بررسی آماری اوزان غزل‌های غالب دهلوی

مقدمه

میرزا اسدالله خان نجم الدوله دبیر الملک‏ متخلّص به غالب ابن عبدالله بیگ‏خان شاعر و نویسنده و محقّق مسلمان هندی (ولادت‏ 1212 هـ.ق/1796 میلادی وفات 1285 هـ.ق/1869 میلادی) است. اصل او از توران‏ است و نیاکان او ترک ایبک بودند. در اشعارش‏ تأثیر و احساسات شکست مغول (تیموریان بابری) نمودار است.

غالب، پیشرو سبک نو در شعر اردوست و نخستین شاعری است که عقاید و نظریات فلسفی‏ را در شعر اردو وارد کرده، و در نتیجه شعرش‏ ترکیبی از فلسفه و عرفان و حاکی از درد و تأثّر است.

    غالب با وجود آن که پدر شعر اردو خوانده می‌شود؛ ولی اشعار فارسی خود را نسبت به اردو برتر می‌داند، چنانکه می‌گوید:

    میرزا اسدالله خان غالب زمانی پا به عرصه وجود گذاشت که از یک سو تسلّط مأموران امپراطوری بریتانیا، زبان‌ها را بسته و نفس‌ها را در سینه حبس کرده بود و زبان فارسی که غالب به آن عشق می‌ورزید، در سرزمین هند راه انحطاط  می‌پیمود و از سوی دیگر بساط امیران و فرمانروایان محلّی یک یک برچیده می‌شد و غالب نه مجال آن داشت که برای دل خود شعر بگوید و در فضای آزادی پرو بال بگشاید و نه ممدوحی می‌یافت که زبانش را بفهمد و هنر بی نظیرش را تحسین کند.

    علامه اقبال در یکی از منظومه‌های اردوی خود شعر وی را فوق العاده زیبا و کم نظیر دانسته و او را با شاعر بزرگ آلمانی «گوته» مقایسه نموده است (فرجاد: 1997م: تقریظ15).

    تنهامطالعه غزل‌ها و قصاید میرزا اسدالله خان غالب ما را به رفعت طبع و اوج اندیشه او در شعر و شاعری رهبری می‌کند؛ اما شاعر و نویسنده‌ای در این حد از توانایی و ذوق و قریحه که در انواع فنون شعر و نثر فارسی- با وجود آنکه زبان مادری او نبوده- دستی قوی داشته، در ایران ناشناخته مانده است.

    خود او همیشه حس می‌کرد که آن طوری که باید ارزش شعرش شناخته نشده و از همین حیث گفته است:

    بنابراین میرزا آن چنانکه باید در جهان ادب شناخته نشده است؛ البته تلاش‌هایی برای معرفی احوال و آثار او به کوشش محمدحسن حائری، محمدعلی فرجاد و خواجه الطاف حسین حالی صورت گرفته است و مقالاتی نیز به فارسی و اردو دربارۀ غالب و کارهای علمی و ادبی او نوشته شده است.

    غالب دهلوی با وجود علاقه فراوانی که به تاریخ و فرهنگ ایران داشته و دلبستگی به ایران و زبان فارسی را همواره مورد افتخار خود می‌دانسته، تقریباً بکلّی مورد بی اعتنایی قرار گرفته است. دراین مقاله سعی شده است تا با معرفی و بررسی اوزان غزل یادی از این شاعر اندیشمند شود و اهل ادب به پایه شعر میرزا و حقیقت آثار او بذل عنایتی بنمایند.

    در باب اوزان رایج غزل و سیر تحوّل تاریخی آن تحقیقاتی به وسیله خانلری، ساتن، شمیسا و صبور انجام شده است. دکتر خانلری کاربرد بیست وزن پرکاربردتر را از قرن ششم تا قرن سیزدهم مورد بررسی قرار داده است و چگونگی و علل تغییر میزان کاربرد اوزان را در دوره‌های مختلف بیان کرده است.

    صبور در کتاب «آفاق غزل فارسی» خصوصیّات اوزان غزل و تحولات مربوط به آن» را بیان نموده است. در این کتاب ابتدا سیر تحوّلات تغزل و غزل مورد بررسی قرار گرفته و سپس ویژگیهای غزل غنایی، اندیشه‌های عرفانی در غزل و سیر تکامل غزل در دوره‌های مختلف بیان گردیده است.

    در این پژوهش غزل‌های غالب از منظر وزن مورد بررسی قرار گرفته است و تنوّع اوزان غزل‌های او از لحاظ آماری معرفی می‌گردد و نوع وزن‌هایی که غالب در غزلیات خود استفاده نموده با توجه به سبک هندی بررسی می‌شود.

اساس کار ما در این مقاله، دیوان اشعار غالب به تصحیح محسن کیانی است.

 

معرفی آماری اوزان غزل‌های غالب

در اینجا اوزان غزل‌های غالب به ترتیب فراوانی کاربرد معرفی می‌شود و در برابر هر وزن تعداد غزل‌های سرود شده به آن وزن و نسبت آن‌ها به کل غزل‌های غالب ثبت گردیده است.

معرفی آماری اوزان غزل‌های غالب

همچنان‌که می‌بینیم، غالب 334 غزل خود را در 20 وزن سروده است. این 20 وزن را براساس میزان استفاده شاعر می‌توان به سه گروه تقسیم کرد:

1) 6 وزن اول که بیشترین بسامد را دارد و حدود 85% از مجموع غزل‌های غالب را شامل می‌شود، گروه اول را تشکیل می‌دهد. این شش وزن همان شش وزن پرکاربرد در شعر فارسی است. وزن مفعول فاعلات مفاعیل فاعلن پرکاربردترین وزن در غزل غالب است درغزل فارسی نیز بسیار مورد استفاده قرار گرفته است. این وزن طبق نظر خانلری وزن متوسط ثقیل به شمار می‌آید و برای بیان مضمون مورد نظر شاعر گنجایش بیشتری دارد.

    وزن مفاعلن فعلاتن مفاعلن فعلن از وزن‌های متوسط خفیف است که درصد کاربرد آن در دیوان غالب از درصد کاربرد آن در غزل فارسی بیشتر است و از وزن‌های مورد علاقه شاعر محسوب می شود.

    وزن فاعلاتن فعلاتن فعلاتن فعلن و نیز وزن مفعول مفاعیل مفاعیل فعولن که رتبة سوم و چهارم در غزل غالب را داراست از اوزان متوسط خفیف و ثقیل است که غالب 93 غزل خود را در این دو وزن سروده و این نشان دهنده توجه خاص او به این دو وزن است. به ویژه وزن مفعول مفاعیل مفاعیل فعولن که در غزل سعدی و حافظ نیز بسیار به کار رفته است.

    وزن فاعلاتن فاعلاتن فاعلاتن فاعلن و وزن مفاعیلن مفاعیلن مفاعیلن مفاعیلن از اوزان ثقیل است که در غزل غالب کاربرد چشمگیری یافته است و از وزن‌هایی است که شاعران سبک هندی به آن‌ها توجه خاص نشان داده و غزل‌های بسیاری را در این دو وزن سروده‌اند.

2) از وزن 7 تا 13 را می‌توان در گروه دوم جای داد، که حدود 12% از غزل‌های او را در برمی‌گیرد. دو وزن اول این گروه از اوزان دوری محسوب می‌شود و غالب  به مراتب بیشتر از متوسط کاربرد غزل فارسی و حتی سبک هندی، این دو وزن را استفاده نموده است. وزن های کوتاه فاعلاتن مفاعلن فعلن و مفاعیلن مفاعیلن فعولن از وزن های پر کاربرد در سبک هندی است که در دیوان غالب کمتر به کار رفته و غالب تمایل کمتری به کاربرد  این دو وزن نشان داده است.

    بحر رجز مثمن سالم از وزن های ثقیل شعر فارسی محسوب می‌شود و با وجود آن که در سبک هندی زیاد مورد استقبال قرار نگرفته است، غالب به کاربرد آن تمایل داشته و پنج غزل خود را در این وزن سروده که با توجه به میزان آن در سبک هندی این تعداد قابل توجه است.

    وزن فاعلات مفعولن فاعلات مفعولن از بحرهای کم کاربرد شعر فارسی است. غالب چهار غزل خود را در این وزن سروده است و وجود این وزن در دیوان او می‌تواند از ویژگی‌های سبکی محسوب شود.

    آخرین وزن این گروه که از وزن های کوتاه است با توجه به کاربرد آن در غزل فارسی در شعر غالب چندان مورد استقبال قرار نگرفته است.

3) 6 وزن باقی مانده (از وزن 14 تا 20) کمترین کاربرد را در غزل‌های غالب دارد و تنها 3% غزل‌های او را شامل می‌شود. این وزن‌ها در شعر فارسی نیز از اوزان کم کاربرد محسوب می‌شود؛ بویژه در سبک هندی چندان مورد استفاده قرار نگرفته است. اما وجود این اوزان در غزل غالب نشان دهندة تمایل او به انصراف از سبک هندی و بازگشت ادبی است.

 

دسته بندی وزن‌های غزل غالب

طبق تحقیقات و بررسی‌های خانلری اوزان فارسی براساس سه ملاک طول (برحسب تعداد هجا)، خفیف و ثقیل (برحسب نوع هجا) و تناوب به پنج گروه اوزان کوتاه، متوسط ثقیل، متوسط خفیف، بلند ثقیل و متناوب تقسیم بندی گردیده است. در مورد رواج هر یک از این گروه‌های وزنی در دوره‌های مختلف، خانلری آن را به «اوضاع اجتماعی و حالات روحی ملّت ایران» ربط داده است.

    خانلری در پژوهش عالمانه‌ای که تحت عنوان (تحقیق انتقادی در عروض فارسی و چگونگی تحول اوزان غزل) نموده اند 20996 غزل فارسی را از دیوان های 51 شاعر مربوط به آغاز قرن ششم تا پایان قرن سیزدهم را مورد مطالعه قرار داده است و نسبت درصد استعمال هر یک از اوزان را در غزلیات آنان و سیر تحول و موارد کاربرد وزن ها را باز نموده اند (خانلری، 147:1372به بعد).

     یافته‌های خانلری نشان می‌دهد که از حدود قرن هشتم اوزان متوسط ثقیل بتدریج جای اوزان کوتاه و متوسط خفیف را که در دوره‌های قبل در غزل رواج داشت می‌گیرد. از نظر او وزن‌های خفیف، مهیج و سرور آور و متناسب با مضامین نشاط انگیز و شادی بخش است. و وزن‌های متوسط ثقیل را دارای آهنگی متین و سنگین و غم انگیز معرفی می‌کند (خانلری،1372 :152به بعد).

باتوجه به جدول در می‌یابیم که غالب نیز مانند دیگر شاعران سبک هندی به استفاده از اوزان کوتاه تمایل کمتری داشته است و تنها 1/5 درصد غزل‌های خود را در وزن‌های کوتاه سروده است.  65/73 درصد غزل‌های او در اوزان متوسط ثقیل و متوسط خفیف است. چون این وزن‌ها گنجایش بیشتری برای بیان مفاهیم و مضامین داشتند. استفاده از اوزان بلند ثقیل، بخصوص بحر هزج مثمن سالم نیز در غزلیات غالب قابل توجه است.

 

مقایسه آماری وزن در غزل غالب با وزن غزل در سبک هندی و وزن غزل فارسی

باتوجه به جدول درمی‌یابیم، که شش وزن اول که غالب حدود 85 درصد غزل‌های خود را درآن‌ها سروده، همان شش وزن پرکاربرد زبان فارسی و غزل سبک هندی است.

 

بررسی یکایک اوزان

وزن رتبه اول یعنی «مفعول فاعلات مفاعیل فاعلن» در غزل غالب، چنانکه مشاهده می‌شود، در غزل فارسی نیز رتبه اول را دارد؛ اما کاربرد آن در شعرغالب از میزان متوسط سبک هندی و نیز میزان کاربرد آن در غزل فارسی بیشتر است.

وزن دوم جدول در سبک هندی نیز رتبة دوم را دارد و سومین وزن پرکار برد در غزل فارسی است. میزان کاربرد آن در غزل غالب از میزان آن در سبک هندی کمتر و از میزان کاربرد آن در غزل فارسی بیشتر است.

میزان کاربرد وزن سوم در غزل بیش از میزان متوسط کاربرد آن در سبک هندی و غزل فارسی است.

در مورد وزن چهارم که از وزن‌های پرکاربرد در غزل فارسی است و حتی در شعر سعدی و حافظ نیز کاربرد زیادی دارد، خانلری اشاره‌ای نکرده است. امّا یافته‌ها نشان می‌دهد که کاربرداین وزن با وضعیت کلّی شعر در سبک هندی سازگار است و غالب نیز بیش از متوسط کاربرد آن در غزل فارسی این وزن را به کار گرفته است.

وزن پنجم که در غزل سبک هندی رتبة اول و در غزل فارسی دومین وزن پرکاربرد است در غزل غالب کمتر از میزان متوسط سبک هندی و غزل فارسی به کار گرفته شده است.

    کاربرد وزن ششم در غزل غالب تقریباً به اندازه کاربرد آن در سبک هندی است. امّا از میزان متوسط کاربرد آن در غزل فارسی بیشتر است.

    وزن هفتم و هشتم که از اوزان متناوب است، در غزل غالب از میزان کاربرد آن در سبک هندی و همچنین از متوسط کل بیشتر است.

    وزن‌های نهم ودهم طبق نظر خانلری از اوزان کوتاه محسوب می‌شود و غالب در حد قابل توجهی کمتراز هردو میزان غزل در سبک هندی و متوسط کل به آن‌ها تمایل نشان داده است.

    وزن یازدهم که به نظر خانلری از وزن‌های بلند ثقیل محسوب می‌شود در غزل غالب از میزان آن در سبک هندی به میزان قابل توجهی بیشتر است، اما از میزان متوسط کل اندکی کمتر است.

    وزن دوازدهم جزء اوزان رایج غزل نیست و استفاده غالب از این وزن کم کار برد را می‌توان ویژگی سبکی او تلقی نمود.

    وزن سیزدهم که مطابق نظر خانلری از اوزان کوتاه است، کاربرد آن در غزل غالب از متوسط سبک هندی و متوسط کل کمتر است.

    وزن‌های چهاردهم و پانزدهم از وزن‌های کم کاربرد است که خانلری آن‌ها را بررسی نکرده است. وزن شماره چهارده که طبق ملاک‌های او وزن متوسط خفیف محسوب می‌شود، غالب تقریباً معادل میزان متوسط کل به کار برده است. و کاربرد وزن پانزدهم نیز در غزل غالب تقریباً با میانگین غزل فارسی برابر است.

    وزن شانزدهم را غالب بسیار کمتر از هردو معیار به کاربرده است. این وزن نیز از اوزان کوتاه محسوب
 می‌شود.

    وزن هفدهم از اوزان کم کاربردی است که خانلری بررسی نکرده است، و طبق یافته‌های خانلری این وزن را باید از اوزان بلند نسبتاً خفیف محسوب نمود، که در سبک هندی کاربرد آن پایین تر از میانگین غزل فارسی بوده است. استفاده غالب از این وزن تقریباً معادل متوسط کل است.

    وزن هیجدهم جزء چهار وزن کوتاهی است که طبق نظر خانلری هیچ گاه در نزد شاعران غزل سرا رواج نیافته است و میزان کاربرد غالب از این وزن نیز بسیار کمتر از میزان متوسط غزل فارسی است.

    وزن نوزدهم و بیستم از اوزان متناوب است که کاربرد آن در غزل غالب از هر دو معیار پایین‌تر است.

پرکاربردترین وزن‌ها در غزل غالب

1- بحر مضارع مثمن اخرب مکفوف محذوف:

مفعول فاعلات مفاعیل فاعلن

از جمله غزل‌هایی که در این وزن سروده شده اند، می‌توان به غزل های:31، 32، 36، 37، 44،‌ 50، 53، 54، 63، 65، 67، 68،106، 107،112، 126، 127، 128، 134،149،150، 151، 166،170، 184، 219، 224، 228 و233 به عنوان نمونه اشاره نمود.

2- بحر مجتث مثمن مخبون محذوف:

مفاعلن فعلاتن مفاعلن فعلن

غزل‌های 28، 29، 49، 57، 60، 61، 73، 78، 80، 105،115، 117، 129، 130، 145، 158، 159، 193، 194، 216، 227، 264،289 و 320 نمونه هایی از غزل غالب در این وزن است.

3- بحر رمل مثمن مخبون محذوف:

فاعلاتن فعلاتن فعلاتن فعلن

غزل‌های:10، 39، 40، 45، 46، 72، 75، 76، 120، 122، 123، 138، 141، 147، 154، 169، 186، 192، 222، 237، 248، 268 و 294 از جمله غزل های سروده شده در این وزن هستند. 

4- بحر هزج مثمن اخرب مکفوف محذوف:

مفعول مفاعیل مفاعیل فعولن

غزل‌های 24، 25، 48، 51، 109، 124، 125، 132، 142، 157، 238، 254، 271، 282 و 327 نمونه هایی از غزل غالب در این وزن هستند.

5- بحر رمل مثمن محذوف:

فاعلاتن فاعلاتن فاعلاتن فاعلن

غزل‌های 20، 30، 58، 59، 69، 70، 85،108، 110، 152، 176، 177، 187، 211، 245، 246، 247، 256، 257، 273، 280، 306، و 322 از جمله غزل های سروده شده در این وزن هستند.

6- بحر هزج مثمن سالم:

مفاعیلن مفاعیلن مفاعیلن مفاعیلن

غزل‌های 7، 13، 14، 22، 23، 26، 27، 33، 119، 131، 136، 137، 153، 163، 167، 172، 174، 190، 191، 217، 218، 267، 278، 311، 315 و 333 نمونه هایی از این وزن در غزل غالب است.

ب) اوازن کم‌کاربرد در غزل غالب

1- بحر مقتضب مثمن مطوی مقطوع:

فاعلات مفعولن فاعلات مفعولن

غزل‌های: 205، 314 و 276 در این وزن سروده شده‌است.

2- بحر منسرح مثمن مطوی منحور:

مفتعلن فاعلات مفتعلن فع

غزل‌های 285 و 312 به این وزن سروده شده‌است.

3- بحر متقارب مثمن سالم:

فعولن فعولن فعولن فعولن

4- بحر رمل مثمن مخبون:

فاعلاتن (فعلاتن) فعلاتن فعلاتن فعلاتن

5- بحر رمل مسدس مخبون محذوف:

فاعلاتن فعلاتن فعلن

ج) کاربرد اوزان کوتاه در غزل غالب

1- بحر خفیف مسدس مخبون محذوف:

فاعلاتن مفاعلن فعلن

غزل های:107، 114، 236 و 275 از جمله غزلهای سروده شده در این وزن است.

2- بحر هزج مسدس محذوف:

مفاعیلن مفاعیلن فعولن

غزل های235،279 و 291 نیز در این وزن سروده شده اند

3- بحر رمل مسدس محذوف:

فاعلاتن فاعلاتن فاعلن

غزل های 156، 266 و274 در این وزن سروده شده اند.

4- بحر هزج مسدس اخرب:

مفعول مفاعلن فعولن

غزل334 یعنی آخرین غزل دیوان غالب نیز در این وزن است.

 

دسته بندی سبکی اوزان غزل غالب:

اوزان غزل‌های غالب را می‌توان به سه دسته سبکی، غیر سبکی و اوزان نادر تقسیم کرد:

1- اوزان سبکی: وزن‌هایی که میزان استفادة غالب از آن‌ها با میزان کاربرد معیار تفاوت دارد و می‌توان از اوزان سبکی محسوب نمود، به دو دسته تقسیم می‌شود: اوزانی که کاربرد آن‌ها در غزل غالب کمتر از میزان کاربرد در سبک هندی است و اوزانی که غالب بیش از حد سبک هندی از آن‌ها استفاده کرده است.

1-1- کاربرد اوزان 5 ، 9، 10، 13 ، 16 در غزل‌های غالب کمتر از متوسط کاربرد آن در سبک هندی و همچنین متوسط کل دوره‌ها است.

وزن‌های 9، 10، 13 و 16 همه کوتاه است و به این ترتیب می‌توان گفت یکی از ویژگی‌های سبکی وزن‌های غزل غالب، اندک بودن اوزان کوتاه است.

1-2- وزن‌هایی که غالب آن‌ها را بیش از میزان متوسط در سبک هندی به کار گرفته است؛ اوزان 1 ، 3 ، 7 ، 8 ، 11 ، 14 و 17 در غزل‌های غالب بیش از متوسط قرن یازدهم (سبک هندی) است.

     وزن 1 متوسط ثقیل است. وزن 3 و 14 متوسط خفیف است. وزن 7 ، 8 و 19 از اوزان متناوب (دوپاره) است، وزن 11 بلند و ثقیل است و وزن 17 بلند و خفیف است و وزن 8 ضمناً بلند (شانزده هجایی) نیز هست.

بنابراین می‌توان گفت بلند بودن، ثقیل بودن و قابلیت تقسیم به دوپاره، از ویژگی‌های اوزان مورد علاقه غالب است.

2- اوزان غیر سبکی: وزن‌هایی که غالب کم و بیش آن‌ها را برابر میزان متوسط سبک هندی به کار برده است و یا کاربرد آن‌ها در ادامة مسیر منطقی آن وزن درآن دوره است، جزء اوزان غیر سبکی محسوب می‌شوند، چون این وزن‌ها بیانگر ویژگی سبک دوره است و با ویژگی‌های سبک شخصی شاعر ارتباطی ندارد. به این ترتیب وزن‌های 2 ، 4 ، 6 ، 15 ، 18 ، و 20 در این دسته جای می‌گیرد.

3- تنها وزن نادر غزل غالب، وزن 12 است که اولین کاربرد این وزن غزلی از عطار است (مدرّسی، 1384: 344). حافظ نیز غزلی دراین وزن سروده است. خواجوی کرمانی، صائب، کلیم و فیض کاشانی نیز هر یک در این وزن طبع آزمایی کرده‌اند و یکی دو غزل یا تک بیت به آن سروده اند. بیدل سیزده غزل به این وزن سروده است. غالب 4 غزل خود را به این وزن سروده است.

 

نتیجه

غالب به تبع «سنت شاعری و شیوة معمول زمان» از نظر شش وزن پرکاربرد غزل‌هایش، تفاوت چندانی با سبک هندی ندارد. این وزن‌ها شامل بحرهای مضارع اخرب، مجتث مخبون، رمل مخبون و هزج اخرب، رمل محذوف و هزج سالم است. غالب وزن «فاعلات مفعولن فاعلات مفعولن» که نمونه کاربردش در شعر فارسی انگشت شمار است را در 4 غزل به کاربرده است. کاهش یا افزایش استفاده از برخی اوزان نسبت به سبک هندی در غزل غالب نشانه‌هایی از تغییر سبک و بازگشت ادبی در غزل او است که از جمله آن‌ها می‌توان وزن مفعول فاعلات مفاعیل فاعلن را نام برد. غالب این وزن را بیشتر از متوسط کاربرد آن در سبک هندی به کار گرفته و یا وزن فاعلاتن فاعلاتن فاعلاتن فاعلن که در غزل او بسیار کمتر از متوسط کاربرد آن در سبک هندی است. غالب همچون دیگر شاعران سبک هندی، تمایل کمتری به استفاده از اوزان کوتاه دارد و درصد کمی از غزل‌های خود را در این وزن سروده ‌است. بلند بودن، ثقیل بودن و قابلیت تقسیم به دوپاره بودن از ویژگی‌های مهم اوزان مورد علاقه غالب است. چون غالب این نوع وزن‌ها را بیش از متوسط کاربرد آن در سبک هندی مورد استفاده قرار داده‌است.

تعداد مشاهده مقاله: 5,055

تعداد دریافت فایل اصل مقاله: 856