فراق او به قلم آورده (کندلی، 1346: 285).

     قصایدی که خاقانی در رثای زن نخستین خود سروده، به مطلع های زیر است:

   در رثای همسر دوم خود هم این قصاید را سروده:

   با توجه به این فرض که واقعاً مشخص باشد کدام قصیده در رثای کدام همسرست، می‌توان نتیجه گرفت که مرثیه های خاقانی در رثای همسر اوّل سوزناک تر و جان گداز ترست؛ هر چند که لحن خاقانی در اغلب مراثی همسر، بیشتر یادآور فضای تغزل قصایدست وآن سوز و گدازی که در مرثیه فرزند یا عموی خود دارد، در این مراثی دیده نمی‌شود. در هیچکدام از این مراثی، شاعر دعوت به گریستن نمی‌کند؛ چرا که در این اشعار از یار خود سخن می‌گوید. پس گریستن و عزاداری برای او را هم مختص خود می‌داند:

   خاقانی در اشعارش، صریحاً اسم زنش را به قلم نیاورده و گویا این امر، ناشی از رسم دیرینه مردم آذربایجان است که شوهر اگر زنش را در نزد دیگران صدا کند، به اسم فرزند ارشدش می‌خواند. از این روی شاعر در این ابیات هم زیباروی یادگار عمرش را به خورشید تشبیه می‌کند:

   پس، از این اشعار به نظر می‌رسد که نام زن نخستین خاقانی، خورشید بوده باشد²⁴ (امامی، 1369: 272).

3- در رثای دختر: در دیوان خاقانی دو قطعه (ص835) در مرثیه دختر دیده می‌شود که بیشتر گزارش فوت دخترست. شاعر در این دو قطعه نمی‌تواند خوشحالی خود را از این بابت پنهان سازد.

4-  خاقانی در رثای عموی خود کافی الدین عمر بن عثمان که در واقع استاد او در علم الشعر بوده، (کندلی،1346: 270) سه قصیده (صص 56-360-441) و دو قطعه (صص 872-873) سروده است. علاوه بر اینها، در قصیده ای که در ستایش پیامبر (ص) سروده، در دو بیت پایانیش به مرگ عموی خود اشاره دارد. (ص 316) همچنین در قصیده ای که در جواب قصیده رشید وطواط سروده، در چهار بیت اواخر آن از مرگ عموی خود به تحسّر یاد کرده است (ص30).

   در این مرثیه ها هم دعوت به گریستن دیده نمی‌شود. شروع دو قصیده با توصیف احوال جان گداز شاعرست و بطور کلی فضای یأس و ناامیدی بر آن قصاید حاکم است.

   بهترین قصیده ای که خاقانی در رثای عموی خود گفته و صداقت شاعر در آن پذیرفتنی ترست، (امامی، 1369: 271) با مطلع زیر شروع می‌شود:

5- در رثای پسر عمّ خود وحید الدین یک قصیده (ص 442) و چهار قطعه (صص 834-886-892-903 ) در دیوان خاقانی دیده می‌شود. شروع قصیده با توصیف احوال ناگوار شاعرست. زبان شاعر در مراثی پسر عم خود ساده است. لحن قصیده شباهت بسیار به قصیده‌ای دارد که خاقانی در رثای عموی خود گفته:

   خاقانی همچنین در پایان قصیده‌ای که در رثای امام ناصر الدین ابراهیم (ص 410) سروده، در دو بیت از مرگ پسر عم خود یاد می‌کند:

1-                 شهاب الدین شروانی: این شخص داماد خاقانی و از علمای بنام و جوان عصر خود بوده و در علم کلام تبحّر فوق العاده داشته است²⁵ (کندلی،1346: 274).

   خاقانی در رثای او یک قصیده (ص 168) به زبان ساده سروده و در توصیف یا تمجید متوفی سخنی نگفته است.²⁶

ب): مراثی درباری یا تشریفاتی:

1- نصره الدین اسپهبد لیالواشیر: دو قصیده (صص 304-770) و یک قطعه (930) در رثای او دیده می‌شود. خاقانی نسبت به بقیه رجال حکومتی  علاقه بیشتری به او دارد؛ اما با این حال، در این قصاید سوز و گداز چندانی دیده نمی‌شود.

 در قصیده‌ای که با مطلع:

   شروع می‌شود، اگر سه بیت پایانی آن نبود، خواننده متوجه مرثیه نمی‌شد و با قصیده ای روبرو می‌شد که شاعر در یاد ایام وصالی سروده که اکنون بسر آمده است.

   اما قطعه ای که در رثای این پادشاه سروده شده، پر احساس تر می‌باشد:

2- فخرالدین منوچهر شروانشاه: یک قطعه (ص 835) و یک ترکیب بند (527) در رثای او دیده شد.

   شاعر در ترکیب بند، فقط خاصگیان را دعوت به عزاداری می‌کند:

   در ترکیب بند، اکثر ردیف ها متناسب با مرثیه است.

3- فرزندان شروانشاه (عضد الدین فریبرز و الجیجک) یک ترکیب بند (ص 532) سروده که در مقایسه با اشعار دیگر که در   رثای رجال درباری است، سوزناک تر می‌باشد. این امر به دلیل جوان مرگ شدن این دو شاه زاده است.

   در مرثیه این دو، خاقانی همه را دعوت به گریستن و همدلی می‌کند؛ اما نه به گونه گسترده که در رثای فرزندش دیدیم:

   در این شعر سخنی از نابود کردن متعلقات متوفّی نیست؛ اما چون فرد در گذشته شاهزاده است، خاقانی از مخاطبان می‌خواهد که اسب آسمان را در رثای او پی ببرند:

   خاقانی در توصیف الجیجک، از واژه ها و ترکیبات متناسب او استفاده کرده: ستاره رعنا، شکوفه زیبا، یوسف دلها، غنچه عذار، گوشه جگر و....

4- خواجه ابوالفارس: یک ترکیب بند (ص 537)

زبان شاعر در این مرثیه ساده بوده و ناراحتی شاعر عمق چندانی ندارد. (به استثنای سه بند) بند پایانی این ترکیب بند به صورت گفتگو با متوفی است:

5- امیر اسدالدین شروانی: یک قطعه (ص 868)

   خاقانی در این قطعه، کلمه اسد (کنیه متوفی) را ردیف قرار داده؛ با توجه به اینکه اسد از برجهای دوازده گانه است، شاعر بیش از مرثیه های دیگر در این مرثیه، ازافلاک و ستارگان در تصویر سازی بهره برده است:

   همچنین او را اسدالله عجم خوانده و به همین مناسبت از ذوالفقار و دلدل نام برده:

   از محتوای این قطعه بر می‌آید که خاقانی این مرثیه را بخاطر رفع اتهامی که حاسدان بر او بسته و او را دشمن اسد خوانده‌اند، سروده:

2-   جمال الدین اصفهانی وزیر صاحب موصل: دو قطعه (صص 891- 903)

   هر دو قطعه بدون ردیف و به زبان ساده است.

   خاقانی در قطعه دوم، در  ضمن مرثیه  وحید، از مرگ جمال الدین هم یاد می‌کند:

3-   ملک الشرق: در یک قطعه (ص 930) با زبان و بیانی ساده در رثای او سخن گفته است.

4-   عماد الدین: یک قطعه به زبان ساده (ص 902) در رثای او دیده شد. خاقانی در این قطعه کلمه چشم را در هر بیت التزام کرده است.

10- صدر الدین یک قطعه به زبان ساده (ص 886)

11- بهاءالدین احمد یک قطعه به زبان ساده (ص 167)

   نصرالله امامی در کتاب خود، بهاءالدین را جزء اشخاص گمنام معاصر خاقانی معرفی می کند و می‌نویسد: خاقانی در یکی از منشآت خود از شخصی به نام بهاءالدین یاد می‌کند که از علما و دانشمندان دینی بوده است؛ اما دقیقاً معلوم نیست که این بهاءالدین همان باشد (امامی، 1369: 309). با توجه به این که خاقانی در این قصیده از زنجیر، خاقان و خان، تگین و طغان نام برده، بر اساس همان ویژه زبان که در سطور پیشین مطرح شد، می‌توان گفت که این بهاء الدین از رجال درباری و لشکری بوده است.

12- در رثای شاهزاده ای یک قطعه مردّف (ص 869) سروده و بین تعزیت و تهنیت جمع کرده است.²⁷

ج) مرثیه های مذهبی

1- امام محمد یحیی: این فرد رییس شافعیان نیشابور بود که در فتنه غزان به طرز فجیعی کشته شد. خاقانی در رثای او دو قصیده (صص 155- 237) و دو قطعه (ص 871) سروده که هم در قصاید و هم در قطعات، ردیف ها متناسب با موضوع هستند. تصویر سازی خاقانی در توصیف امام محمد یحیی، متناسب با شخصیت علمی و مذهبی اوست:

   همچنین ترکیبات "بوتراب علم، طوطی حاضر جواب، کوه علم، فرشته حق" و.....در توصیف او بکار رفته است.

   در هر دو قصیده به بی وفایی دهر هم اشاره دارد. از بین صور خیال، تشبیه و از بین آرایه ها، تمثیل در قصاید بسامد بالایی دارد.

2- شیخ الاسلام ابومنصور حفده: خاقانی در رثای او یک قصیده بدون ردیف (ص 300) و دو قطعه (صص 901- 902) سروده است.

   قصیده ای که در دیوان خاقانی در رثای حفده است، با بیت زیر شروع می‌شود:

   تا بیت چهل و نهم این قصیده در توصیف فضایل و سجایای اخلاقی این "پیر خضر نام" است و مرثیه از بیت پنجاهم شروع می‌شود. با توجه به اینکه شروع مرثیه های خاقانی، عمدتاً با مقدمه‌ای در نکوهش فلک یا شرح حال سوگوار خود بوده و یا اینکه مستقیماً با رثا شروع می‌شود، باید گفت ما با دو قصیده روبرو هستیم: یکی قصیده‌ای است که در مدح و ستایش ابومنصور حفده یا هر "پیر صبح لقایی" است که تا بیت چهل و نه یا چهل و هشت ادامه می‌یابد و دیگر قصیده‌ای که از بیت پنجاهم یا چهل و نهم شروع می‌شود و چه بسا قبل از آن هم ابیاتی بوده که اکنون در دست نیست:

   خاقانی پس از بیت پنجاهم، دوباره به مدح و ستایش ابومنصورحفده می‌پردازد؛ حال آن که در ابیات قبلی این کار را کرده بود:

   پس به عقیده نگارنده، خاقانی در رثای ابومنصور در دیوان فعلی (تصحیح مرحوم سجادی) قصیده‌ای در چهل و چهار بیت سروده نه نود و سه بیت.

   در رثای ابومنصور، ابیاتی در نکوهش فلک دیده نشد. همچنین خاقانی چون همه را عزادار او می‌داند، کسی را به گریستن فرا نمی‌خواند. تشبیه و تمثیل در این قصیده بسامد بالایی دارد:

   بیشترین مدح و ستایش از متوفّی در این قصیده دیده می‌شود؛ بگونه‌ای که می‌توان گفت هیچ بیتی نیست که به نوعی ستایش ابومنصور در آن نباشد. توصیفات خاقانی در این قصیده هم متناسب شخصیت متوفّی است:

   خاقانی در این قصیده ضمن مدح متوفّی به گونه‌ای به مقام خودش هم فخر می‌کند.²⁸

   قطعاتی که در رثای حفده سروده شده، به زبان ساده است. یکی از آنها به صورت گفتگوی بین شاعر و بخت است که از این نظر با بقیه مراثی متفاوت است:

3- امام ابو عمرو اسعد: یک قصیده (ص 166) و یک قطعه (ص 828)

   در قصیده، خاقانی به زبان تمثیل از ناتوانی خود در سوگ این امام سخن گفته:

   باز هم کسی را دعوت به گریستن نمی‌کند. زبان قصیده و قطعات ساده است.

4- عز الدین بو عمران

   در دیوان خاقانی قصیده‌ای به مطلع زیرست که عنوان "در مرثیه امام عزالدین ابو عمرو اسعد"را بر خود دارد:

   در حالی که این قصیده در رثای عز الدین بو عمران است: مدلول شعر دالّ بر صحّت این مدعاست. خاقانی در (زمان) وفات عمده الدین بو عمرو اسعد در شروان بود و در (زمان) مرگ عزالدین بوعمران در تبریز سکنی داشت:

   چنین می‌نماید که عینیت لقب و پیشه هر دو ممدوح و حامی‌گری آنها از شاعر، برخی از کاتبان را به اشتباه انداخته، سرلوحه این شعر به اسم بوعمرو ثبت شده (کندلی، 1347: 409).

   خاقانی در این قصیده به سادگی زبان گراییده است. مقدمه‌ای در شرح احوال غم آلود و عزادار خود آورده، افلاک را هم مقصّر و هم عزادار دانسته است.

5- امام ناصرالدین ابراهیم: یک قصیده (ص410)  و دو قطعه (صص780 -872)

   قصیده خاقانی که با مطلع ذیل شروع می‌شود، تنها قصیده‌ای است که خاقانی فقط در ابیات پایانی‌اش در رثای متوفی سخن می‌گوید و ابیات آغازین در تحقیق، موعظه و حکمت است. این قصیده در هشتاد و نُه بیت سروده شده:

   با توجه به شخصیت مذهبی متوفّی، خاقانی در این قصیده از نام پیامبران در تصویر سازی سود برده است:

   زبان خاقانی در قطعه ساده است.

6- امام مویّد الدین محمود تفلیسی: یک قطعه (ص871) به زبان ساده در بیان فضل و هنر متوفّی دردیوان خاقانی وجود دارد.

د) در رثای شاعران هم عصر

   تنها یک قطعه به زبان ساده در رثای فلکی شروانی سروده که بیشتر سعی داشته بر شاگرد بودن فلکی تأکید کند.

   علاوه بر موارد مطرح شده، خاقانی در قطعه‌ای (ص 906) از ماندن خود در این دنیا و رفتن یاران خود  که از آنها با عناوینی چون قطب، شمس، نجم، بوالبدر، شهاب یاد می‌کند، با تحسّر سخن می‌گوید. زبان این قطعه ساده است.

نتیجه

از مطالب گفته شده، چنین می‌توان نتیجه گرفت که خاقانی در سرودن مرثیه، از بین قالب های شعری، از قالب قصیده (21 مورد) و از بین بحور عروضی از بحر رمل (15 مورد) بیشتر بهره برده است. خاقانی در مرثیه سرایی هم تصویر سازی را رها نمی‌کند؛ به گونه‌ای که در قصیده ترنّم المصاب، هفتاد و هشت در صد ابیات، آراسته به صورتهای خیال و آرایه‌های ادبی است. در کل، خاقانی علاقه بسیاری به بکار بردن تشبیه و استعاره در مرثیه ها دارد. اغراق و تمثیل هم از بین آرایه ها بیشتر دیده شد. خاقانی به تناسب وزن و ردیف در مرثیه‌ها توجه زیادی دارد؛ به گونه‌ای که چهل در صد از ردیفهای قصاید خاقانی مصوّت بلندست که متناسب با مرثیه است. سبک خاقانی در مرثیه به تناسب فرد متوفّی تغییر می‌کند. در رثای فرزندش بواسطه علاقه وافری که به او داشته، سعی دارد اوج هنر خود را در قالب ارائه تصاویر شعری به نمایش بگذارد؛ در حالی که در رثای برخی از رجال درباری و دینی، به سادگی زبان روی می‌آورد که این البته بخاطر تأثر خاقانی نیست؛ چرا که بطور طبیعی در مرگ فرزندش بیش از همه متأثرست. خاقانی برای هر فرد صفات و تشبیهات متناسب با شخصیت او بکار می‌برد. همچنین شروع قصاید خاقانی متناسب با متوفی است؛ در مرثیه شخصیتهای درباری و مذهبی، عمدتاً از ناپایداری جهان و بی وفایی سخن گفته و در رثای همسر خود از احوال ناگوار خویش می‌گوید. در حالی که در رثای پسر خود، همگان را دعوت به همدلی و سوگواری می‌کند.

پی نوشت‌ها

1- این تقسیم بندی از زین العابدین موتمن است (امامی، 1369: 35).

2- رستگار فقط یک قسم تحت عنوان "رثای شعرا درباره دوستان و شاعران دیگر" به تقسیم بندی امامی اضافه کرده (رستگار فسایی، 179:1380).

3- نیز بنگرید: خاقانی، 1368: 155،773،745،778،807.

4- نیز بنگرید: زرین کوب، 1363: 144.

5- نیز بنگرید: (محسنی نیا و...، 1387: 191) .

6- بنگرید: امامی، 1369: 54 .

7- در مورد ترکیبات دیوان خاقانی، بنگرید: فلاح رستگار، 1357 :510 .

8- به مطلع:

9- به مطلع:

10- نیز بنگرید: همان: 237- 360 .

11- نیز بنگرید: همان: 1368 -207 .

12- نیز بنگرید: همان: 306- 770- 778 – 789 – 806 .

13- نیز بنگرید: همان: 1368- 207 .

14- خاقانی بصورت محدود، در رثای فرزندان لیالواشیر این دعوت به گریستن را تکرار کرده: 

15- بنگرید: امامی، 1369 :281؛ سجادی، 1386: 55 .

16- خاقانی در قطعه‌ای هم که در رثای امام محمد یحیی سروده، فعل "آکنده اند" را ردیف قرار داده که تداعی کننده "به خاک آکندن دهان امام محمد یحیی" است:

17- نیز بنگرید: همان: 892 .

18- نیز بنگرید: همان، 1368: 161- 544- 545.

19- نیز بنگرید: همان: 441.

20- نیز بنگرید: همان: 530- 835- 930.

21- در کنار خویشان و آشنایان متوفی، کسانی به نام مُشگران (مویش گران) بوده‌اند که مجلس عزا را رونق می‌دادند (امامی، 1369: 32)

22- در این مورد بنگرید: امامی، 1369: 264؛ کندلی، 1346: 277.

23- در این مورد بنگرید: امامی، 1369: 264؛ کندلی، 1346: 277.

24- از اشعار دیگر خاقانی این نکته به دست می‌آید که او از سالهای دراز بعد از وفات زنش در فکر و خیال او بوده و به یاد او نغمه های سوزناک سروده. ابیات ذیل نشان می‌دهد که او سالهای سال به خاطر همسرش گریان و نالان بوده و دارد احساسات و خیالات خود را روی کاغذ می‌آورد:

و اشعار دیگر (ر.ک: کندلی، 1346: 285 -286).

25- درباره شهاب الدین همچنین بنگرید: امامی، 1369: 290 .

26- شاید علت آن را بتوان در رفتار نامناسب شهاب الدین با همسر خود (دختر خاقانی) جستجو کرد. در این مورد بنگرید: کندلی، 1346 : 275- 276؛ امامی، 1369: 290 .

27- در مورد جمع بین تعزیت و تهنیت در مراثی درباری، بنگرید: امامی، 1369: 43 .

28- در مورد فخر در مرثیه های خاقانی، بنگرید: لیلا حق پرست، 1391: 34 تا 40.

تعداد مشاهده مقاله: 5,713

تعداد دریافت فایل اصل مقاله: 857