مقدمه

تصحیح انتقادی و احیای متون یکی از عرصه‌های مهم تحقیق در ادب کهن فارسی است که به ویژه در طیّ قرن اخیر مورد توجّه مصحّحان برجسته‌ای چون علّامة قزوینی، جلال‌الدین همایی، بدیع‌الزمان فروزانفر و دیگران قرار گرفته است. تصحیح و نشر بسیاری از متون گرانقدر گذشته به شیوه‌ای علمی توسط این استادان، زمینه‌ای قابل اعتماد برای تحقیقات دیگر فراهم کرده است. با این همه هنوز هم بسیاری از آثار ارجمند ادب فارسی را می‌توان یافت که به طبع انتقادی نرسیده‌اند و به تصحیح مجدد نیاز دارند. دیوان سید حسن غزنوی (م 556ق) یکی از این آثار ارزشمند است.

سید حسن غزنوی مشهور به سید اشرف از شاعران توانایی است که شعر و شخصیّت او سبب زندگی در یکی از پربارترین دوره‌‌‌‌های شعر فارسی، چنان که باید شناخته نشده است. دوره‌ای که در آن شاعران بزرگی چون سنایی (م 535ق)، خاقانی (م 595ق) و نظامی (م 614/ 619ق) عرصۀ خودنمایی را بر دیگر شاعران تنگ کرده بودند. با این همه قرائنی موجود است که نشان می‌دهد سید حسن نزد معاصرانِ خود مورد احترام بوده است و شاعران و تذکره‌نویسانِ پس از او نیز وی را می‌ستوده‌اند. از آن جمله سنایی، از معاصرانِ سید حسن، در کارنامۀ بلخ (سنایی، 1348: 195) از او به عنوان شاعری خردمند و بامعانی یاد کرده است و نیز جمال‌الدین عبدالرزاق (م 588ق) که بسیاری از قصاید این شاعر را استقبال کرده است، سید حسن را در کنار رشید وطواط و انوری از جمله شاعرانی دانسته است که در شکوفایی شعر او مؤثر بوده‌اند:

در میان معاصران ما، استاد مدرّس رضوی که خود مصحّح دیوان سید حسن بوده است او را از استادانی دانسته است که در بیشتر فنون سخن طبع‌‌‌‌آزمایی کرده است و از عهدۀ همۀ آنها به خوبی برآمده است (غزنوی، 1362: 395). در اهمّیت دیوان این گویندۀ زبردست برای بزرگانی همچون فروزانفر و دهخدا همین نکته بس که هر دو با وجود مشغله‌‌‌‌های علمی دیگر، پس از خواهش مدرّس رضوی از آنها، با دقّت تمام دیوان سید حسن را مطالعه کرده، نکات فراوانی را یادآوری نموده‌‌‌‌اند که در پایان دیوان به چاپ رسیده است. استاد صفا نیز سید حسن را از فصحای بزرگ اواسط قرن ششم دانسته است که کلامی سخته و استوار و سبکی مخصوص به خود دارد که بعد از او بر شعر شاعران نیمۀ دوم قرن ششم تأثیرگذار بوده است (1378: 2/ 592).

 

پیشینۀ پژوهش

دیوان سید حسن نخستین بار در سال 1328ش. به تصحیح محمّدتقی مدرّس رضوی و بار دیگر، در سال 1362ش. با برخی اصلاحات جزئی به اهتمام محمّد روشن منتشر شده است. این تصحیح همراه با مقدّمه‌ای در شرح احوال سید حسن، ممدوحانِ او و بررسیِ مختصرِ شعر او شامل 97 قصیده، 18 ترجیع­بند، 83 غزل، 40 قطعه و 197 رباعی به چاپ رسیده است و در طول شصت سال اخیر یگانه مرجع تحقیق دربارۀ این شاعر بوده است. کوشش مرحوم مدرّس در تصحیح دیوان سید حسن با وجود ضعف باصره ستودنی است امّا ایشان خود بیش از همه از نقص‌‌‌‌های چاپ خویش آگاه بوده و چندین جا به این نکته اشاره کرده است. وی یکی از علّت‌‌‌‌های تعجیل در چاپ این دیوان را با همۀ نقائص آن، مجهول‌‌‌‌القدر ماندن سید حسن دانسته، اظهار امیدواری کرده است که بعدها کسانی شیفتۀ شعر وی شوند و با تهیۀ نسخ قدیمی و کامل و رفع نواقص، چاپ آن را تجدید کنند (غزنوی، 1362: 416).

 

روش پژوهش

موضوع این مقاله بررسی ایرادهای طبع مدرّس است که به روشنی ضرورت تصحیح تازۀ دیوان سید حسن را نشان می‌دهد. گفتنی است این موارد تنها بخشی از اشکالاتی است که نگارنده در تصحیح تازۀ خود از این دیوان به آنها برخورده است و در حدّ مجال محدود مقاله آنها را عرضه می‌کند. این اشکال‌ها در چند گروه کلّی شامل شیوۀ تصحیح، نسخه‌بدل‌ها، صورت‌های نادرست، افتادگی‌ها و اشکالات کلّی قابل بررسی است.

 

1. شیوۀ تصحیح

از جمله نکات مهم در باب شیوۀ تصحیحِ مدرّس رضوی در این طبع، موارد ذیل قابل ذکر است.

1- 1. مشخص نبودن نسخۀ اساس و ترتیب استفاده از سایر نسخه‌ها

در مقدمة کتاب هیچ گونه اشاره و نشانه­ای مبنی بر تعیین نسخة اساس به چشم نمی­خورد و در باب اهمیّت و اعتبار نسخه‌ها و شیوة استفاده از آنها سخنی به میان نیامده است. مدرس شیوۀ خود را در تصحیح، به این صورت خلاصه کرده است که پس از گردآوری اشعار سید حسن از مجموعه­ها و تذکره­ها، آنها را با نسخه‌ای از دیوان در کتابخانۀ آستان قدس رضوی مقابله کرده است و پس از تفکیک قصاید و ترجیعات و جز آن‌ها، برخی از اختلافات نسخ را در ذیل صفحات ذکر کرده است. از آن پس نیز تا هنگام چاپ کتاب هرگاه به نسخه­ای از اشعار سید حسن برخورده، آنها را با مجموعۀ خود مقابله کرده است (غزنوی، 1362: 414). بنابراین نسخة آستان قدس از نظر وی بهترین و مهمترین منبع در تصحیح دیوان بوده است امّا از آنجا که این نسخه به خط نستعلیق غیرمنقوط نوشته شده است مدرس در موارد بسیاری از آن عدول کرده، روایت نسخة ملک و مجلس را که خواناتر بوده، اختیار کرده است بی آنکه از وجه ترجیح سخنی به میان آورده باشد. چند نمونه:

نسخۀ آستان قدس، ص 12: و إن یکاد بدم بر سپاه منصورش ¹

نسخۀ آستان قدس، ص 12: نشیمن باز ظفر

نسخۀ آستان قدس، ص 32: چشمۀ مهر

نسخۀ آستان قدس، ص 36: دشمنت گرچه؛ هم بدان رشته

نسخۀ آستان قدس، ص40: که گرد از بحر برگیرد

1- 2. مشخص نبودن منبع ابیات و اشعار

یکی از اشکال‌های طبع مدرس، اشعاری است که در دیوان آمده امّا منبع آنها مشخص نیست. مدرّس غالباً دربارۀ منبع این اشعار سخنی نگفته است و گاه نیز بدون ذکر مشخصات دقیق آنها به اشاراتی مبهم بسنده کرده است. برای نمونه در بخشی از رباعیات توضیح داده است که «این رباعی­ها از چند تذکرۀ خطی به دست آمد» (غزنوی، 1362: 346) و یا «این رباعی در جنگی به سید حسن و در جنگی دیگر به سید حسن اشرفی ² منسوب شده است» (غزنوی، 1362: 342). در باب اختلافات کلّی نسخه­ها نیز همین رویه را در پیش گرفته است مثلاً ذیل غزلی اشاره کرده که ابیات این غزل در برخی نسخ، ضمن قصیده هم آمده است (غزنوی، 1362: 289).

1- 3. نقص نسخه‌ها

نسخه‌‌‌‌های مدرّس در تصحیح دیوان سید حسن به ترتیب عبارت‌‌‌‌اند از:

1) نسخۀ کتابخانۀ مدرسۀ عالی سپهسالار، به شمارۀ 185، سدۀ 13ق. ³

2) نسخۀ کتابخانۀ آستان قدس، به شمارۀ 4673، مورّخ 1012ق. ⁴

3) نسخۀ کتابخانۀ ملک، به شمارۀ 7 /5307، سدۀ 11ق. ⁵

4) نسخۀ کتابخانۀ مجلس، به شمارۀ 7886، سدۀ 11ق. ⁶

5) نسخة متعلق به مهدی بیانی، مورّخ 995ق.

6) نسخة متعلق به خانلری، مورّخ 1028ق. ⁷

وی در تصحیح خود از دو نسخة مهمّ و معتبر دیوان استفاده نکرده است. نخست، دستنویس کتابخانۀ ملّی به شمارۀ ف2227 که در سال 1252ق توسّط کاتبی ناشناس در 154 برگ و در 17 سطر بر روی کاغذ فرنگی و به خطّ نستعلیق کتابت شده است (انوار، 1356: 5/ 337). این نسخه شامل دو دیوان است. نخست دیوان سید حسن غزنوی که از آغاز تا صفحۀ 212 را شامل می‌شود و پس از آن دیوان سراج قمری که از صفحۀ 212 تا صفحه 309 را در بر گرفته است. با این حال فهرست‌نگار متوجّه این موضوع نشده است و تنها به معرّفی دیوان سید حسن پرداخته است. ⁸ مجموع ابیات دیوان سید حسن در این نسخه حدود 3500 بیت است که به این صورت بخش‌بندی شده است: 1. مقدمۀ جامعِ دیوان (ص 4- 1) 2. قصائد (ص 138- 4) 3. ترجیعات (ص 184- 138) 4. غزلیات (ص 212- 184). اشعار بدون رعایت ترتیب حروف تهجی ذکر شده‌اند و در مواردی معدود، کاتب به این بخش‌بندی پایبند نبوده است؛ مثلاً در میان ترجیعات یا غزلیات، قصیده‌ای آورده است. نسخۀ کتابخانۀ ملی با وجود کتابتِ متأخّر، به واسطۀ امتیازهایی مانند ضبط‌های دقیق، اشعار و ابیات تازه، و مقدّمۀ جامع دیوان، اساس تصحیح نگارنده قرار گرفته است.

نسخة دوّم دستنویسی از تذکرة‌ خلاصةالاشعار و زبدةالافکار تقی‌الدین کاشی است که به شمارة‌ 272 در کتابخانۀ مجلس نگهداری می‌شود و تاریخ کتابت آن 1007ق است. قطع نسخه رحلی بزرگ در ابعاد 19 × 33س، جلد آن تیماج قرمز و نوع کاغذ آن اصفهانی ضخیم است و اشعار در 982 صفحه در 30 سطر و 4 ستون نوشته شده‌اند. (حائری، 1357: 21/ 70). این دستنویس که حدود 2300 بیت از اشعار سید حسن در آن دیده می‌شود از نظر امتیازهای نسخه‌شناسی پس از نسخة کتابخانۀ ملّی قرار دارد و در برخی موارد که ضبط‌های آن نسخه، غلط مسلّم است در تشخیص ضبط‌ درست و تأیید ضبط نسخه‌های دیگر بسیار راهگشاست.

 

2. نسخه ‌بدل‌ها

عرضة نسخه‌بدل و گزارش روایت­های متفاوت نسخه­ها اگر با دقت و امانت کامل انجام گیرد، اصالت نسخه­ها را نشان می‌دهد و انتخاب ضبط اصیل و صحیح، قدرت فهم و اجتهاد مصحح را خاطرنشان می­کند. کار مدرّس در این حوزه اشکالاتی دارد که به اجمال به آن اشاره می‌شود.

2- 1. ذکر نسخه‌بدل‌ها بدون علامت (/ رمز) نسخه

مدرّس در طبع این دیوان یکی از اصول اولیۀ تصحیح را نادیده گرفته است یعنی در پای صفحات تنها به ذکر اختلاف نسخه‌ها بسنده کرده و جز در موارد بسیار نادر اشاره‌ای به منبع نسخه‌بدل­ها نکرده است. به همین سبب نمی‌توان در باب صحّت و اصالت نسخه­ها هیچ نظری ارائه داد.

2- 2. عرضۀ ناقص نسخه‌بدل‌ها

مصحّح چنان که خود اشاره کرده (غزنوی، 1362: 414) تنها «بعضی از نسخه‌بدل‌ها و اختلافات نسخ» را ذکر کرده است. فارغ از این که معیار وی در گزینش و ذکر این اختلافات روشن نیست؛ با بررسی نسخه‌ها به موارد متعدّدی برمی‌خوریم که بدون هیچ علّتی از ذکر اختلاف نسخ خودداری شده است، درحالی که این موارد جزئی و غیرضروری به نظر نمی‌رسند و گاه حتّی نسبت به متن ترجیح دارند. ⁹ ابیات زیر نمونه‌هایی از این مواردند:

نسخۀ ملک، ص 12 (مصراع دوّم): مشکی چو خطّ دوست که پُر شهد و شکّر است

نسخۀ ملک، ص 71: پُرروزن

نسخۀ آستان قدس، ص 51: نصرت­گیاه

نسخۀ مجلس، ص 56 (مصراع دوّم): الا تا لعل محبوبان دهد شیرینی شکّر

نسخۀ مجلس، ص 47: بخت است و باشد

2- 3. ترجیح حاشیه بر متن

عرضة متن منقح و پیراسته و ارائة موارد اختلاف نسخ در حاشیه از اصول ضروری تصحیح متن است؛ نسخه‌بدل‌ها غالباً صورت تصحیف‌شده یا مغلوط متن هستند و یا حدّاقل از نظر تناسب و صحّت، در درجۀ پایین‌تری از متن قرار می‌گیرند. با این حال در تصحیح مدرّس این موضوع درهمه جا رعایت نشده است و گاه حاشیه بر متن ترجیح دارد. وی در موارد فراوان روایت نسخۀ اساس را بی هیچ علّتی به حاشیه برده و روایت نسخه‌های دیگر را وارد متن کرده است. به چند نمونه توجه کنید:

نسخۀ ملک، ص 21: ملک به‌حق

نسخۀ آستان قدس، ص 9: تا بر سر خیال تو چشمم

نسخۀ ملک، ص 79 (مصراع اوّل): خشنود باد جانت از ایشان که از تو خود

نسخۀ مجلس، ص 49: بخار

نسخۀ آستان قدس، ص 44 (مصراع دوّم): چو شمعم در فراقت چون برآید دود دود از سر

نسخۀ ملک، ص 83: مخلص و یاور (چاکر در متن تکرار قافیه است).

2- 4. یکسانی حاشیه و متن

یکی از اشکالاتی که گاه در این طبع به چشم می‌خورد، یکسانیِ روایت برخی از نسخه بدل ها با روایت متن است و معلوم نیست این اشتباه که مایۀ شگفتی مخاطب می‌شود چگونه پدید آمده است. نمونه‌هایی از این موارد در صفحات 56 (بیت 4)، 151 (بیت 6)، 190 (بیت 6)، 191 (بیت 10)، 287 (بیت 19)، 334 (بیت 4) دیده می‌شود.

 

3. صورت‌های نادرست

مقصود از صورت‌های نادرست ابیات مغشوش و نامفهومی است که تعداد آنها در طبع مدرّس کم نیست. در این تصحیح ابیات متعدّدی دیده می‌شود که برخی از آنها ضبط مغلوط و مغشوشی دارند و با علامت (؟) مشخص شده‌اند و برخی دیگر ابیاتِ مبهم و نامفهومی هستند که ظاهراً در نظر مدرّس وجهی داشته‌اند و علامت (؟) ندارند. علاوه بر این، ابیات فراوان دیگری نیز وجود دارد که ضبطِ آنها بسیار ضعیف به نظر می‌رسد امّا چون مدرّس نسخۀ دیگری در اختیار نداشته، ناگزیر همان ضبطِ ضعیف را در متن آورده است. در حال حاضر نسخه‌های متعدّدی از دیوان این شاعر شناسایی شده است که در دسترس مدرّس نبوده‌اند. با تأمل در آنها روایت صحیح و اصیلِ بسیاری از این ابیات آشکار می‌شود. در اینجا با ذکر نمونه‌هایی از این موارد در طبع مدرّس، صورت صحیحِ آنها در تصحیحِ تازه نشان داده شده است.

طبعِ مدرّس:

تصحیحِ تازه:

تنبیه (= آگاه کردن) و انتباه (= بیداری، آگاهی) یک بار دیگر در دیوان سید حسن (1362: 198) در یک بیت به کار رفته‌اند. بیداریِ ستاره اشاره به حضور شبانۀ ستارگان در آسمان است:

طبعِ مدرّس:

تصحیحِ تازه:

«نیش و نشتر» در ضبط مدرّس رضوی تقریباً به یک معنا به کار رفته‌اند و با «چار طبع» لفّ و نشر ناقصی پدید آورده‌اند. علاوه بر این که ارتباط خاصّی میان آنها با چار طبع وجود ندارد. حال آن که در تصحیح تازه، لفّ و نشر بیت به این صورت کامل شده است: آتش در دل (کنایه از حسرت و اندوه)، آب در دو دیده (کنایه از اشک و اندوه)، باد در دست (کنایه از بی‌نصیبی)، خاک در سر (کنایه از گرفتاری به مصیبت/ خواری و حقارت).

طبعِ مدرّس:

تصحیحِ تازه:

روایت تازه علاوه بر ارتقاء غنای موسیقایی بیت از طریق واج‌آرایی و رفع سکته‌ای که ضبط مدرّس رضوی در وزن بیت به وجود آورده است، هنرِ سید حسن در مضمون‌سازی با شکل کلمات را نیز به نحو بارزی برجسته‌تر کرده است. موضوعی که در دیوان او نمونه‌های متعددی دارد ← (غزنوی، 1362: 124، 132، 164، 190).

طبعِ مدرّس:

تصحیحِ تازه:

چنان که دیده می‌شود در چاپِ مدرّس رضوی، بیت به همین صورت مغشوش آمده است و مصحّح در کنار دو مصراع علامت (؟) گذاشته است. تصحیح تازه مشخص می‌کند که بیت در وصفِ جنگاوری لشکریان ممدوح سروده شده است.

طبعِ مدرّس:

تصحیحِ تازه:

ارتباط «پیکر دیو» با «قمر»، در چاپ مدرّس رضوی روشن نیست و موجب اخلال در معنای بیت شده است. ضبط تازه، به درستی ابهام بیت را برطرف کرده است. تشبیه ماه به پیک از مضامین رایج در شعر فارسی است و در دیوان سید حسن نیز سابقه دارد:

4. افتادگی‌ها

چنان که گفته شد مدرّس در تصحیح خود از دو نسخۀ مهمّ دیوان استفاده نکرده است و این موضوع موجب شده است اشعار و ابیات فراوانی از سید حسن غزنوی از دیوان مصحَّح او ساقط شود. همچنین در منابع دیگر نیز اشعاری به نام سید حسن آمده است که در طبع مدرّس نشانی از آنها نیست. از آن جمله در کتاب نزهة­المجالس که در حدود یک قرن پس از مرگ سید حسن تدوین شده، 89 رباعی به اسم این شاعر آمده است که از میان آنها تنها 22 رباعی در دیوان چاپی او وجود دارد (شروانی، 1375: 100).

4- 1. افتادگی اشعار

یک قصیده، 10 غزل، 3 قطعه و یک رباعی در دو نسخۀ کتابخانۀ ملّی و تذکرة‌ خلاصةالاشعار وجود دارد که در متن چاپیِ دیوان نیامده است. قرائن سبک‌شناسی مشابهت تام این اشعار را با سبک سخن سید حسن غزنوی تأیید می‌کند. مطلع این اشعار و شمارِ ابیات آنها از این قرارند:

قصیده

غزلیات

قطعات

رباعی

4- 2. افتادگی ابیات و مصراع‌ها

نسخۀ ملّی و تذکرة‌ خلاصةالاشعار در مجموع 55 بیت تازه دارند که در طبعِ مدرّس رضوی نیامده است. این افتادگی‌ها در میان قصاید، غزلیات و ترجیعات دیده می‌شوند و به طور کلّی دو دسته‌اند: نخست ابیاتی که حذف آنها خللی در معنا یا ساختار شعر ایجاد نکرده است مانند این ابیات که از قصیدۀ شمارۀ 66 (غزنوی، 1362: 135) ساقط شده است:

و یا این بیت که در غزل شمارۀ 12 (غزنوی، 1362: 268) نیامده است:

امّا گروه دوّم ابیات و مصراع‌هایی است که حذف آنها معنا یا ساختار شعر را گنگ و مبهم کرده است به ویژه مواردی که در اصل چهار مصراع بوده و با ساقط شدن مصراع‌های دوم و سوم به صورت یک بیت درآمده‌اند. ابیات زیر نمونه‌هایی از این موارد است:

طبعِ مدرّس:

تصحیحِ تازه:

طبعِ مدرّس:

تصحیحِ تازه:

طبعِ مدرّس:

تصحیحِ تازه:

5. اشکالات کلّی

گذشته از اشکالات مهمّ طبع مدرس که پیش از این گذشت نقص‌های جنبی دیگری نیز در این تصحیح وجود دارد که در اینجا به نمونه‌هایی از آن‌ها اشاره می‌شود.

5- 1. تکرار ابیات و اشعار

در طبع مدرّس رضوی ابیات مفردی هست که گاه در دو یا سه شعر متفاوت تکرار شده‌اند و چون این تکرارها در اغلب نسخه‌های دیوان دیده می‌شود می‌توان احتمال داد که شاعر به علل مختلف چندبار از آنها استفاده کرده است امّا گذشته از این‌ها در برخی موارد چندین بیت از یک قصیده به صورت غزلی مستقل ضبط شده است و این موضوع با هیچ یک از نسخه‌های مورد استفادۀ مدرس تطابق ندارد. برای نمونه ابیاتی از قصیدۀ 59 (غزنوی، 1362: 120) و قصیدۀ 69 (غزنوی، 1362: 143) بار دیگر به صورت غزل‌هایی مستقل (غزنوی، 1362: 285؛ 289) آمده‌اند.

5- 2. غلط­های چاپی

غلط­های چاپی در طبع نخست دیوان چندان بوده است که مرحوم مدرّس غلطنامۀ مفصلی در ابتدای دیوان آورده است. در چاپ محمد روشن بسیاری از این غلط­ها اصلاح شده امّا هنوز هم غلط­هایی در متن دیوان دیده می­شود:

 

 

5-3. نداشتن تعلیقات و نقص در نمایه­های پایانی

نمایه­های پایانی طبع مدرّس بسیار مختصر و تنها شامل فهرست اعلام و اماکن و نام کتاب­ها است و جا دارد که نمایه‌هایی چون احادیث و عبارات عربی،  لغات، ترکیبات و تعبیرات، امثال و حکم و... به آن افزوده شود. برای دریافت بهتر متن نیز وجود تعلیقات در پایان دیوان ضروری به نظر می‌رسد.

5- 4. استفاده از چاپ‌های غیرعلمی

بسیاری از منابعی که مدرس در تصحیح دیوان سید حسن به عنوان منابع جانبی از آنها سود جسته است، در زمان وی یا به چاپ نرسیده یا تصحیح قابل قبولی از آنها ارائه نشده بوده است و این موضوع احتمالاً در ورود برخی اشتباهات در کار وی بی‌تأثیر نبوده است. از جملۀ این منابع می‌توان به این موارد اشاره کرد: لباب­الأنساب بیهقی نسخۀ کتابخانۀ آستان قدس، تذکرۀ عرفات‌العاشقین نسخۀ کتابخانۀ ملک، تذکرۀ هفت اقلیم و تذکرۀ آتشکده نسخۀ کتابخانۀ سپهسالار، طبقات ناصری و تاریخ فرشته طبع هند.

نتیجه

نخستین تصحیحِ دیوان سید حسن غزنوی در سال 1328ش. به همّت مرحوم محمّدتقی مدرّس رضوی صورت گرفته است امّا به علّت اشکالات اساسی از قبیل نامشخص بودن شیوۀ تصحیح، ذکر نسخه‌بدل‌ها بدون علامت/ رمز نسخه و یا ذکر ناقص آنها، وجود برخی ضبط‌ها و صورت‌های نادرست و سقطات و افتادگی‌ها، کاستی‌های بسیاری در آن راه یافته است. در این مقاله با بررسی مختصر این ایرادات نمونه‌هایی از هریک ارائه شد که ضرورت تصحیح مجدّد دیوان این شاعر را آشکار می‌کند.

 

پی‌ نوشت‌ها

1- «و إن یکاد» بخشی از آیۀ 51 سورۀ قلم است که برای دفع چشم‌زخم می‌خوانند و بر کسی یا چیزی می‌دمند.

2- دربارۀ این شاعر ← (بگ‌جانی، 1391: 19).

3- نسخۀ کتابخانۀ سپهسالار به شمارۀ 185 شامل دیوان سید حسن غزنوی و عثمان مختاری است و ظاهراً در نیمۀ اول قرن 13ق، به خطّ نستعلیق کتابت شده و 1280 بیت از اشعار سید حسن مشتمل بر قصیده، غزل و ترجیع‌بند در آن آمده است. جلد نسخه تیماج و کاغذ آن ترمه است (شیرازی، 1318: 2/ 588).

4- این نسخه به شمارة‌ 4673 در کتابخانة آستان قدس رضوی محفوظ است و محمدحسین جُنابذی به تاریخ محرم 1012ق آن را به خط نستعلیق تحریری در 58 برگ کتابت کرده است. جلد نسخه از نوع روغنی بوده و دارای گل و بوته است. نوع کاغذ آن نخودی و جداول آن شنگرف است و کاتب مطالب را در متن و هامشِ هر صفحه نگاشته است. در این نسخه 4500 بیت از اشعار سید حسن به همراه مقدمة جامع دیوان آمده است (فاضل، 1354: 7/ 397).

5- نسخۀ کتابخانۀ ملک به شمارۀ 5307، مجموعه‌ای از دواوین سی سراینده از جمله سید حسن غزنوی است. این نسخه در سدۀ 11ق بر روی کاغذ ترمه و در 387 برگِ 31 سطری کتابت شده است. ابعاد آن 17× 25 و نوع جلد آن تیماج یشمی سیر و ضربی است. نسخة مذکور حدود 3800 بیت از اشعار سید حسن را در بر دارد (افشار، 1370: 8/ 281).

6- نسخۀ کتابخانۀ مجلس به شمارۀ 7886، مجموعه‌ای از دواوین ازرقی هروی، حسن غزنوی، اثیر اومانی، مختاری غزنوی و... است. این نسخه به خط نستعلیق در 371 برگ و احتمالاً قرن 11ق نوشته شده است و در ابتدای هر رساله فهرستی از قصائد و سپس کتیبه‎ای مرصّع و مذهّب وجود دارد که نام شاعر به رنگ لاجوردی در داخل آن نوشته شده است. در این نسخه حدود 4500 بیت از اشعار سید حسن در 39 برگ کتابت شده است (صدرایی خویی، 1376: 26/ 362).

7- دو نسخۀ اخیر چنان‌که از توضیح مدرّس رضوی (غزنوی، 1362: 412) برمی‌آید در تملّک شخصی بوده‌اند و امروز هیچ نشانی از آنها در دست نیست.

8- این نسخه، نخستین بار در جلد پنجم فهرست نسخه‌های خطّی کتابخانۀ ملّی معرفی شده که در سال 1356ش (28 سال پس از چاپ دیوان) به طبع رسیده است و احتمالاً در این زمان بوده است که مدرّس رضوی از آن اطلاع یافته و به بررسی آن پرداخته است. مدرس در بررسیِ این نسخه اشعاری از دیوان سراج قمری را در انتهای این نسخه یافته و چندی بعد یدالله شکری - مصحّح دیوان این شاعر- را از این موضوع آگاه کرده است. ← (قمری، 1368: 52)

9- مرحوم مدرّس در تصحیح دیوان انوری نیز همین روش را به کار بسته است. ← (انوری، 1364: 1/ 150) 

تعداد مشاهده مقاله: 620

تعداد دریافت فایل اصل مقاله: 1,089