انعکاس فرهنگ و ادب کلاسیک در شعر محمدرضا شفیعی کدکنی

مقدمه

میراث ادبی هر قومی پشتوانۀ شخصیّت و هویت آن قوم است و اساس هر تجدّدی از جمله تجدّد ادبی سنت ادبی است. تجدّد ادبی اگر بر پایۀ سنت استوار نباشد، ناپایدار و گذرا خواهد بود. تجدّد حضور سنت در اکنونِ زندگی ماست. سنت ادبی نیز اگرچه به نظر می‌رسد با تغییر و تحوّل عمیق اجتماعی به فراموشخانة تاریخ سپرده می‌شود، در حقیقت مستقیم و غیرمستقبم به حضور خود در حال ادامه می‌دهد، هر‌چند که گاه چنین می‌نماید که غایب است. سنت وجود غایب و در عین حال حاضری است که ما به‌شدّت به آن نیازمندیم اگرچه ممکن است گاهی عدّه‌ای از آن اظهار بی‌نیازی کنند. حضور میراث و سنت ادبی گذشته در شعر معاصران، به‌خصوص معاصرانی که سهم بیشتری از این میراث به آنان رسیده است، به یک اندازه نیست. بدون تردید برخورداری بیشتر از این میراث حضور بیشتر و متنوّع‌ترِ آن را در شعر شاعر سبب می‌شود، امّا استفاده از این میراث همیشه با آگاهی صورت نمی‌گیرد؛ چون آشنایی تدریجی و گسترده با میراث ادبی رفته رفته بخشی از اندوخته‌های ذهنی شاعر و در شمار عناصر سازندۀ ساختار ذهنی او می‌گردد که در خلال فعالیّت ذهن شاعر و بر اساس فرآیند تداعی معانی به عرصۀ آگاهی می‌آید، بی‌آن‌که شاعر خود به مأخذ اصلی و حتّی مربوط بودن آن به سنت و میراث ادبی شعور بالفعل داشته باشد.

   شفیعی کدکنی از جمله شاعران معاصر است که از میراث ادبی کهن در حد بسیار گسترده‌ای برخوردار است و این برخورداری به صورت‌های متنوّع در آثار شعری او چه در زمینۀ اندیشه چه در زمینۀ مضمون‌سازی و تصویر‌پردازی و ترکیبات زبانی گاهی آشکار و گاه پنهان به چشم می‌خورد. در این مقاله، به آن بخش از حضور سنت که به‌خصوص در زمینۀ افکار و مضامین گذشتگان در شعرهای او آشکار است و خود گاهی اشاره‌های صریح به آن دارد، نمی پردازیم، بلکه در جست‌وجوی، ترکیبات، کنایات، عبارات و تصویرها و بعضی از مضامینی هستیم که در بافت شعرها آمده است، بی‌آن‌که خود شاعر نیز در خلال سرودن به منبع و مأخذ یا کاربرد پیشین آن، در همۀ موارد آگاهی داشته باشد. این نمونه‌های متنوّع که در ذیل خواهد آمد و بسیار بیشتر از آن خواهد بود اگر چونان که باید بشمری، دلالت بر اقتباس آگاهانه یا ناآگاهانۀ شفیعی از سنت و تأثیر گسترده و عمیق میراث ادبی در شکل بخشیدن به ذهنیت او دارد.

 

آبِ آتشین¹

ـ جز لحظه‌های مستی،

                               مستی و راستی                             

که شورشِ شهامتِ آن آبِ آتشین

مرداب‌وار خون شما را

با صدهزار وسوسه

تهییج می‌کند (آیینه: 404)

آب و آیینه‌داری

 ابرها: پاره پاره، رها، محو

آب سرگرم آیینه‌داری (آیینه: 353)

آستانِ عشق

آشیانۀ بلند و پرنده

نمی‌سازند با این تنگنای عالمِ هستی

بلند است آشیانْ مرغِ اوجِ همّت ما را (آیینه: 43)

آوازِ پرِ جبریل

شنیدی یا نه آن آوازِ خونین را؟

نه آوازِ پرِ جبریل (آیینه: 245)

آهویِ کوهی                                 

چشم آن «آهوی سرگشتۀ کوهی» ست هنوز

که نگه می‌کند از آن سوی اعصار مرا (هزاره: 20و 397)

آیینۀ تصوّر

باران!

چندان زلالِ شعرِ تو امشب

آیینۀ تصوّر و تصویرِ من شده ست (آیینه: 167)

اتّحاد عاشق و معشوق

شده اتّحادِ معشوق به عاشق از تو، رمزی

نگهی به خویشتن کن که خود آفتاب گشتی (هزاره: 206)

اسب چوبین و کودک

چه روزانی که با طفلانِ هم‌سال

به کوچه اسبِ چوبی می‌دواندم (آیینه: 136)

استخوان به گلوگاه و خاشه به چشمان

شهر پر از مذبله ذباله و ناله

خاشه به چشمان و استخوان به گلوگاه (هزاره: 167)

و فی‌العَینِ قذی و فی‌الحَلقِ شجاً (نهج‌ا‌لبلاغه، 1389: 28)

اقلیم هشتمین

در جست‌وجوی قارّۀ بی‌قرارِ عشق

اقلیمِ هشتمین، ملکوت ِهمین زمین

بی‌توشۀ راه و قطب‌نما «میرا»

بر آب‌های حیرت می‌رانی (هزاره: 194)

برگرفته از سهروردی و عالم مُثُلِ معلقه یا عالم هورقلیا یا اقلیم هشتم (به نقل از پورنامداریان، 1383: 250-252)

 

باطل‌السّحرِ

هرچه در جعبۀ جادو دارید

به در آرید که من

باطل‌السّحرِ شما را، همگی، می‌دانم (آیینه: 428)

باغ سبز عشق

درختی‌ست در گوشه گوشۀ باغِ سبزی

که کس انتهایش ندیده....(هزاره: 406)

بربطِ سُغدی

کاسۀ آن بربطِ سُغدی ز خموشی

نغمه سر کن که جهان

                    تشنه آوازِ تو بینم (هزاره: 46)

برف

برف ز آهویِ کوهی تا بارشِ برفِ نیما

این همه معنی و موسیقی و تصویر و صدا

 از لبِ آمو تا دجله و گنگ و هامون

 همه راهی‌ست بدان گمشده ناپیدا (هزاره: 397)  

زردها بی‌خود قرمز نشده‌اند......

گرتۀ روشنی مرده برفی همه کارش آشوب

بر سر شیشۀ هر پنجره بگرفته قرار (نیما، 1370: 512)

 

برق نگاه

هر زمان برق نگاهت زند آتش به دلی

ای گلِ ناز ازین سوخته‌خرمن یاد آر (آیینه: 37)

برگ درختان و معرفت کردگار

نسیمی ورق می‌زند

                      برگ‌های سپیدار را

                                          در شعاعِ گلِ زرد

و گنجشک، با هوشیاری،

می‌آموزد از هر ورق گون گون معرفت‌ها... (هزاره: 444)

بستن در میخانه

گرچه شد میکده‌‌ها بسته و یاران امروز

مُهر بر لب زده وز نعره خموش‌اند همه (هزاره: 141)

بنفشه و آتش

حریقِ شعلۀ گوگردیِ بنفشه چه زیباست! (آیینه: 241)

بوسه و بدرود

در متنِ این کتیبه سیّال

شعری‌ست، می‌توان خواند:

« چون لحظه‌های بوسه و بدرود

بنمود روزگارم و بِرْبود!» (هزاره: 234)

بهشتیان و جوی

با میوه‌‌های حوری، با جوی‌های شیر

دیدم بهشتیان را محصورِ کارِ خویش (آیینه: 398)

.... و اَعدّ لَهُم جَنَّتٍ تَجری تحتَها الاَنهَرُ .. ( واقعه: آیه 8-55؛ الدخان: آیه 43-56)

 

به کجا چنین شتابان

نه رهنمونی که بنمایدم راه

چونین شتابان کجا می‌روی؟ (آیینه: 104)

همچنین:

به کجا چنین شتابان؟

گون از نسیم پرسید (آیینه: 242)

بیابانِ طلب

پری‌خوانی

عنوان شعر«پری‌خوانی» است (هزاره: 358)

تلخ وارِ خوش

 وگرمیِ نوازشِ آن تلخ‌وارِ خوش (آیینه: 404)

 

جامِ نگاه

جذبۀ سماع

اما یکی از ایشان، با سایه‌اش هنوز

در جذبۀ سماع است (آیینه: 460)

آن صوفیان سادۀ خلوت‌نشین من

در جذبۀ سماع دو چشمانش

                      از هوش رفته بودند (فرخزاد، 1368: 306)

جوشِ جان

وان شوقِ آواز و پرواز

وان جوشِ جان و جگرها (هزاره: 135)

جهان بر آب

ز زبانِ سرخ آلاله شنیدم این ترانه:

که اگر جهان بر آب است

                    ترنّمِ تو بادا

                                   شکوهِ جاودانه! (آیینه: 181)

چادر شب

ـ در آن سوی چادر شبِ ابر –

همین آسمان‌‌های آبی (هزاره: 406)

چراغِ شبِ تار

چراغ لاله

ای روشن‌آرایِ چراغِ لالگان،

                         در رهگذارِ باد! (آیینه: 321)

چشمِ سخن‌گوی

حاضر غایب

ای حاضران غایب از خود! (آیینه: 446)

حشر وحوش

و اذاالوحوشُ حُشِرت (سوره تکویر: 5)

 

حلّاج و سرِدار

نعره‌های حلّاج

بر سر چوبۀ دار

به کجا رفت کجا؟ (آیینه: 508)

حلقۀ هلال

در حلقۀ هلال و گلِ سرخ

از بارِ بود و باش سبکدوش

همواریِ پگاهیِ گیتی را می‌بینم (هزاره: 284)

خندۀ مهتاب

خندۀ خورشید

خوابِ نوشین

بانگِ زنگِ کاروانِ روزگاران

خوابِ نوشینِ مرا آشفت (آیینه: 111؛ همان: 109)

خورشید و گلو

داسِ هلال

خرمنْ خرمنْ گرسنگی و فقر

از مزرعِ کرامتِ این عیسیِ صلیب ندیده

با داسِ هر هلال درودیم (آیینه: 287)

دامن آفتاب

بنگر که به قدرِ ذرّه ای تر نشود        

گر دامنِ آفتاب در آب افتد (هزاره: 209)

دامن گل و تهی‌دستی

دامنِ گلچین پر از گل بود از باغِ حضورت

من چو بادِ صبح از آنجا با تهی‌دستی گذشتم (آیینه: 58)

گفت: به خاطر داشتم که چون به درخت گل رسم، دامنی پر کنم هدیۀ اصحاب را. چون برسیدم بوی گلم چنان مست کرد که دامنم از دست برفت (سعدی، 1378: 29)

 

دانه گندم و خوشه

سال پار

 دانه‌ای درون ظلمت زمین، در انتظار

وینک این زمان:

هفت سنبله به روی بوته

زیر آفتاب

هفت چهرۀ صبور

سال دیگرش ببین

هفتصد‌هزار و بی‌شمار (آیینه: 489)

مَثَلُ الذینَ یُنفقونَ اَموالهم فی سبیلِ اللهِ کمَثلِ حبّةً اَنبَتَت سَبعَ سنابِلَ فی سنبلةٍ مأۃُ حبة ( بقره: آیه 271)

 

درختِ روشنایی

درخت هستی

عنوان شعر «درخت هستی» است (هزاره: 405)

درون و دل عارف

عنوان شعر «در من و بر من» است. که تمثیل و تصویری از مولوی است دربارۀ درون و دل عارف که بهار و سرسبزی حقیقی آنجاست و نه بیرون و با این مضمون‌مایه بارها در مثنوی آمده است.                 

چشم بر هم می‌نهم، هستی دو سو دارد

نیمی از آن در من است و نیم از آن بر من (هزاره: 429)

دریا و قطره، خورشید و ذرّه

دستارِ شکوفه

بنگر در بادِ سحرگاهان، دستارِ شکوفه

بر شاخۀ بادام (آیینه: 320)

دشنۀ خورشید

در تیزتابِ دشنۀ خورشید،

با واژه واژه پرسشِ آنان،

قلبم برهنه شد (آیینه: 484)

دل همچون جرس

می‌تپد دل چون جَرَس، با کاروانِ صبر و شوق

تا به شهرِ آرزوها رهسپارم کرده‌ای (آیینه: 41)

دیوْ باد         

ریسمانِ باد را رها کن ای یقین!

چلچراغِ خویش را به طاقِ دیوْ بادها منه (هزاره: 111)

رگِ خارا

 

رندانِ بلاکش

روزنِ آرزوها

سلامی پر از شوقِ پرواز

                                 از روزنِ آرزوها (هزاره: 203)

روزنِ اسرار

روزها و سوزها

آن روزگار و سوزگارانی

که ما در کارِ این کردیم (هزاره: 146)

زبانِ باد

عنوان شعر «برگ از زبانِ باد» است (آیینه: 189)

زلفِ پریشان

زندان روزگار               

نفسم گرفت ازین شب، در این حصار بشکن

در این حصار جادویی روزگار بشکن (آیینه: 434)

ساغرِ آلاله

هیچ کس هست که در نشئة صبح

ساغرِ خود را بر ساغرِ آلاله زند (آیینه: 219)

ساغرِ امیّد

با خیالت خلوتی آراستم

خود بیا و ساغرِ امیّد باش (آیینه: 25)

سایۀ عشق

ای همایِ پرفشان در اوج‌‌‌ها

سایۀ عشقِ منی جاوید باش (آیینه: 25)

سبو و دست بر سر زنی

چون سبو

 دست به سر می‌زنم از غم که چرا

جام بوسیدش و من زان لبِ خندان دورم (آیینه: 65)

سِحرِ سَحَرِ

پیشِ آیینه، در آن ژرفِ زلال

که ندارد پایان

مثلِ سِحرِ سَحَرِ چشمه، هجومی ز نجوم (هزاره: 229؛ آیینه: 503، 318، 454 ، 477)

سخنوری دل پیش از زبان

در لحظۀ دیدارِ تو خاموشم از آنک

دل، پیش‌تر از زبان، سخن دارد (هزاره: 222)

سرو کاشمر

سبزی سرو قدافراشتۀ کاشمرست

کز نهان سوی قرون

می‌شود در نظر این لحظه پدیدار مرا (هزاره: 20؛ همان: 89)

سرهای بریده و ثمره درخت

روییده بوته‌های فصیحی

که میوه‌شان

سرهای آدمی‌ست اگر چند

سرها بریده بود و سخن می‌گفت (آیینه: 400-401)

إنَّها شَجرةُ تَخرُجُ فی أصلِ‌الجَحیم. طَلعُها کأنهُ رُؤس‌الشیاطین (صافات: 64-65)

 

سماع سبز (رقص شاخۀ درختان)

از رقص و سماعِ سبزِ شاخ بید

شوری افتاد در سکوتِ باغ (آیینه: 142)

همچنین:                             

آن سینه‌ سرخان را ببین،

                             در آن سماعِ سبز!

بالیدنِ آمال‌شان را (هزاره: 380؛ همان: 469)

همچنین:

سوختن و ساختن

در ساحلِ آن شهر تو خوش زی که من اینجا

راهی به جز از سوختن و ساختنم نیست (آیینه: 372)

سوی بی‌سویی

و آسمانه شب را چو آسمانِ سحر،

شکافتی و

             شکفتی به سوی بی‌سویی (آیینه: 474)

سیمِ برف

گر خرقۀ سیمِ برف، ور دلقِ زرِ خورشید

 بر دوش تو اندازند، زان پاک‌تری داری (هزاره: 469)

شب چراغ مرده

صبرت ار به طاقت آمده‌ست

زین شبِ چراغْ مُرده ملول

هوشِ آفتابیت کجاست؟ (هزاره: 110)

شب همچو قیر

درین شبِ پای‌مانده در قیر

ستارۀ سنگین و پا به زنجیر (آیینه: 325)

شبخوانی و سحوری

عنوان شعر «شبخوانی» است - اصطلاحی که مردم خراسان به مناجات‌های شبانه‌ای اطلاق می‌کنند که در ماه روزه برای بیدار شدن مردمان برفراز مناره‌‌ها می‌خوانند و مرد خواننده را شبخوان می‌نامند (آیینه: 140) - و واژۀ «سحوری» را به یاد خواننده می‌آورد. مرد سحوری‌زن برای بیداری مردمان سحوری می‌زند تا از خواب گران برخیزند و سحوری بخورند.

شبنم و افتادگی

آن شبنمِ افتاده به خاکم که ندارم

بال و پرِ پرواز به خورشید نگاهت (آیینه: 54)

شبنم و تردامنی

فیضِ وصالِ یار به تردامنان رسد

این ماجرا ز شبنم و گل شد یقین مرا (آیینه: 45)

شعلۀ سبز

در کجای فصل ایستاده‌ام؟

در کرانه‌ای که پیشِ چشمِ من

                          بهارِ شعله‌های سبز.. (آیینه: 420)

شمس و سها

پیش اشراقِ تو در لاهوتِ عشق

شمس و صد منظومۀ شمسی سُهاست (آیینه: 19)

شوقِ پرواز

سلامی پر از شوقِ پرواز، از روزنِ آرزوها (هزاره: 203)

شهادتگاهِ شوق

شهپر جبریل

گویی از شهپر جبریل درآویخته‌ام

یا که سیمرغ گرفته‌ست به منقار مرا (هزاره: 21)

شهیدانِ لاله

اگر یکی ز شهیدانِ لاله

کشتۀ تیر

زخاک برخیزد (آیینه: 203)

شیرازۀ اوراق باطل

می‌کنم اندیشۀ ایّامِ عمرِ رفته را

بی سبب شیرازه بر اوراقِ باطل بسته‌ام (آیینه: 80)

 

ضمیر خاک

این صدا که از عروقِ ارغوانی فلق

وز صفیرِ سیره و

ضمیر خاک... می‌رسد به گوش‌ها صدای کیست؟ (آیینه، 422)

طلسم جسم

در طلسم جسم گنجایی ندارد

 من نمی‌دانم که اسمش چیست (هزاره: 270)

عالمی دیگر، آدمی دیگر

اگر ماندی به وزنی دیگرش آر

«جهان» را صورتی نو کن پدیدار

یکی صورت که انسانی نوآیین

پدید آری در آن، آزاد از کین (هزاره: 61)

عذرِ لنگ

کنارِ سبو سبزۀ عید و سین‌های دگر

 بدین عذرِ لنگت چه کوشی که گویی: … (هزاره: 412)

عقاب‌الجور

بر روی شهر و بال گشوده‌ست

همچون عقاب جور، بر آفاقِ اضطراب (هزاره: 122)

عقب‌ماندگی بز لنگ

این مدّعیان که هرچه دیدند نُوَش

کردند به داس کهنۀ خود دِرُوَش

آری گله را چو رویْ واپس آرند

بی‌شبهه بُزِ لنگ شود پیشرُوَش (هزاره: 177)

غریبْ‌آشنا

کجا دیده‌ام، پیش از این‌ها شما را؟

چنین چهره‌های غریبْ‌آشنا را؟ (هزاره: 478)

غوک و گون، عقاب و غراب

غوکِ نیزارانِ لای و لوش گوید در جواب:

«چند و چند این تشنگی؟ خود را رها کن همچو ما

پیش نه گامی و جامی نوش و کوته کن سخن»

بوتۀ خشکِ گَوَن در پاسخش گوید: «خمُش !

پایْ در زنجیر، خوش‌تر، تاکه دست اندر لجن» (هزاره: 307)

این شعر، تصویر شعر عقاب خانلری را به یاد می‌آورد. آنجا نیز عقاب به غراب می‌گوید: همین لای و لوش ارزانی تو باد.

فرقِ صنوبر

ببخشای ما را اگر از حضورِ فلق

روی فرقِ صنوبر

 خبر نیست (آیینه: 513)

فروغ تجلّی

تا بالاتر از فروغ تجلّی

 پرواز را رها کنم (آیینه: 398)

قافلۀ اشک

خوش می‌رود از شوقِ تو با قافلۀ اشک

این رهسپر بادیه‌پیمای نگاهم (آیینه: 71)

قطب‌نمای دل

به هرکه بود و به هرجا که بود و هرچه که بود

رجوع کردی، الّا دلت که قطب‌نماست (هزاره: 162)

کاخ نظم و بی‌گزندی

یکی کاخ از زمین افراشته در آسمان‌ها سر

گزند از باد و از باران نداری کوه خارایی (هزاره: 16)

کاروانِ زندگانی

ما درونِ هودجِ شامیم و صبح

کاروانِ زندگانی می‌رود (آیینه: 24)

کاسۀ طنبور

بزن ای زخمه، اگر چند درین کاسۀ طنبور

نمانده‌ست صدایی (هزاره: 45)

کاغذْباد

و یا به گونۀ دنباله‌های کاغذْباد

 در آسمانِ تهی از طنین

                             رها باشد (هزاره: 67)

کاه و کهربا

… هم بدان سان که باید پری کاه،

جذبِ پنهانیِ کهربا را (هـزاره: 489)

کتابِ هستی

کتابِ هستیِ ما، این سفینه، این دریا

دوباره آیا شیرازه بسته خواهد شد؟ (هزاره: 69)

کرانِ بی‌کران

زان، به روی صندلی، خاموش

در کرانِ بی‌کران، در زلالِ خواب (آیینه: 67)

کعبه و ترکستان

گر بی تو سوی کعبه رود کاروان ما

پیداست آن که جز رهِ باطل نمی‌رود (آیینه: 46)

همچنین:

من به آوازِ تو می‌اندیشم از راهت نمی‌پرسم

که به ترکستان رَوَد یا کعبه یا جای دگر، ای مرد! (هزاره: 328)

کوته‌قدّی و عدم‌بینش

آن صنوبرِ بلند

با اشاره‌ای نه سوی دوردست گفت:

قدِّ کوته تو راه را به دیدۀ تو بست (آیینه: 419)

مولانا در دفتر 4 مثنوی حکایتی آورده که کاملاً با سوژۀ مذکور همخوانی دارد. در آن داستان استری با شتری مکامله کرده و می‌گوید چرا من موقع حرکت بسیار بر زمین می‌افتم ولی تو کمتر می‌لغزی و می‌افتی و شتر به او همان پاسخی را می‌دهد که صنوبر می‌دهد:

کوه و غبار

آن کوه گران

مشت غباری شد و برخاست (آیینه: 319)

یومَ ترجف‌الارضُ و الجبالُ و کانتِ‌الجبالُ کثیباً مهیلاً (سورۀ مزمل: 14)

کیمیای عشق

این بادهای هر شب و امشب

 با کیمیای عشق و با سیمیای مستی (آیینه: 476؛ همان: 452)

کیمیای هستی

عنوان شعر« کیمیای هستی» است (آیینه: 341)

گذار بر ظلمات و خضر

گذار بر ظلمات، آب زندگانی را

به خضر خواهد بخشید (آیینه: 495)

گردش با چراغ و جستن انسان

ـ کان پیر، همی جُست نشان‌شان به چراغی

تا یابد از آن آینۀ مردان، مگر اینجا

در ظلمتِ هنگامۀ ایّام سراغی-

زاندیشۀ عشّاق و ز آفاق ستردید (هزاره: 304)

گفتارِ سبز

کُن خموش این دوزخ از گفتارِ سبز

کان زمرّد دافعِ این اژدهاست (آیینه: 19)

گلِ زرد

نسیمی ورق می‌زند برگ‌های سپیدار را

در شعاعِ گلِ زرد (هزاره: 444)

گل کاغذی

در ازدحامِ کاغذین گل‌های بی‌شرمی که می‌میرند

                                                                اگر ابری ببارد نرم (آی: 218؛ همان: 408، 264)

گوشِ امید

چون بشکفد زلالِ صدایِ تو در ظلام

 گوشِ امید گیرد و آرد سویِ منش (هزاره: 450)

گیسوان همچون خزه

بارانِ نرم و ریز فرومی‌ریخت،

بر بازوانِ سبزِ علف‌ها،

و گیسوان خیس خزه‌ها (آیینه: 484)

 

گیسوان درازش- همچو خزه که بر آب-

دور زد به سرم

فکنید مرا (نیما، 1370: 507)

 

لاله و خون سیاوش

چه بهاری‌ست، خدا را ! که درین دشتِ ملال

لاله‌ها آینۀ خون سیاووشان‌اند (آیینه: 301)

لب جوی و گذر عمر

بر لبِ عمر نشستن، گذر جوی ندیدن

لحظۀ خویشتن از خویش زدودن ( هزاره: 467)

لبخند یا دشنام و خشم

کس نمی‌داند به لبخند است یا دشنام

که دهان را می‌گشاید، بهرِ آن فرجامِ نافرجام

مثلِ چتری باژگونه باز (هزاره: 401)

لرزش برگ وش

بر خویش می‌لرزد

 چو برگ از باد و باران (آیینه: 386)

مرغ بهشتی

دیگر اکنون چه کنم زمزمه در پردۀ عشق

دور از آن مرغ بهشتی که هماوازم بود (آیینه: 35)

مستی و راستی

و آنگاه این سرود فروخواند:

« ـ جز لحظه‌‌های مستی،

مستی و راستی… (آیینه: 404)

معراجِ فنایی

هرچند که در اوج طلب هستیِ ما سوخت

چون شعله به معراجِ فنایی نرسیدیم (آیینه: 78)

موجِ نگاه

سرگشته دَوَد موجِ نگاهم ز پیِ تو

ای گوهر یکدانۀ دریای نگاهم (آیینه: 71)

مویۀ زال

عنوان شعر«مویۀ زال» است (هزاره: 78)

مهر بر لب زدن

گرچه شد میکده‌ها بسته و یاران امروز

مُهر بر لب زده وز نعره خموش‌اند همه.. (هزاره: 141)

مهر خاموشی بر لب

تا زدم چون غنچه دم، بر باد رفتم همچو گل

کاشکی مهر خاموشی بر دهن می‌داشتم (آیینه: 83)

ناوِ روشن

نماز آرَمَت در گل و آب و سبزه

 نماز آرَمَت در برِ ناوِ روشن (هـزاره: 48)

ناوِ روشن از تصویرهای رایج متون مانوی، دربارۀ «ماه» است که روان‌های رستگاران را به سوی خورشید و از آنجا به بهشت حمل می‌کند (شفیعی کدکنی، 1376: 497)

 

نعل باژگونه

آن کلاغ صبح‌خیز را ببین!

نعل باژگونه‌اش نگر!  (هزاره: 100)

نمازِ عشق

تو در نمازِ عشق چه خواندی؟

که سال‌هاست ….  (آیینه: 275)

نوای نای نی

گر نوای نایِ رومی بر‌نمی‌شد در سماع

از چنین زَهرِْ خموشی، هیچ، زنهارم نبود (هزاره: 396)

نورِ سیاه ابلیس

نورِ سیاه ابلیس

می‌تافت آنچنان که فروغِ فرشتگان

بی‌رنگ می‌شد آنجا، در هفت آسمان (آیینه: 399؛ همان: 486)

دریغا مگر نور سیاه بر تو بالای عرش عرضه نکرده‌اند؟ آن نور ابلیس است (عین‌القضات، 1374: 169)

نور نه شرقی نه غربی

واژه‌‌ها را از پلیدی‌‌های تکرارِ تهی،

                                         با نور می‌شستی،

(نور زیتونی که نه شرقی ست نه غربی) (آیینه: 504)

الزجاجةُ کأنّها کوکبٌ دُرّیٌ یوقد من شجرةٍ مبارکةٍ زیتونةٍ لاشرقیه و لاغربیه (نور: آیۀ 35)

 

نهانِ آشکارا

ای بس نهانِ آشکارا و آشکارای نهان را دید (هزاره: 462)

نی و حقیقت صدای آن

اگر که رُسته نی آنجا،

                           برآر و

                                    زمزمه سر کن

هر آن صدا که از نی برآورد نفس تو

حقیقتی‌ست جهان را بدان بخوان و خبر کن (هزاره: 302)    

 نتیجه

از آنچه گذشت در‌می‌یابیم که بسامد استفادۀ شفیعی کدکنی از میراث شعر گذشتگان از قرار زیر است:

ابوالحفض سُغدی یک مورد، ادیب‌الممالک فراهانی یک مورد، اسیری لاهیجی یک مورد، پروین اعتصامی یک مورد، امیر خسرو دهلوی سه مورد، امیرعلی‌شیرنوایی یک مورد، انوری چهار مورد، بیدل نه مورد، جامی یک مورد، حاجب شیرازی دو مورد، حافظ پانزده مورد، حزین لاهیجی چهار مورد، خاقانی دو مورد، خانلری یک مورد، رودکی یک مورد، سلمان ساوجی یک مورد، سعدی دوازده مورد، سنایی یک مورد، سهروردی یک مورد، شهریار دو مورد، صائب چهل و شش مورد، صفا اصفهانی یک مورد، عطار هفت مورد، عمان سامانی یک مورد، عنصری یک مورد، فردوسی چهار مورد، فروغ فرخزاد یک مورد، قاآنی یک مورد، کلیم کاشانی دو مورد، محتشم کاشانی یک مورد، مسعود سعد یک مورد، منوچهری یک مورد، مولوی بیست و چهار مورد، نظامی یازده مورد، نیما دو مورد، وحشی بافقی دو مورد، هلالی جغتایی یک مورد.

   نکتۀ دیگر اینکه صائب تبریزی با چهل و شش مورد بیشترین تأثیر را بر سرشک داشته است و بعد از آن مولوی با بیست و چهار مورد و حافظ با پانزده مورد درجایگاه بعدی قراردارند (نمودار1) بعد از قرار دادن هر شاعر در دوره و سبک خاص خودش (نمودار2) حاصل شد. در این نمودار همانطور که مشاهده می‌شود به‌رغم تأثیرپذیری از صائب با بسامد بالا م. سرشک روی هم رفته تحت تأثیر شاعران سبک خراسانی است.

   همچنین بعد از بررسی‌های صورت‌گرفته مشخص شد که م. سرشک از مجموع چهل و شش مورد تاثیری که از صائب گرفته سی مورد آن در حیطۀ تصاویر (استعاره، تشخیص، تشبیه و......) بوده است و شانزده مورد در حیطۀ ترکیبات و مضامین و از بیست و چهار مورد اقتباس از مولانا هشت مورد در حیطۀ تصاویر و شانزده مورد در حیطۀ ترکیبات و مضامین و همینطور از مجموع پانزده مورد تأثیر از حافظ چهار مورد در حیطۀ تصاویر و یازده مورد در حیطۀ ترکیبات و مضامین است.

 

 

 

1)نمودار آماری ترکیبات اقتباسی از شعرا

                                                

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2)نمودار آماری سبکی شعرا

 

پی‌نوشت‌ها

1. در ابتدا شعر شفیعی کدکنی را آورده‌ایم و بعد منابع الهام وی را. منظور از کلمۀ (آیینه)، آیینه‌ای برای صداها و منظور از (هزاره)، هزارۀ دوّم آهوی کوهی مجموعۀ شعر شفیعی کدکنی است.

 

تعداد مشاهده مقاله: 1,879

تعداد دریافت فایل اصل مقاله: 771