بررسی انتقادی دیوان خاقانی تصحیح علی عبدالرّسولی از نظر اوزان عروضی

مقدمه  

دیوان خاقانی شروانی شامل تقریباً هفده هزار بیت، 132 قصیده، 16 ترکیب‌بند،330  غزل،290 قطعه،450 بیت عربی و300 رباعی است¹. این دیوان تا کنون، چندین بار به شرح زیر تصحیح و چاپ شده است:

1. تصحیح علی عبدالرسولی، با 979 صفحه در سال 2537 شاهنشاهی، نخستین تصحیح مشهور دیوان خاقانی شروانی در ایران است و همان‌طور که خود مصحّح در مقدمۀ کتاب بیان کرده است، «قبل از وی یک بار در هندوستان این دیوان تصحیح شده است که به صورت ناپسندی طبع شده و دارای معایب بیشماری است»²

2. چاپی نامشخّص از نظر تصحیح، از محمّد عباسی و فهرست‎های هفتگانه‎ حسین نخعی با 923 صفحه، در سال 1336 هجری شمسی است.

3. دومین تصحیح کامل دیوان خاقانی پس از عبدالرسولی، از ضیاءالدّین سجّادی با 1085 صفحه در سال 1338 هجری شمسی و معتبرترین چاپ دیوان خاقانی در حال حاضر است.

4. دیوان خاقانی شروانی (از روی نسخه‎های معتبر)، در سال1362 هجری شمسی با 815 صفحه منتشر شده است که به­نظر می‌رسد اساس کار تصحیح سجادی بوده است.³

5. دیوانی با 1363 صفحه از خاقانی که در سال1363 هجری شمسی، انتشارات شهرام آن را در تهران منتشر کرد؛ هیچ‌گونه فهرستی ندارد و مصحّح آن نیز مشخص نیست.

6. دیوان خاقانی شروانی مطابق نسخه‌ خطی 763 هجری شمسی، با 866 صفحه از جهانگیر منصور در سال 1375 هجری شمسی با دو مقدمه، یکی از جهانگیر منصور و دیگری از استاد فروزان­فر که انتشارات نگاه آن را منتشر کرده ‌است.

7. دیوان دوجلدی خاقانی شروانی به تصحیح میرجلال‌الدّین کزّازی با 1406 صفحه در سال 1375 هجری شمسی و چاپ انتشارات مرکز است. باید ذکر شود که این چاپ از دیوان خاقانی در حقیقت استحسان و اجتهاد در ضبط‌های دو دیوان عبدالرّسولی و سجّادی است.

8 . دیوان خاقانی شروا­نی با 1368 صفحه در سال 1377 هجری شمسی، بدون فهرست و مقدمه و مشخص بودن مصحّح توسط انتشارات گلمر تهران است.

از تصحیحات یادشده، فقط تصحیح عبدالرسولی، سجّادی و کزّازی، معتبر و درخور اعتناست.

نقد و بررسی دیوان خاقانی چاپ علی عبدالرّسولی

دیوان خاقانی تصحیح عبدالرسولی، شامل 144 قصیده و 16 ترکیب‌بند، ترجیعات، 356 قطعه و قصاید کوچک، 462 غزل، 361 رباعی و پنج قصیده‌ عربی است. بدون شک، تصحیح حاضر به دلیل اینکه نخستین تصحیح دیوان خاقانی در ایران است، با وجود کاستی­هایش، اهمّیّت بسیاری دارد و برای استفاده­ پژوهشگران و دانشجویان مفید است. به رغم اهمّیّت و ارزش کار استاد عبدالرسولی که تلاشی بزرگ و تحسین‌برانگیز است، این تصحیح از کاستی­هایی فاحش به دور نیست؛ برای نمونه، نبودن فهرستی منظم از همه‌ اشعار دیوان و آشفتگی­های ناشی از درآمیختگی قطعات و قصاید کوچک، دست­یابی به اشعار و تشخیص قالب را برای خواننده دشوار نموده­است. از آن روی که هدف ما در این پژوهش صرفاً نقد تشخیص اوزان عروضی در این دیوان توسّط مصحّح محترم است، از پرداختن به جنبه­های دیگر خودداری می‌کنیم و به بررسی صحت و سقم اوزان عروضی در این مقاله می‌پردازیم.

پیشینۀ­ تحقیق

دربارۀ اوزان عروضی دیوان خاقانی پژوهش­های فراوانی صورت گرفته­است که می­توان به مقالات «تحلیل انتقادی بر موسیقی شعر خاقانی» از دکتر محسن ذوالفقاری، «به­گزینی بحور عروضی پارسی و تازی در اشعار خاقانی و ویژگی­های عروضی اشعار پارسی و تازی وی» از دکتر سیّداسعد شیخ­احمدی، «مروری بر وزن قصیده­های خاقانی» از دکتر اصغر اسمعیلی تازه کندی اشاره کرد؛ ولی تاکنون پژوهش و نقدی دربارۀ­ اوزان عروضی دیوان خاقانی به تصحیح عبدالرّسولی انجام نگرفته­است؛ به عبارت دیگر، مقاله حاضر نقد و بررسی دریافت­های استاد علی عبدالرسولی از اوزان عروضی دیوان خاقانی است.

بحث و بررسی

استاد علی عبدالرسولی، برخی از قسمت­های دیوان خاقانی مانند قصاید و ترجیعات را از نظر اوزان عروضی بررسی کرده و قسمت­های دیگر دیوان شامل قصاید کوچک، قطعات، غزلیّات، رباعی­ها و اشعار عربی را بررسی نکرده است. در طی بررسی­های به‌عمل‌آمده از اوزان عروضی دیوان خاقانی⁴ به تصحیح عبدالرسولی، بسیاری از آنها نادرست به ­نظر رسید که در ذیل خواهد آمد. برای سهولت خوانش، آنها را به چند گروه تقسیم کرده‌ایم؛

1. اشتباه در تشخیص وزن و بحر، اشتباه در تشخیص وزن، اشتباه در تشخیص وزن و زحافات
2. اشتباه در تشخیص زحافات

1.1. اشتباه در تشخیص وزن و بحر

1.1.1. در صفحات 45 و 42 وزن «مفتعلن فاعلات مفتعلن فاعلات» را منسرح سا­لم نامیده است؛ ولی در صفحۀ 57 با وجود اینکه همان وزن را به‌اشتباه برای قصیده­ با مطلع:

ذکر کرده است، زحافاتش را مطوی مجدوع­ نامیده است؛ در حالی که اصلاً بحر منسرح نیست بلکه «هزج مثمن اخرب مکفوف محذوف» است.

1.1.2. قصیدۀ زیر با مطلع:

را رمل مسدس مخبون (فاعلات مفاعلن فعلن) دانسته است؛ در حالی­که اولاً، بحر خفیف است نه رمل؛ زیرا در بحر رمل، زحاف «مفاعلن» وجود ندارد؛ مفاعلن از زحافات بحور «هزج و رجز» است که به ترتیب در آن بحور «مقبوض» و «مخبون» نامیده می‌شود و بحر خفیف از «فاعلاتن مستفعلن فاعلاتن» تشکیل می­شود و این زحاف مفاعلن موجود در بیت مذکور، از زحافات رجز است که مخبون خوانده می­شود؛ ثانیاً، بحر رمل با فاعلات آغاز نمی­شود؛ ثالثاً، وزن صحیح آن «فاعلاتن مفاعلن فعلن»، «خفیف مسدس مخبون مقصور» است.

1.1.3. قصیده­­ای با مطلع:

را بحر خفیف دانسته است که صحیح بحر و وزن آن، بحر «منسرح مثمن مطوی مکشوف منحور» و وزن «مفتعلن فاعلات مفتعلن فع» است.

1.1.4. قصیده­­ای با مطلع:

را «رمل مثمن مخبون مقصور» (فعلاتن فعلاتن فعلاتن فعلات) دانسته است؛ هر چند­که صورت صحیح آن: «فاعلاتن فعلاتن فعلاتن فع لن» یعنی رمل مثمن مخبون اصلم است، وزن­ قصیده­ بعدی با مطلع:

را با گفتن: «ایضاً در همان بحر»، نیز در بحر «رمل» تشخیص داده­است؛ حال آن­که قصیده­ مذکور در بحر «مضارع اخرب مکفوف محذوف» و وزن آن: «مفعول فاعلات مفاعیل فاعلن» است نه رمل.

1.1.5. قصیده­:

را بحر «مجتث مثمن مخبون مقصور» با وزن: «مفاعلن فعلاتن مفاعلن فعلات» دانسته که صورت صحیح آن: بحر «مضارع مثمن اخرب مکفوف محذوف» و وزن «مفعول فاعلات مفاعیل فاعلن» است.

1.1.6. قصیدۀ ذیل با مطلع:

را بحر «مجتث مثمن مخبون محذوف» با وزن: «مفاعلن فعلاتن مفاعلن فعلن» مشخص کرده است که صحیح آن: بحر «مضارع مثمن اخرب مکفوف محذوف» و وزن «مفعول فاعلات مفاعیل فاعلن» است.

1.1.7. نیز قصیدۀ ذیل با مطلع:

را همانند قصیده قبل از آن (ص310) در «بحر متقارب مثمن مقصور» ذکر نموده؛ حال آن­که در بحر «هزج مسدس اخرب مقبوض محذوف» و بر وزن مفعول مفاعلن فعولن است.    

1.2.           اشتباه در تشخیص وزن

1.2.1.     درصفحه­ 414، قصیده­ با مطلع:

بحر آن را که مضارع است، صحیح ذکر کرده است ولی وزنش را به‌اشتباه «مفاعلن فعلاتن مفاعلن فعلات» دانسته که صحیح آن «مفعول فاعلات مفاعیل فاعلن» است.

1.2.2.     وزن قصیده­ ذیل با مطلع:

را «فعلاتنفعلاتن فعلاتن فعلات» دانسته است؛ درحالی­که «فاعلاتن فعلاتن فعلاتن فعلن» یعنی رمل مثمن مخبون محذوف است نه مقصور.

1.3.           اشتباه در تشخیص وزن و زحافات

1.3.1.          در صفحه­ 61، قصیده­ با مطلع:

را در بحر «مضارع مثمن مکفوف محذوف» و وزن «مفعول فاعلات مفاعیل فاعلن» دانسته است؛ از آن روی که نخستین رکن آن «مفعول» است، می­بایست «اخرب» را نیز ذکر می­کرد و دیگر آن­­که رکن آخر وزن آن «فاعلات»، یعنی «مقصور» است نه «فاعلن».

1.3.2.     وزن و زحافات قصیده­ با مطلع:

را «فاعلات مفاعلن فعلن» دانسته است؛ صورت صحیح وزن آن «فاعلاتن مفاعلن فع لان» و در بحر «خفیف مخبون مقطوع مسبّغ» است.

1.3.3.     در­ صفحات 310 و 125، قصاید زیر را با مطلع­های:

را «متقارب مثمن مقصور» یعنی فعولن فعولن فعولن فعول تشخیص داده­است؛ حال آن­که فعولن فعولن فعولن فعولن، یعنی «متقارب مثمن سالم» هستند.

1.3.4.       در­ صفحه­ 151، قصیده­ با مطلع:

را «رمل مثمن مشکول مسبّغ» و بر وزن فعلاتن فاعلاتن فعلاتن فاعلیان مشخص نموده بود ولی این قصیده «رمل مثمن مشکول» و بر وزن فعلات فاعلاتن فعلات فاعلاتن است.

1.3.5.     نیز قصیده­ با مطلع:

را «مضارع مثمن اخرب محذوف» و بر وزن مفعول فاعلاتن مفعول فاعلن نامیده­است؛ حال آن­که «مضارع مثمن اخرب» و مفعول فاعلاتن مفعول فاعلاتن است.

1.  ا­شتباه در تشخیص زحافات

2.1.            در­ صفحات 2 و 18 قصاید با مطلع­های:

را «رمل مثمن مقصور» نامیده است؛ زحاف آخر آنها «محذوف» یعنی فاعلن است نه فاعلات.

2.2.            در­ صفحات 49،30،7،4، قصاید زیر با مطلع­های:

را «مجتث اخرب» گفته است؛ صورت صحیح آنها مجتث مخبون محذوف است.

2.3.            هم­چنین  قصیده­ ترسائیه را با مطلع:

بحر «هزج مسدس مقصور» دانسته­است؛ صحیح آن هزج مسدس محذوف است؛ یعنی: مفاعیلن مفاعیلن فعولن.

2.4.            زحافات قصیده­­ای با مطلع:

را «هزج مسدس اخرب» تشخیص داده است و زحافات دیگر یعنی مقبوض و محذوف را ذکر نکرده­است.

2.5.            قصیده­ ذیل با مطلع:

را «مفعول مفاعلن فعولن» دانسته است حال آن­که زحاف آخر آن «مفاعیل» است. به­عکس، در­ صفحه­ 323، قصیده­ با مطلع:

را «هزج مسدس مکفوف محذوف» مشخص نموده که «هزج مسدس محذوف» است. یعنی برعکس قصیده قبلی، زحاف آخر را «مفاعیل» تشخیص داده­است؛ درحالی­که در اینجا «فعولن» است.

2.6.             در­ صفحات 79 و 77 وزن  قصاید با مطلع­های:

را «مفعول فاعلات مفاعیل فاعلن» مشخص نموده است؛ زحاف آخر آنها «فاعلات» است ودر بحر «مضارع مثمن اخرب مکفوف مقصور» هستند نه محذوف.

2.7.            در­ صفحه­ 167، قصیده­ با مطلع:

را در بحر «خفیف مخبون محذوب» که با توجه به زحاف آخر آن که «فع لن» است، می­بایست «مخبون محذوف» نامیده می­شد.

2.8.            قصیدۀ ذیل با مطلع:

را در بحر «منسرح مثمن مطوی مکفوف» تشخیص داده­است که زحاف آخر «مکشوف» است.

2.9.             در­ صفحات 377 و 369 وزن قصاید با مطلع­های:

را در بحر «رمل مثمن مقصور» دانسته است؛ صحیح آن: «رمل مثمن محذوف» یعنی: فاعلاتن فاعلاتن فاعلاتن فاعلن است نه فاعلاتن فاعلاتن فاعلاتن فاعلات.

نتیجه

همان­گونه که گذشت، استاد عبدالرّسولی از دیوان خاقانی، تنها به بررسی وزنی قصاید پرداخته است و قسمت­های دیگر دیوان را، که شامل قصاید کوچک، قطعات، غزلیّات، رباعی­ها و اشعار عربی است، بررسی نکرده­ است. بررسی وزنی انجام شده از قصاید، نشان می‌دهد که عبدالرسولی در تشخیص اوزان عروضی بسیار شتاب­زده عمل کرده و این شتاب­زدگی منجر به اشتباهات فاحشی از جمله اشتباه در تشخیص وزن و بحر، اشتباه در تشخیص وزن، اشتباه در تشخیص وزن و زحافات و اشتباه در تشخیص زحافات شده است. بدیهی است که نقد حاضر، به­هیچ عنوان از شأن و مرتبۀ علمی و فضل تقدّم استاد عبدالرّسولی در نخستین تصحیح دیوان خاقانی در ایران نمی­کاهد و ارزش کار این بزرگوار بر اهل خرد و فرهیختگان پوشیده نیست.

پی­نوشت‌ها

1- اساس کار در آمار مذکور چاپ دکتر سجادی است. تعداد قصاید در تصحیح کزّازی 132 و در تصحیح عبدالرسولی 144 قصیده است.

2- بنگرید به: دیوان خاقانی شروانی، به تصحیح و تحشیه و تعلیقات علی عبدالرسولی، چاپ اول، چاپخانه سعادت، تهران: 1317: (ج) مقدمه.

3- تنها روی جلد کتاب پس از ذکر نام دیوان عبارت «از روی نسخه‎های معتبر» قید شده و نامی از مصحّح یا مصحّحان نیامده است؛ نیز در مقدمه از معرفی و نام نسخه‎های مذکور اثری نیست و تنها با استناد به منابع مقدمه و سبک کلی کتاب می‎توان دریافت که اساس کار تصحیح ضیاءالدّین سجّادی بوده است.

4- شمارۀ صفحات ذکر شده برای ابیات خاقانی، از روی دیوان خاقانی به تصحیح عبدالرّسولی، انتشارات کتابخانه خیام، چاپ 1317 هجری شمسی است.