بررسی دیوان غزلیات امیرخسرو دهلوی بر اساس چند دستنویس معتبر

مقدمه

برخی از کتاب­ها و نوشته‌هایِ زبان و ادب فارسی که به­نوعی با شبه قارة هندوستان یا پاکستان مرتبط است، به دست محققان همین سرزمین‌ها معرفی و تصحیح شده است. این سعی و تلاشِ دانشمندان شرقی فارسی‌دان، بسیار قابل تحسین و سزاوار تقدیر است. در عین حال، گاه توجه و اهتمام این محققان به آثار فارسی، مشکلاتی را نیز پدید آورده است. نخستین ایراد آن است که آثار منتشر شده در این کشورها در مواردی در ایران کمیاب و حتی نایاب می‌شود.

مشکل دوم هنگامی آشکار می‌شود که محققان و مصححان ایرانی نیز به سببِ این‌که گاه با توجه به انتشارِ این کتب در بیرونِ مرزها کار نشر و تحقیق در این آثار را تمام شده می‌دانند، کمتر سراغ این دست کارها را می‌گیرند. از دیگر سوی، وقتی که ناشری به دنبالِ چاپِ این قبیل کتاب‌ها می‌رود، عینِ همان کتاب را با تغییراتی در مقدمه و حروف‌چینی و طبعاً حذفِ بخش‌هایی از آن، منتشر می‌کند.

از این جمله است دیوانِ غزلیات امیرخسرو دهلوی به تصحیحِ اقبال صلاح‌الدین و بازنگریِ وزیرالحسن عابدی که بر اساسِ چاپِ طهران و چند نسخة خطی دیگر در لاهور به طبع رسیده است. چندی پیش محمد روشن عین همان کتاب را به حذف نسخه ‌بدل‌ها و مقدمة مصححان و افزودن برخی اشعار نویافته، در ایران به چاپ رسانده‌اند. ایشان در مقدمه‌ای که خود بر این کتاب افزوده‌اند، مدعی شده‌اند که تغییراتی را در تصحیحِ مصححان پیشینِ این کتاب ایجاد کرده‌اند:

«در بازجُست غزلیّات امیرخسرو از نگریستن به تازه‌ترین تحقیق‌ها در منابع باز نایستادم. آخرین تحقیقات دربارة «ابیات ناشناختة امیرخسرو دهلوی» گفتاری است از آقای امیرحسن عابدی، دانشمند هندوستانی که در مجموعة «گفتارهای پژوهشی در زمینة ادبیات فارسی»... به چاپ رسیده است. پانزده غزل از نویافته‌های غزلیات امیرخسرو نگاشتة استاد دکتر عابدی را در پایان این کلیات می‌آورم. غزلی هم بی مطلع از امیرخسرو آورده‌اند که متن کامل آن غزل را با مطلع: «اگر تو سرنوشت من بدانی...» در کلیّات غزلیات چاپ خود بازیافتم» (امیرخسرو دهلوی، 1388: 28).

اکنون این سوال مطرح است که اگر ایشان به دنبال یافته‌های جدید در مورد اشعار امیرخسرو بوده‌اند چرا لااقل همان دیوان چاپی را با یکی دو نسخة مهم و معتبر خطی موجود در ایران مقابله و مقایسه نکرده‌اند تا از این رهگذر دریابند کمتر بیتی از امیرخسرو وجود دارد که در آن تصحیف و یا تبدیلی راه نیافته باشد و یا اگر به دنبالِ اشعارِ نویافته از امیرخسرو بوده‌اند، چرا مستقیماً نسخه‌هایی از دیوان امیرخسرو را در مطالعة خود نیاورده‌اند تا دریابند که شمار قابل توجهی از اشعار امیرخسرو در نُسخ خطی موجود از دیوانِ وی مضبوط است که در دواوینِ چاپی وی نیست؟

البته سرچشمة بسیاری از تصحیفات و تحریفات دیوان امیرخسرو دهلوی را باید در همان دیوان چاپ طهران به تصحیح م. درویش جستجو کرد. در تصحیح م. درویش، اساس اصلی کار بر پایة یک نسخة آشفته و مغلوط گذاشته شده است و تقریبا به نسخه­های موجود دیگر اعتنای چندانی نشده است. ایشان روش کار خود را در تصحیح دیوان امیرخسرو چنین بیان داشته است:

«خوشبختانه پس از جستجوی زیاد و همچنین راهنمایی­ها و تشویق­های اهل ذوق و ادب، علاوه بر نُسَخ چاپی نسخة خطی بسیار گرانبهایی که در حدود سال 963 هـ .ق به خط زیبای نستعلیق کاتبی به نام یوسف بن یعقوب بیاضی نوشته شده بود، به دست آمد. این نسخة نفیس... طبق نظریة اساتید فن از بهترین و قدیمی­ترین نسخه­های دیوان امیرخسرو دهلوی است و با وجودی که نسخه­های دیگری نیز موجود بود، هیچکدام مورد اطمینان قرار نگرفت، چه نسخة مزبور از هر جهت کامل و بی­نقص می­نمود و انتخاب و آماده کردن آن برای چاپ، جای هیچگونه شک و شبهه‌ای را باقی نمی­گذاشت. بنابراین با صلاحدید و مشورت استادان و صاحبنظران قرار بر این شد که چاپ کتاب بدون کم و کاست از روی متن کامل نسخة مزبور انجام شود و هر جا به مشکل و ایرادی برخورد نمود، از روی نسخه‌های دیگر تصحیح گردد» (امیرخسرو دهلوی، 1343: پیش­گفتار مصحح).

مع­الوصف، به این دلیل که در چاپ لاهور و چاپ­های بعدی همین تصحیح تقریباً معیار و ملاک اصلی بوده، حتی خطاهای مطبعی موجود در این چاپ، عیناً در چاپ لاهور و همچنین محمد روشن، راه یافته است.

 

روش تحقیق

در این جُستار تنها بر اساس یک نُسخة گزیده و معتبر از دیوانِ غزلیاتِ امیرخسرو دهلوی و ملحوظ داشتن یکی دو نسخة دیگر، نگاهی انتقادی به چاپِ محمد روشن و طبعاً تصحیح اقبال صلاح‌الدین و عابدی، انداخته شده است. قابلِ ذکر است که غالبِ تصحیفات و اشکالات اشاره شده در این تحقیق، به قدری فاحش و آشکار است که گاه اصلاً نیازی به هیچ‌گونه شرح و تبیینی دربارة آن‌ها وجود ندارد. در این مقاله نخست صورت اشتباه هر بیت را آورده­ایم و در ذیل آن صورت اصیل و تصحیح یافتة متن را بر اساس دستنویس­های مورد استفاده ذکر کرده‌ایم.

 

نحوة ارجاع به اشعار امیرخسرو

چاپ محمد روشن: (دیوان).

چاپ طهران به تصحیح م. درویش: (ط).

نسخة کتابخانة مجلس¹: (مج).

نسخة کتابخانة ملی² به تاریخ تحریر 840ق: (م).

نسخة کتابخانة ملی³ به تاریخ تحریر 880ق: (مل).

 

اشعاری که در دیوان دیگر شاعران نیز ضبط شده است

در همین دیوان تصحیح شدة امیرخسرو، شمار بسیاری غزل وجود دارد که در دیوان شاعران دیگری همانند خواجوی کرمانی و اوحدی مراغه‌ای و جز آن‌ها نیز وجود دارد.⁴

پیش از ورود به این بحث، باید متذکر شویم که در این بخش قصد نداریم به این نکته بپردازیم که نمونه شعر مشترک یاد شده در دیوانِ خواجو و امیرخسرو متعلق به کدام شاعر است، چه تحقیق در این زمینه احتمالاً بحثی درازدامن را به دنبال خواهد داشت و تحقیقات بیشتری را طلب می‌کند.

 (امیرخسرو دهلوی، 1387: 429 و 1343: 298) و (خواجوی کرمانی، 1336: 410)

برخی ابیات این غزل در دیوان امیرخسرو نسبت به همین غزل در دیوان خواجو دستخوش تصحیفات بسیاری شده است. مثلاً بیت ششم از این غزل در دیوان امیرخسرو چنین ضبط شده است:

حال آن‌که ضبط صواب بیت در دیوان خواجو چنین آمده است:

1. اغلاط چاپی

خطاهای مطبعی در دیوان امیرخسرو به تصحیح اقبال صلاح‌الدین اندک نیست. لازم به ذکر است که عینِ همین خطاها در دیوان امیرخسرو به مقدمه و اشرافِ محمد روشن نیز دیده می‌شود و جالب این­که اکثر این خطاها نشأت گرفته از چاپ طهران است که در چاپ­های بعدی نیز متأسفانه تصحیح نشده است. اغلاطِ مطبعی در دیوان امیرخسرو به چند صورت رخ داده است:

الف: جابجایی. یعنی این‌که در هنگام حروف‌چینی، حروف، جابجا نوشته شده است. اینک یک نمونه:

 (دیوان: 129)، (ط:73)؛ (مج: 32 ب)

ب: تغییر حروف به حرف مشابه. اینک دو نمونه:

(دیوان: 555)؛ (مج: 147 ب) چاپ طهران: «مثلت» (ط: 367).

(دیوان: 86)؛ (مج:20 الف) چاپ طهران: «پا شستنت» (ط: 41).

(دیوان: 192)، (ط: 125)؛ (مج: 28 ب)

ج: تغییرِ تلفظ و نوشتار آوایی واژه‌ها به صورت معروف

در این نوع تغییر و تبدیل، ظاهراً خطایی وارد متن نمی‌شود، اما کاتبان نُسَخ با این‌گونه دخل و تصرف‌های نابجای خود، گاه شاعر و نویسنده را از انتقال جنبه‌های زیبایی‌شناختی کلام گفتاری و نوشتاری(موسیقی آن و صناعات لفظی و یا معنوی و...)، محروم می‌کنند. اینک یک نمونه:

 (دیوان: 316)، (ط: 202)؛ (مج: 121 ب)

«خسته: استخوان خرما» (دهخدا، 1377: ذیل خسته). «خسته= هسته» در کلیله و دمنه نیز آمده است: «همچنان باشد که... خستة خرما را در زر گیرند» (منشی، 1383: 365).

در بیتِ امیرخسرو نیز فیمابین «خسته= آزرده» و «خسته= هسته» صنعت جناس تام برقرار است. به علاوه «خسته» در کنار «خرما» نوعی جادوی مجاورت ایجاد کرده است. امیرخسرو در بیت دیگری «خسته» را به جای «هسته» به کار برده است:

(دیوان: 527)

1. آمیختگی مصاریع

آمیختگی مصراع‌ها و تقدیم و تأخیر آن‌ها از جمله نکاتِ بارزِ دیوان امیرخسرو دهلوی است. فارغ از جابجایی ابیات در محور عمودی که لطمات کمتری به شعر، خصوصاً غزل سبک عراقی وارد می‌نماید، جابجایی تک‌مصراع و ادغام آن با مصراع‌های دیگر، از جمله اشکالات اساسی و مهم بسیاری از نُسَخ خطی است. اختلاط و امتزاجِ مصاریع با یکدیگر در دیوان امیرخسرو به چند صورت، رخ داده است.

الف: ادغام مصرع اول بیت بالا و مصرع دوم بیتِ پایین و پیدایش یک بیت از ترکیب دو بیت. این نوع آمیزش مصراع‌ها از انواع مهم در نوع خود است و اکثراً کاتبان نُسخ خطی چنین خطاهایی را به وجود آورده‌اند. چه بسا که بسیاری از ابیات مشکل و غامض دواوین فارسی به همین دلیل به وجود آمده باشد (در این باره: رک یلمه‌ها، 1390: 162-139). اینک یک نمونه:

 (دیوان: 102)، (ط: 54)؛ (مج: 34 الف)

می‌بایست چنین باشد:

ب: نوع دوم آمیختگی مصراع‌ها در دیوان امیرخسرو، اختلاط ضربدری مصراع‌ها است. به این ترتیب که مصرع اول بیت بالا و مصرع دوم بیت پایین و مصرع اول بیت دوم و مصرع دوم بیتِ اول با یکدیگر ترکیب می‌شوند. اینک سه نمونه:

 (دیوان: 416)، (ط: 287)؛ (مج: 63 ب)

باید چنین باشد:

نمونه دوم:

 (دیوان: 465)؛ (مج: 83 ب)، (م: 109)

باید چنین باشد:

نمونه سوم:

 (دیوان: 128)، (ط: 72- 73)؛ (مج: 30 الف)

باید چنین باشد:

1. اشعار نویافته

شاید به این علت که امیرخسرو یکی از پر سروده‌ترین شاعران فارسی‌زبان به شمار می‌رود، تلاشی برای گردآوری دیوان کامل وی مبتنی بر اکثر نُسخِ موجود صورت نگرفته است. حتی بر اساس همین چند نسخه از دیوان وی که پایة این تحقیق را شکل داده، می‌توان اشعارِ فراوانی را یافت که در نسخه‌های چاپی دیوان امیرخسرو وجود ندارد. در این‌جا به چند فقره از این غزل‌ها اشاره شده است:

 (مج: 114 ب)، (م: 94)، (مل: 172)

یا این غزل سراسر لطف که در بیت سوم آن اشاره‌ای به پیرهن کاغذین نیز شده است:

 (مج: 55 ب- 56 الف)

ذیلاً چند مطلع از غزلیاتی که در دیوان امیرخسرو ضبط نشده، اشاره شده است:

 

 (مج: 119 ب)

(مج: 147 الف)، (م: 141)، (مل: 9)

 (مج: 147 الف- ب)، (م: 142)، (مل: 4)

 (مج: 166 الف)

(مج: 136 ب- 137 الف)، (مل: 411)

1. ابیات افزوده

از معضلات دیگر دیوان‌های تصحیح شدة امیرخسرو دهلوی، درج بعضی غزل‌ها به­صورت ناقص است. به عبارت دیگر، در نُسخ مختلف، مثلاً یک غزل پنج‌بیتی در دیوان چاپ طهران و تصحیح عابدی، ده بیت دارد. ذیلاً چند بیت افزوده که در دیوان مصحح امیرخسرو نیامده است و در بخش تخلص غزل است و غزل‌های دیوانِ چاپی را تکمیل می‌کند، آورده شده است:

 (دیوان: 325)؛ (مج: 101 ب)

 (دیوان: 481)؛ (مج: 130ب)

(دیوان: 660)؛ (مج: 150 الف)

1. تصحیفات راه یافته

تصحیفاتی که در این بخش به آنها اشاره شده است، بخشی کوچک از شمار فراوان تصحیفاتی است که در دیوان چاپی امیرخسرو راه یافته است. به تعبیر دیگر، به تصحیف‌هایی پرداخته‌ایم که نیاز چندانی به توضیح و تبیین، برای اثبات آن‌ها نبوده است. به همین سبب به ذکر ضبطِ ابیات در دیوان چاپی و در زیر آن صورت صواب بیت در نسخة مورد استفاده و گاه ذکر شواهدی غالباً هم از امیرخسرو و به انضمام پاره‌ای توضیحات کوتاه، اکتفا شده است و از آوردن هر گونه شواهد و توضیحات اضافی به قصد فربه‌سازی سطور تحقیق، اجتناب شده است. توضیح این‌که بیت اول بر اساس نسخة چاپی و طبعاً ضبط اشتباه آن؛ بیت زیرین، ضبط صواب بیت بر اساس نسخه یا نسخه­های خطی است.

 

1.

 (دیوان: 48)، (ط: 15)؛ (مج: 19 الف)، (مل: 51)

«خواب» و «هلاک» در بیت دیگری از امیرخسرو نیز آمده است:

 (دیوان: 476)

2.

(دیوان: 62)؛ (مج: 17 الف)، (م: 6)

ضبط بیت در چاپ طهران منطبق است بر نسخة مجلس و ملی. رک (ط: 26). هم امیرخسرو راست:

 (دیوان: 653)

3.

 (دیوان: 64)، (ط: 28)؛ (مج: 4 ب)، (م: 15)، (مل: 41)

«غم فرسود» در بیتی دیگر از امیرخسرو نیز آمده است:

(دیوان: 689)

4.

(دیوان: 73)، (ط: 35)؛ (مج: 11 ب)

در سایر نُسخ: «بشنو» (م: 13) و (مل: 47). ضبط صواب همان ضط نسخة مجلس است. تناسب بین پاسبانان و شب‌بیداریِ آن‌ها بدیهی‌تر از آن است که نیازی به توضیح داشته باشد. توضیح بیشتر این‌که پاسبانانی که شب‌ها مجبور بوده‌اند بیدار بمانند و پاس دارند، به ناچار روزها به خواب می‌رفته‌اند.

 

5.

(دیوان: 88)؛ (مج: 43 الف)، (مل: 86)

چاپ تهران: «مسکین سر آرایش» (ط: 42). «بیچاره که آلایش» (م: 31). حافظ گفته است:

(حافظ: 1384: 181)

6.

(دیوان: 91)، (ط: 45)؛ (مج: 45 الف)، (مل: 161)

7.

 (دیوان: 95)، (مج: 39 الف)، (م: 36)، (مل: 106)

در چاپ تهران، دو بیت مزبور به صورت ذیل آمده است:

(ط: 48- 49)

مسعود سعد گفته:

(مسعود سعد، 1384: 283)

8.

(دیوان: 97)، (ط: 51)؛ (مج: 36 الف)، (مل: 139)

در مضمون «حور» و «آشکارا» نبودنش، امیر معزی گفته:

(امیرمعزی، 1389: 787)

9.

(دیوان: 98)؛ (مج: 43 الف)

«صبا بوئی» (م: 41). «صبا گردی» (مل: 74). ضبط نسخة مجلس همچنان ارجحیت دارد.

10.

(دیوان: 106)، (ط: 58)؛ (مج: 27 الف)، (م: 23)، (مل: 104)

معنی بیت: طبیبِ خسرو در درمانِ تبِ غم، آن چشم بیمار کافیست.

11.

(دیوان: 152)، (ط: 89)؛ (مج: 47 الف)

امیرخسرو در بیتی دیگر نیز تشبیه زلف به اشهب را آورده است:

(دیوان: 344)

12.

(دیوان: 166)، (ط: 102)؛ (مج: 32 ب)، (مل: 116)

13.

(دیوان: 167)، (ط: 103)؛ (مج: 25 ب)، (م: 21)

«خیال به پرسش زبان دهد» (مل: 98).

14.

(دیوان: 174)، (ط: 110)؛ (مج: 24 ب)

15.

(دیوان: 177)، (ط: 112)؛ (مج: 42 ب)، (مل: 79)

«کاین دعا آموخت»: کذا در چاپ تهران و روشن، همچنین در نسخه­های موجود. البته بدون شک تصحیف «دغا» است. همچنین بنگرید به شمارة 29.

16.

(دیوان: 186)، (ط 120)؛ (مج: 44 الف)، (م: 41)

17.

(دیوان: 225)، (ط: 137)؛ (مج: 115 ب)

نوشتار «حق گذاردن» نیز جالب توجه می­نماید.

18.

(دیوان: 244)، (ط: 147)؛ (مج: 113 ب)، (م: 68)، (مل: 231)

یادآور داستان بر دار کردن منصور حلاج است و آن‌جا که دیگران وی را سنگ می‌زنند و شِبلی گُلی بر منصور می‌افکند (رک: عطار نیشابوری، 1905: 2/ 143).

19.

(دیوان: 261)، (ط: 161)؛ (مج: 112 ب)، (م: 62)، (مل: 278)

عطار گفته است:

(عطار نیشابوری، 1386: 143)

20.

(دیوان: 267)، (ط: 167)؛ (مج: 64 ب)، (م: 225)

21.

(دیوان: 299)، (ط: 192)؛ (مج: 74 ب)، (م: 111)

22.

(دیوان: 310)، (ط: 198)؛ (مج: 125 الف)

23.

(دیوان: 325)، (ط: 208)؛ (مج: 101 ب) «گرچه نه حدّ» (م: 325).

24.

(دیوان: 326)، (ط: 209)؛ (مج: 116 الف)، (م: 307)

25.

(دیوان: 329)؛ (مج: 105 الف)، (م: 62)، (مل: 351) چاپ طهران: «یاد» (ط: 212).

26.

(دیوان: 333)، (ط: 214)؛ (مج: 121 ب)، (م: 96)

27.

(دیوان: 338)، (ط: 218)؛ (مج: 87 ب)، (م: 80)، (مل: 241)

 

 

28.

(دیوان: 342)، (ط: 221)؛ (مج: 54 الف)

29.

(دیوان: 343)، (ط: 222)؛ (مج: 114 ب)

همچنین بنگرید به شمارة 15.

30.

(دیوان: 358)، (ط: 235)؛ (مج: 53 الف)

امیرخسرو در بیتی دیگر چنین گفته است:

(دیوان: 527)

«عقدة ذنب یکی از دو نقطة تقاطع فلک حامل و فلک مایل قمر است و آن را به فارسی جوزهر دم گویند» (مصفی، 1388: 305- 304).

31.

(دیوان: 366)، (ط: 242)؛ (مج: 124 ب)، (مل: 186)

32.

(دیوان: 388)، (ط: 262)؛ (مج: 57 ب)

33.

(دیوان: 392)، (ط: 265)؛ (مج: 81 الف)

34.

(دیوان: 402)، (ط: 274)؛ (مج: 78 ب)

در لغتنامه دهخدا ذیل مدخل «ناگرفت» چنین آمده: «ناگرفت: ناگاه... بی‌خبر» و در ادامه تنها شاهدی از امیرخسرو دهلوی آورده شده است:

(دهخدا، 1377: ذیل ناگرفت)

35.

(دیوان: 410)، (ط: 281)؛ (مج: 124 الف)

36.

(دیوان: 433)، (ط: 301)؛ (مج: 119 الف)

37.

(دیوان: 439)، (ط: 306)؛ (مج: 65 الف)، (مل: 362)

در مورد «سبق و سبق گرفتن» (رک: منصوری: 1389: 98-95).

38.

(دیوان: 450)، (ط: 317)؛ (مج: 68 ب)، (مل: 220)

هم امیرخسرو گفته:

(دیوان: 86)

39.

(دیوان: 475)؛ (مج: 118 الف)، (مل: 297)

40.

(دیوان: 498)، (ط: 334)؛ (مج: 127 ب)، (م: 122)

41.

(دیوان: 500)؛ (مج: 134 ب) «بگویمت که بخوان لیک...» (ط: 336).

42.

(دیوان: 539)، (ط: 362)؛ (مج: 146 ب)، (م: 140)

43.

(دیوان: 585)، (ط: 386)؛ (مج: 163 الف)، (م: 147)، (مل: 460)

44.

(دیوان: 585)، (ط: 387)؛ (مج: 164 ب)

45.

(دیوان: 596)، (ط: 395)؛ (مج: 155 الف)، (مل: 525)

تناسب «چاوش» و «سلطان، خسرو» و «روارو زدن» و «یک طرف کردن مشت گدا» در ابیات ذیل نیز از امیرخسرو مشهود است:

 

(دیوان: 552)

(دیوان: 879)

46.

(دیوان: 603)، (ط: 399)؛ (مج: 165 الف)، (م: 159)

خاقانی گفته است:

(خاقانی شروانی، 1378: 632)

47.

(دیوان: 604)؛ (مج: 155 ب)، (مل: 494)

48.

(دیوان: 607)، (ط: 402)؛ (مج: 158 ب)

باید اشاره کنیم که صورت نوشتاری «رخنه‌ها» در نسخه‌مورد استفادة ما و بسیاری دیگر از نُسخ خطی، «رخنِها» است. نوشته نشدن همین «های» غیر ملفوظ یا بیان حرکت نقش مهمی در پیدایش تصحیفات در متون مختلف دارد.

49.

(دیوان: 626)، (ط: 418)؛ (مج: 167 الف)

امیرخسرو در دو بیت دیگر «خوی نازک» معشوق را آورده است:

(دیوان: 569 و 776)

 

50.

(دیوان: 633)، (ط: 424)؛ (مج: 160الف)، (م: 152)، (مل: 434)

51.

(دیوان: 634)، (ط: 426)؛ (مج: 153 ب)، (مل: 502)

نتیجه

امروزه در مجلاتِ مختلف، بازارِ تصحیحات قیاسی از برخی ابیات و عبارات متونِ کهن گرمی گرفته است. حال آن‌که تصحیحِ قیاسی بایستی بر روی آثاری باشد که حداقل چند تصحیح انتقادی از آن‌ها توسطِ استادان مسلم ادب فارسی بر پایة اکثریتِ نُسخ موجود انجام پذیرفته باشد. دربارة سایرِ آثار، که چندین سال پیش بر اساس چند نسخه از شمار نُسخ فراوان موجود، از متنی خاص به طرزی شتاب‌زده و با خطاهای عدیده تصحیح شده، پرداختن به تصحیحِ قیاسی فارغ از ارزیابیِ نُسخ فراوان موجود، کاری است نه چندان علمی. در این تحقیق بر اساس سه دستنویس از دیوان غزلیات امیرخسرو دهلوی، شمار بسیاری تصحیف در دیوانِ وی باز نموده شد و نشان داده شد که توجه به غالبِ نسخه‌های موجود از اثری خاص، همچنان بهترین روش برای تصحیح تحریفاتِ متونِ تصحیح شده بر اساسِ چند نسخه از فراوان نسخة موجود است. در پایان باید گفت تصحیحی جدید و انتقادی از دیوان غزلیات امیرخسرو بر پایة نسخه‌های موجود که موردِ استفادة مصححان پیشین قرار نگرفته، بایسته و ضروری می‌نماید.

 

پی­نوشت­ها

1- نسخة «مج»: گزیده­ای است از دیوان امیرخسرو دهلوی که به سبب صحّت و درستی، علی الظاهر بر اساس دستنویسی کهن تدوین شده است. تاریخ کتابت 984 هـ .ق است و در این نسخه نامی از کاتب دیده نمی­شود. خط نستعلیق، عناوین شنگرف داخل جدول مذهب. تمام صفحات مجدول مذهب لاجوردی، جلد تیماج قهوه­ای. 226 برگ.

2- نسخة «م»: این نسخه به تاریخ یکم ربیع الاول ۸۴۰ هـ .ق به دست احمد بن حاجی بن ایران بن محمد بن ایران قمی کتابت شده است. نسخه­ای است به خط نستعلیق متوسط، نوع کاغذ بخارایی نخودی. جلد گالینگور مشکی مشجر. چند برگ اول مرمت و وصالی شده و برخی صفحات به علت نم­کشیدگی، آسیب­ مختصری دیده است. متن شعر در داخل جداول مضاعف سرخ تحریر شده و در حاشیه نیز دیوان شاعر معاصر امیرخسرو، یعنی سیدحسن دهلوی کتابت شده است. 121 برگ.

3- نسخة «مل»: نسخه­ای است که در تاریخ 880 هـ .ق به دست غیاث­الدین بن ولی­القاسمی کتابت شده است. خط نستعلیق، کاغذ دولت­آبادی. جلد تیماج مشکی مقوایی. اوراق دارای لک‌زدگی و آب‌افتادگی است و برخی از آنها وصالی شده است. این نسخه در اصل مجموعه­ای است که در آن دیوان اشعار کاتبی، کمال خجندی و رباعیات خیام و همچنین اشعاری از دیگر شاعران استنساخ شده است. 351 برگ.

4- در دیوان چاپیِ امیرخسرو لااقل «30» فقره غزل وجود دارد که در دیوان شاعران دیگر نیز مضبوط است. نگارنده به عون ایزد، در تحقیقی مجزا به تحلیل و بررسی این غزل‌ها خواهد پرداخت.

تعداد مشاهده مقاله: 3,739

تعداد دریافت فایل اصل مقاله: 626