بررسی کاربرد معنایی تخلّص شمس در غزل های مولوی

مقدمه

1. پیشینه تحقیق

درباره تخلّص «شمس»، پژوهش چندانی صورت نگرفته است؛ اما برخی از محققان، به بررسی علّت یا علل ذکر نام شمس، به عنوان تخلّص، در پایان غزلهای مولانا اشاره کرده‌اند، برای مثال ویلیلم چیتیک گفته است: به دلیل نقش شمس در تحول و دگرگونی احوال مولانا، نام او جانشین نام مولانا شده است و فرانکلین دی لوئیس نیز، تخلّص شمس را نشانه همذات پنداری مولانا با معشوقش دانسته است؛ اما دکتر محمدی آسیابادی در بخشی از کتاب هرمنوتیک و نمادپردازی در غزلیات شمس، به طور مفصّل، به بیان ارزش زیبایی شناسی تخلّص شمس تبریزی پرداخته است (محمدی آسیابادی،1387: 370-349).

   محمدی آسیابادی تاکید کرده که شمس، نام دیگر مولوی نیز هست؛ زیرا شمس، تخلّص مولوی است و تخلّص، نام شعری شاعر است (همان: 355). وی همچنین نشان داده است که غزل مولوی از بسیاری جهات، حدّ واسط میان غزل و قصیده است و یکی از دلایل وی، آن است که مولوی، شمس را، با همان تعبیرات شاعران قصیده سرا، مدح کرده است و این نکته بیانگر آن است که موضع مولوی، نسبت به شمس، در بسیاری موارد، موضع شاعر مدّاح است؛ بنابراین مولانا، تخلّص شمس را برگزیده تا ضمن مدح شمس، او را مسبّب اشعار خود نشان دهد. نکته مهم دیگری که در این تحقیق درباره زیبایی‌شناسی تخلّص شمس بیان شده، ذکر این نکته است که در غزلهای شمس، نه تنها میان گوینده و مخاطب، وحدت برقرار است؛ بلکه قول و قائل و مخاطب یکی است؛ «او که گوینده است، شنونده هم هست، در عین حال اصل سخن که همان خاموشی یا معناست، هم هست» (همان: 368-361).

1. تخلّص

 «تخلّص» در لغت به معنی «رهایی جستن» و «گریز زدن» است (فرهنگ فارسی معین) و در اصطلاح ادبی به دو معنی معمول است: 1- نام شعری شاعر؛ 2- تخلّص قصیده به معنی گریز زدن از تشبیب و تغزل به مدح یا مقصود دیگرست (همایی، 1388: 99). اما تخلّص در غزل، به معنی نامی است، جز نام اصلی، کنیه و لقب شاعر که در پایان غزل می‌آید (واعظ کاشفی، 1360: 134). تخلّص بدین معنا، در قصیده و به‌ندرت در انواع دیگر شعر مانند رباعیات خیام و مثنوی‌های نظامی به کار رفته است (پژوهنده، 1385: 684).

   در شعر پارسی به‌جای‌مانده از دوران نخستین، نخستین تخلّص‌های آگاهانه از آن رودکی است و بعد از او در شعر دقیقی، کسایی، منوچهری و بسیاری از شاعران قرن چهارم و آغاز قرن پنجم دیده می‌شود (شفیعی کدکنی، 1386: 72 )، اما کاربرد آن، عمومیت و رونق چندانی نداشت.

   پیش از قرن ششم، گاهی غزل‌سرایان، تخلّص خود را در غزل می‌آوردند، اما روش ثابتی نداشتند؛ چنان‌که خاقانی غالبا تخلّص خود را، در غزل‌هایش ذکر می‌کرد، اما انوری در ذکر یا عدم ذکر تخلّص، اصراری نداشت. سنایی نیز گاهی نام خود را در مقطع و گاهی در وسط غزل آورده است (مؤتمن، 1352: 58)، اما از قرن ششم به بعد، ذکر تخلّص در مقطع غزل یا ابیات ما قبل آن جزء و نشانه‌ای از غزل گشت.

   مهم‌ترین کارکرد تخلّص، منتسب ساختن شعر، به شاعر آن است و کارکردهای دیگر آن عبارت است از این که شاعر به خود پند می‌دهد تا دیگران پند بگیرند، به جای انتقاد از دیگران، از خود انتقاد می‌کند، تمایز میان شاعر و من شعری او را برجسته می‌سازد و تخلّص به گونه مخاطبی نمایشی و فراتاریخی به جای مخاطب تاریخی قصیده می‌نشیند (محمدی آسیابادی، 1384: 62)، اما با توجه به آنکه مولانا، در بسیاری از غزل‌های خود، نام مراد خود - شمس تبریزی - را ذکر کرده است، باید دید که ذکر نام دیگری، غیر از نام شاعر، چه کارکردهای تازه‌ای به دنبال دارد.

1. تخلّص مولانا در غزل

محمّد، ملقّب به «جلال‌الدّین» و «خداوندگار» که از وی با عنوان «مولانا خداوندگار» نیز تعبیر می‌شود، در ششم ربیع‌الاوّل سال 604 هجری قمری در شهر بلخ به دنیا آمد؛ اما سبب شهرت او به رومی و مولانای رومی به سبب اقامت وی در شهر قونیه است که اقامتگاه و مدفن اوست (فروزانفر،1383: 62). شمس تبریزی نیز عاشق شوریده حالی بود که در طلب شیخی کامل، تبریز را ترک گفت و به سیر در آفاق پرداخت و چون شیخی کامل در آفاق نیافت، کمال خود را در مولانا جست (موحّد، 1376: 65).

شمس‌الدّین بامداد روز شنبه، بیست و ششم جمادی‌الاخری سال ،642 به قونیه رسید. مولانا که با وجود همه کمالات، در طلب شیخی کامل‌تر بود مرید و عاشق وی شد، درس و قال مدرسه را رها کرد و در انوار او فانی گشت.

   مولانا در اوج آسمان غزل عرفانی قرار دارد. غزل‌های او، نتیجه تجربه‌های عارفانه اوست و اغلب این غزل‌ها را در حال وجد و شور و حال عارفانه سروده است (شمیسا، 1370: 107). عنصر غالب و مایه اصلی غزل‌های مولانا، جنبه غنایی و موسیقی است و نکته چشمگیر دیگر غزل‌های وی، تازه بودن مضمون غزل‌های وی است (مؤتمن، 1352: 269-270).

 مولانا 3229 غزل سروده است که در مقطع 992 غزل، تخلّص شمس (همراه با صفت یا مضاف‌الیه و اغلب با عنوان شمس‌الدّین و شمس‌الحق) ذکر شده است و تخلّص و تخلّص گونه‌های دیگری نیز در غزل‌های مولانا دیده می‌شود:

در 992 غزل، تخلّص شمس ذکر شده است.

در 602 غزل، تخلّص خموش (خمش و خاموش و به‌ندرت واژه‌های هم‌خانواده‌ای چون خمشان، خمشانه و غیره) ذکر شده است.

در 52 غزل، تخلّص شمس و خموش با هم آمده است.

در مقطع110 غزل، تخلّص‌گونه «بس» ذکر شده است.

در مقطع 214 غزل، مترادف‌های «بس» (مانند بربستن دهان، ترک سخن و...) آمده است.

1. بررسی کاربرد معنایی تخلّص شمس تبریزی در غزل‌های مولانا

مضمونی که شاعران غزل سرا، در مقطع و همراه با تخلّص خود ذکر می‌کنند، اغلب همان مضمون و موضوعی است که در ابیات پیشین آورده شده است، ولی گاه مضمونی که همراه با تخلّص ذکر می‌گردد، مستقل از مضامین پیشین غزل است و بیشتر شامل مدح شاعر (مفاخره) یا مدح ممدوح است (مؤتمن،1352: 61). چنان‌که بررسی غزل سعدی و حافظ نشان می‌دهد، مهم‌ترین مضامینی که همراه با تخلّص سعدی و حافظ آمده به ترتیب عبارت است از: اظهار عاشقی، پند و اندرز به خود و دیگران، مفاخره، مدح ممدوح و گاه مضمون رندانه‌ای چون:

غزل‌های مولانا معشوق‌محور است؛ از این رو در سراسر غزل از معشوق سخن می‌رود و در مقطع غزل، با ذکر نام معشوق، محوریّت آن روشن‌تر می‌شود، اما در غزل‌های غزلسرایانی چون سعدی و حافظ، عاشق (شاعر)، محور غزل است و شرح حال عاشق، پایه سخن می‌شود؛ بنابراین با ذکر نام شاعر یا تخلّص، ممکن است شاعر از فضای شعر بیرون آید و به ستایش شعر خود بپردازد یا اینکه در همان فضای خیال‌انگیز غزل بماند و بر حالات عاشقانه خود تأکید کند.

 با توجه به آنکه مولانا، برخلاف سخنوران دیگر، نام یا نام شاعری خود را ذکر نکرده است، بلکه به ذکر نام مراد خود - شمس تبریزی- پرداخته است، بدین نکته می‌پردازیم که ذکر نام محبوب چه کاربرد معنایی‌ای در مضمون مقطع غزل‌های وی داشته است، بدین جهت به بررسی مضامینی که همراه با تخلّص شمس آمده است می‌پردازیم.

مهم‌ترین مضامینی که همراه تخلّص شمس ذکر شده، به ترتیب عبارت است از:

4.1.            مدح

مهم‌ترین مضمونی که در کنار تخلّص شمس آمده، مدح است؛ به طوری که این مضمون در یک سوم از تخلّص‌های «شمس» دیده می‌شود. مدح شمس تبریزی با رنگ و بویی عرفانی و الهی، مقطع غزل‌های مولانا را جلوه خاصّی بخشیده است، حتّی تشبیه‌ها و استعاره‌هایی که برای شمس آورده شده، آسمانی (پدیده‌هایی از آسمان) است، چنان‌که «مشبّه به» اغلب آن تشبیه‌ها، آفتاب، صبح، روز، ماه، نور محض و شمع است. کاربرد خورشید و آفتاب که ترجمه اسم شمس‌الدّین است بسیار است و در بعضی ابیات رمز شمس‌الدّین و گاهی به معنی اصلی آن است و در بعضی موارد که به معنی اصلی به کار رفته، رمزی برای وجود بسیط و حضرت حق یا نشانه‌ای از آن انسان کامل در بعد عرفانی و وحدت وجودی است (فاطمی، 1364/228):

همچنین شمس تبریزی به سبب وسعت و عظمت روحی به دریا تشبیه شده است:

 شمس برای مولانا سراسر شور و عشق و عرفان بود. عشق او به سیرت و باطن بود نه صورت و قالب، بدین سبب مولانا وی را به مشک و عنبر (که بوی باطن دارد نه رنگ و ظاهر) تشبیه کرده است:

 یکی از ویژگی‌های مدح شمس تبریزی در غزل‌های مولانا، اغراق فراوان است و مولانا را بر آن داشته که چنین عبارت‌هایی را به کار ببرد: اصل وجود و ایجاد (همان،2،:1549) از نامش فلک بلرزیده (همان، 2:1229)، او را نیست ثانی (همان، 2: 1385) و...

 مدح و ستایش شمس تبریزی در زمینه‌های زیر دیده می‌شود:

4.1.1.     مدح شمس از دیدگاه مذهبی

لقب‌هایی که مولانا برای شمس به کار برده، بیشتر مذهبی است؛ لقب‌هایی چون شمس دین، شمس‌الّدین، شمس‌الحق، شمس ملّت و دین و گاهی این لقب‌ها با صفاتی همراه شده است، مانند شمس دین به حق (همان، 1/ 281،604،595) و شمس دین باقی اعلی (همان، 1/563) و شمس دین بی‌نظیر (همان، 1/1006). گذشته از این لقب‌ها که در بیشتر غزل‌ها دیده می‌شود، شمس با عناوین و تعبیراتی یاد شده که در کاربرد آنها، اغراق فراوان و هنجارگریزی دیده می‌شود، این تعابیر را می‌توان در چند حوزه برشمرد:

الف) انتساب شمس به خدا

گاه در غزل‌های مولانا، شمس، با تعابیری که در شأن خدا به کار می‌رود، وصف شده است؛ بدین سبب که «برای مولوی، حق، مطلق و منزّه و غیرقابل‌رؤیت در جهان، در وجود شمس، جلوه‌ای محسوس و قابل‌رؤیت هم داشت که دیدار او جدا از واقعه‌ها و مکاشفات بیرون از قلمرو جهان محسوس می‌توانست هیجانات عاطفی او را دامن بزند و او را به بی‌قراری‌های دیوانه‌وار سماع بکشاند و از خود بی‌خود کند» (پورنامداریان، 1380: 149).

   مولانا این صفات خدایی را برای شمس برشمرده است: خدا خلق (کلیات شمس، 2/1373)، سرّ صفات رحمان (همان، 2/1600)، خاص خاص سرّ حق (همان، 1/1006)، نور رحمان (همان، 2/1353)، لطف خداوند جان (همان، 1/1476)، جمال کردگار (همان، 1/557)، نقش خداوندی (همان، 1/ 544)، عشق خداوندی (همان، 1/1350)، همای عرش (همان، 2/ 1229).

ب) انتساب صفات و جایگاه پیامبر (ص) به شمس

در برخی از سخنان مدح‌آمیز، حوادثی از زندگی پیامبران الهی، به شمس تبریزی، نسبت داده شده است و این به جهت نمودگار پنداری داستان‌های پیامبران از دیدگاه مولوی است؛ «ازین دیدگاه داستان پیامبران مثال و مظهر عینی و محسوس حوادث مکرر و مستمر حوادث نفسانی و انسانی است. داستان پیامبران تنها حادثه‌ای تاریخی که یک بار اتفاق افتاده و تمام شده باشد نیست، بلکه حادثه‌ای است که در وجود هر کس و در هر زمان تکرار می‌شود و نقد حال هستی انسان است» (پورنامداریان، 1385: 97)؛ زیرا هر انسانی، با غلبه بر نیمه حیوانی و نفس امّاره خود، می‌تواند یک انسان کامل شود و در شمار وارثان نور الهی و مظهر پیامبران و اولیای قبل از خود قرار گیرد (خلیلی جهانتیغ،1380: 156). بیت زیر نمونه‌ای از نمودگار پنداری معراج پیامبر(ص) است که مولانا آن را درباره شمس تبریزی صادق دانسته است:

 عشق و علاقه مولانا به پیامبر اسلام (ص)، چنان پر شور و عمیق بود که «او شمس تبریزی را نیز به چشم پیام‌آور و نماینده پیامبر می‌دید، کسی که از طریق او «نور محمدی» پرتو افشانی می‌کرد» (شیمل، 1386: 32) در بیت زیر شمس، «واقف اسرار رسول» خوانده شده است:

ج) تشبیه شمس به پیامبران

مولانا در جایگاه تخلّص، برای وصف شمس تبریزی، وی را به پیامبران الهی تشبیه کرده است، از میان پیامبران خدا، نام پیامبر اسلام(ص)(4بار)، آدم (ع)(1 بار)، موسی (ع)(7 بار)، عیسی (ع)(2بار)، یوسف (ع)(6بار)، یعقوب (ع)(1بار) و سلیمان (ع)(2بار)، در کنار تخلّص شمس برای مدح به کار رفته است:

 

د) تشبیه شمس به امام علی (ع)

مولانا، با نظر به امیر مومنان (ع)، شمس تبریزی را مرتضای عشق خوانده و در جای دیگری او را به حیدر (ع)تشبیه کرده است: (قابل ذکر است که در این مقاله تنها بیت‌هایی که تخلّص شمس در آن به کار رفته، بررسی شده است)

ه) جایگاه روحانی - عرفانی شمس

مولانا شمس را، پادشاه خطّه بی‌حدّ الهی نامیده و مقام وی را تا بدان حد رسانده که جبرئیل در برابر او پر می‌نهد:

 مولانا در بیان جایگاه آسمانی و الهی شمس، چنین تعبیرهایی را به کار برده است: اصل اصل جان‌ها (همان، 1/864)، آفتاب جان‌ها (همان، 1/681)، سرّ دل‌آمیز (همان، 1/694)، شاه جان (همان، 1/ 471)، بلبل باغ ارم (همان، 1/432)، ضیای لشکر دین (همان، 1/ 559)، خورشید وجود (همان، 1/ 336)، ملک مطیع اوست (همان، 1/337)، کرّ و فرّ روزه (همان، 2: 1180)، چشمه کوثر (همان، 2/ 1508)، اصل اصل روح (همان، 2/1648)، نور حق (همان، 2/1519)، شهنشاه بینش (همان، 2/1522)، شمس معارف (همان،2/1542)، اصل وجود و ایجاد (همان، 2/1549)، رحمت صرف و سرّ صفات رحمان (همان، 2/ 1600).

 از آن جا که فضای غزل‌های مولانا، عاشقانه- عارفانه است، مدح‌های عاشقانه و عارفانه، در این غزل‌ها قابل‌توجه است. مهم‌ترین نکته‌ای که در مدح عرفانی شمس دیده می‌شود، تأکید بر بصیرت و یقین و تسلّط بر دریای معانی و اسرار است:

 

 شمس دریایی از معانی است که بحر معانی را حیران خود می‌سازد. سرّ دل‌آمیزی است که دیده یقین، در عالم غیب وانموده است، چنان‌که عقل ازو به حیرت می‌افتد:

 شمس محرم اسرار الهی است، سفیری است که از عالم غیب ما را خبر می‌دهد:

 تعبیراتی که مولانا در وصف جایگاه عرفانی شمس به کار برده، عبارت است از: صورت عشق (همان، 1/672)، گوهر عشق (همان، 1/609)، خواجه جان (همان، 2/ 1533)، دیده جان (همان، 2/1535)، نما و باغبان عشق (همان، 2/ 1025)، شهنشاه همه مردان و قطب جهان(همان، 1/845)، جان جان جان عشق (همان، 1/403):

4.1.2.     مدح شمس از دیدگاه اخلاقی

در میان مضامین مدح‌آمیز غزل‌های مولانا، به‌ندرت به فضایل اخلاقی نیز اشاره شده است. از جمله فضایل اخلاقی که مولانا برای شمس نام برده است می‌توان این موارد را ذکر کرد: کم‌سخن بودن، صبر، امانتداری، احسان، سخاوت، ایثار، بخشش، بردباری و لطف و مهربانی:

 

4.1.3.     مدح شمس از دیدگاه اجتماعی

در کنار تخلّص شمس تبریزی، عناوین و القابی برای مدح به کار رفته است که از نوع اجتماعی است. القابی چون: مخدوم، شاه، سلطان، شاه محمود، خسرو اکبر، خسرو عهد، شاهنشه شهزاده، میر، سالار جهان و کیقباد. بی‌تردید این القاب در غزل‌های مولانا گذشته از معانی نمادین که دارد جذب‌کننده عناصر مدحی شعر سبک خراسانی است و قرینه‌ای است که نشان می‌دهد موضع مولانا نسبت به شمس، در بسیاری موارد موضع شاعر مدّاح است (محمدی آسیابادی، 1387: 364) و مصداق اجتماعی ندارد. در غزل‌های مولانا، مدح اجتماعی به‌ندرت و به نحو بسیار کم‌رنگی دیده می‌شود از آن جمله است؛ شمس و قدرت روحی او بر همگان پنهان است و خفّاش صفتان، توانایی دیدن او را ندارند:

 یکی از نکاتی که مولانا درباره روابط اجتماعی شمس با دیگران (یا خودش) بدان اشاره کرده، شیرین‌زبانی اوست:

مولانا به عتاب شمس اشاره کرده و آن را بسیار سازنده شمرده است:

شمس همچنین «عجیب» و «نامدار» معرفی شده است:

4.1.4.     مدح صورت ظاهر شمس

در غزل‌های مولانا آنچه در مدح شمس آمده ، وصف سیرت و باطن است و از توصیف صورت ظاهر خبری نیست، اما در چند مورد جمال ظاهر شمس به وصف در آمده است که در همین موارد هم با توجه به قراین کلام، معلوم می‌گردد که صورت ظاهر منظور مولانا نبوده است و وی به سیرت و باطن شمس توجه داشته است. قرینه اول آنکه این توصیفات بسیار کلّی است، به عبارت دیگر مولانا رخ و جمال را «مشبّه» تشبیه قرار داده است، نه یکی از اجزای چهره را؛ دوم آنکه «مشبّه به» از حوزه مذهب یا نمادی از عرفان و مذهب است، مانند ماه که همچون واژه شمس می‌تواند نماد نور عشق و ایمان باشد:

 در بیت زیر نیز با توجه به واژه «پرتو» که مفهوم اثرگذاری معنوی شمس را القا می‌کند و با توجه به تعبیر «نیست‌شماری» که بر غیر‌قابل‌شمردن و وصف کردن تأکید کرده، به‌روشنی معلوم است که صحبت از جمال ظاهر نیست:

4.1.5.     مدح شمس با انتساب وی به تبریز

مولانا گاه برای مدح شمس، او را به تبریز منتسب ساخته و او را چنین توصیف کرده است: مفخر تبریز (همان، 1/ 878 و..)، خسرو تبریزی (همان، 2/ 1534)، نظر بصر تبریز (همان، 1/ 539)، زینت تبریز (همان، 1/700)، شمس مشرق تبریز (همان، 2/ 1264)، شه تبریز (همان، 2/ 1343)، خسرو یگانه تبریز (همان، 2/1044)، هر دو عالم صدقه تبریز است (همان، 1/ 677)، خاک تبریز از وی بیداری یافت (همان، 2/ 1579):

1. اظهار عشق

دومین مضمون پرکاربرد که در کنار تخلّص شمس تبریزی دیده می‌شود، اظهار عشق است و در این زمینه بر اصول زیر تاکید شده است:

5.1.            آسمانی بودن عشق مولانانسبت به شمس

5.1.  دو سویه بودن عشق شمس و مولانا

5.3.             تسلیم بودن مولانا در برابر شمس

5.4.             نور بخشی و ارشادگری مولانا با عشق شمس

1.  قدرت و تاثیر روحانی شمس بر دیگران

سومین مضمون پرکاربرد، که همراه تخلّص شمس تبریزی آمده، سخن گفتن از همّت شمس است؛ شمس با قدرت روحانی خود، مولانا (و طبق غزل‌های شمس، دیگر یاران خود) را در راه عرفان یاری می‌کرد و راه رسیدن به معبود آسمانی را بر آنان هموار می‌ساخت. بررسی مضامین تخلّص شمس تبریزی نشان می‌دهد که مهم ترین مصداق‌های همّت روحانی شمس عبارتند از:

6.1.  تکامل روح و قرب الهی

روح عاشق شمس کیمیایی است که مس وجود را به زرّ ناب، مبدّل می‌سازد تا جایی که روح، مقبول درگاه حق می‌گردد و خاصّه ایزد می‌شود، چنان‌که از کرّوبیان درگاه در می‌گذرد و مقامش از فراز چرخ بالاتر می‌رود:

6.2. عشق بخشیدن

6.3.             یاریگر جان‌ها بودن

6.4.             دور داشتن خطرها از جان انسان

شمس تبریزی، سالکان طریق را از آسیب‌ها و خطرات بر حذر می‌دارد؛ بزرگ‌ترین آفت این راه غرّه شدن به دنیا و گرفتار شدن در دام شیطان است، اما کسی که در پرتو شمس پناه برده، هرگز فتنه غولان راه نمی‌گردد؛ چه غولان از نور شمس می‌گریزند:

 

6.5.            روشن ساختن معانی و اسرار بر جان عاشقان

عالم هستی پر از رمز و رازهایی است که توجه بدان حق و حقیقت را آشکار می‌سازد، اما رموز هستی نیازمند شرح و تفسیر است. دل‌های پاک و شیفته حقیقت مانند آینه‌ای هستند که این اسرار را درمی‌یابند و منعکس می‌سازند و شمس از جمله آنان است. مولانا شمس را دریایی از معانی می‌داند و به سوی او می‌شتابد تا تأویل و تعبیر اسرار را از او بپرسد، سایرین را نیز بدو می‌خواند، گرچه شرح شمس نیز با زبان کنایه است و نیازمند توضیح:

6.6.             جاری ساختن غزل بر جان و زبان مولانا

شعر مولانا سخن او نیست، بلکه خداست که به او تلقین سخن می‌کند و او در پایان هر سروده‌ای سرگردان می‌ماند؛ از سویی می‌پندارد که باید بر سخن بیفزاید و از سوی دیگر می‌پندارد به فرمان سخن بخش خود، باید سخن را به پایان آورد (سرّامی،1369: 56) شمس برای مولانا جلوه‌ای از خداست و او گفتار خود را، پژواک سخنان شمس می‌داند؛ مولانا سخن نمی‌گوید، بلکه شمس، سخن خود را در دهان وی می‌گذارد، ازین روست که گاه پرتو همّت شمس، در آسمان حضور و غیبت ازو دور می‌شود و صحبت او ناتمام می‌ماند:

1. دعوت به شمس

تعداد قابل توجهی از غزل‌های مولانا (در حدود یک دهم )، با دعوت خود و دیگران به شمس پایان یافته است. مولانا، دعوت به شمس را وظیفه خود می‌دانسته، ازین رو ضمن مدح و بیان قدرت روحی شمس، به تبلیغ پرداخته، اما تذکر داده که شرط اول آن است که مرید، خود را، از خود خالی سازد و با توشه صبر و تقوی قدم به این راه بگذارد:

انگیزه دعوت به شمس در این ابیات، علاج درد دل‌ها، بهره گرفتن از فضل شمس، کشف شدن معانی بر دل و دریافتن عیش باقی ذکر شده است (غزل‌های 520، 1256، 1390 و 676). گاه مولانا در فرا خواندن به سوی شمس راه اغراق پیش گرفته و آن که را بنده شمس نباشد برون از آدمیان خوانده و گاه به نحو معتدلی سخن گفته است:

 

1. شکوه از فراق و طلب وصل شمس

مولانا پس از دیدن شمس و انقلاب روحی، گرفتار درد هجران گشت. بیان درد فراق یکی از انگیزه‌های وی در سرودن غزل بوده است که این نکته همراه با ذکر تخلّص شمس به روشنی ذکر شده است:

1. مژده وصال شمس

شمس تبریزی پس از غیبت اول خود به نزد مولانا بازگشت، مژده بازگشت شمس در شانزده غزل، از غزل‌های مولانا و در کنار تخلّص شمس ذکر شده است:

1. تمنّا و تقاضا از شمس

مولانا گاه با ذکر تخلّص شمس تبریزی، تمنّا و تقاضایی را بیان کرده است، که البته شمار آن اندک است (10 مورد)؛ روشن است که در این موارد هم مولانا، برای دل عاشق و روح شیفته خود درمانی طلبیده است:

1. پند و اندرز

گاه به ندرت همراه با تخلّص شمس تبریزی، علاوه بر مدح نکته‌ای پند آموز نیز آورده شده است؛ مثلاً در بیت زیر مولانا تاکید کرده که اگر «صورت روحانی» بر دل تو رسد، دل «حامله» آن روح پنهانی می‌گردد و هرگاه، از شمس تبریزی حمل صورت گیرد، دل می‌شوی و به سوی غیب پران می‌گردی:

در بیت زیر مولانا این نکته را گوشزد می‌کند که تبریز و شمس همه بهانه است؛ زیرا خود را از قید دو عالم رها ساخته است:

همچنین در جای دیگری تذکر داده شده که تنها، عشق، شمس را می‌شناسد و خرد از شناخت شمس ناتوان است:

1. گفت‌وگو با شمس

مضمون تعداد معدودی از تخلّص‌های شمس تبریزی، گفت‌وگوی مولانا با شمس است. در بیت زیرمولانا از هویّت شمس می‌پرسد و شمس چنین پاسخ می‌دهد:

ابیات زیر نیز گفت‌وگوی مولانا با شمس است:

گاه گفت‌وگو یک سویه و از سوی مولاناست:

گاهی نیز تنها شمس سخن گفته است:

در ابیات زیر گفت‌وگوی مولانا و شمس در قالب یک آرزو بیان شده است:

نتیجه

بررسی کاربرد معنایی تخلّص شمس تبریزی نشان می‌دهد که مولانا از تخلّص شمس برای بیان این معانی بهره برده است:1- مدح شمس تبریزی 2- اظهار عشق به شمس 3- بیان قدرت روحانی شمس درتکامل روح انسانی؛ عشق بخشیدن به جانها؛ روشن ساختن معانی عرفانی بر عاشقان؛ درمان درد جان‌ها و جاری ساختن غزل بر جان و زبان مولانا 4- دعوت به سوی شمس 5-شکوه از فراق و طلب وصال شمس 6- مژده وصال شمس 7- (به ندرت) تمنّا و تقاضا از شمس 8 - (به ندرت) گفت‌وگو با شمس.

 بررسی مضامین تخلّص شمس تبریزی نشان می‌دهد که شاعر تخلّص خود را مدح می‌کند، با او گفت‌وگو می‌کند و شعر خود را به تخلّص منتسب می‌سازد؛ اگرغزلسرا نام شعری خود را برای تخلّص ذکر کند، خود و شعر خود را مدح و ستایش می‌کند و چنانچه مانند مولانا نام شخص دیگری چون شمس را تخلّص قرار دهد، آن شخص دیگر مدح می‌شود، همچنین شاعر با تخلّص خود گفت‌وگو می‌کند؛ خواه تخلّص نام شعری شاعر باشد خواه تخلّص، شخصی غیر از شاعر باشد و دیگر آن که شعر به تخلّص منتسب می‌شود؛ سخنورانی که نام شعری خود را به عنوان تخلّص ذکر کرده‌اند، شعرشان را به خویش منتسب ساخته‌اند و مولانا که شمس تبریزی را، تخلّص قرار داده، تاکید کرده که سخن او، گفتار شمس تبریزی است که به او تلقین شده است.

 اما نکته دیگر: با توجه به آنکه مضمون تعداد قابل توجهی از تخلّص‌های مولانا، دعوت به شمس تبریزی و تعداد بسیار بیشتری از تخلّص‌ها در مدح و بیان قدرت روحانی شمس است؛ بنابراین، ذکر تخلّص شمس تبریزی جنبه تبلیغی نیز پیدا کرده و این مورد یکی از کارکردهای تازه تخلّص است که مولانا از آن بهره برده است.

 درباره ارتباط مقطع یا ابیات پایانی غزل مولوی که تخلّص شمس تبریزی در آن به کار رفته با ابیات پیشین آن باید گفت، بیت حاوی تخلّص شمس، پیوستگی بسیاری با ابیات ماقبل دارد و تخلّص شمس تبریزی، از نظر معنایی، جنبه تاکیدی و تفسیری دارد؛ برای مثال تمام ابیات غزلی، شرح روایت عشق و به یغما رفتن جان عاشقان است و در آخر مولانا این نکته را روشن و موکّد می‌سازد که منظور از این همه «شمس تبریزی» است چنان‌که دو بیت زیر:

تعداد مشاهده مقاله: 21,618

تعداد دریافت فایل اصل مقاله: 641