
تعداد نشریات | 43 |
تعداد شمارهها | 1,685 |
تعداد مقالات | 13,846 |
تعداد مشاهده مقاله | 32,805,069 |
تعداد دریافت فایل اصل مقاله | 12,970,583 |
نقش تذکرهها و فرهنگها در تصحیح متون (مورد مطالعه دیوان مسعود سعد سلمان) | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
متن شناسی ادب فارسی | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
مقاله 5، دوره 4، شماره 3، آذر 1391، صفحه 59-74 اصل مقاله (202.3 K) | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
نوع مقاله: مقاله پژوهشی | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
نویسندگان | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
غلامرضا سالمیان* 1؛ سهیل یاری گل دره2 | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
1استادیار زبان و ادبیّات فارسی دانشگاه رازی کرمانشاه | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
2دانشجوی دکتری زبان و ادبیّات فارسی دانشگاه بوعلی سینا همدان | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
چکیده | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
تصحیح متون کهن از شاخههای مهم و در عین حال دشوار پژوهشهای ادبی به شمار میآید. روشهای گوناگونی برای تصحیح متون وجود دارد که در بیشتر آنها «اقدم نسخ» جایگاهی ویژه در گزینش ضبط درست دارد. در موارد بسیاری میان تاریخ پدید آمدن متن و کهنترین نسخه موجود، فاصله زمانی فراوانی وجود دارد؛ در حالی که ممکن است، شواهدی از همان متن در تذکرهها یا فرهنگهای لغت که تاریخی کهنتر نسبت به نسخه موجود دارند، وارد شده باشد. سؤال اصلی این پژوهش آن است که آیا منابع واسطهای، یعنی تذکرهها، جُنگها و فرهنگهای لغت را میتوان مکمّل نسخههای خطّی در تصحیح متون قلمداد کرد یا خیر؟ برای رسیدن به پاسخ با انتخاب دیوان مسعود سعد سلمان به عنوان منبع مورد مطالعه، ملاحظه شد که در بسیاری از موارد با بهرهگیری از شواهد شعری این شاعر در فرهنگهای لغت و تذکرهها میتوان به حلّ بسیاری از دشواریهای تصحیح متون کمک کرد. | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
کلیدواژهها | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
تصحیح متون؛ مسعود سعد سلمان؛ تذکره؛ فرهنگ لغت | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
اصل مقاله | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
مقدّمه مسعود سعد سلمان از شاعران نامدار سدۀ پنجم و ششم هجری است که در میان سالهای 438 و 440 هـ.ق. در لاهور به دنیا آمد. او شاعر دربار غزنویان بود و چندین بار در کشاکشهای قدرت میان خاندان سلطنتی، روانة زندانهای سخت و طولانی شد. مسعود دارای اشعاری رسا و زیباست و عمدة شهرت او به سبب سرودن حبسیات یا همان قصایدی است که در وصف دشواریهای زندان سروده است. این شاعر نامدار سرانجام در سال 515 هـ. ق. درگذشت. سنایی غزنوی شاعر نامدار سدههای پنجم و ششم هجری، نخستین کسی بود که در زمان حیات مسعود به گردآوری اشعار او دست زد (رک: صفا،1388: 2/ 483-491). در روزگار ما سه تن از ادیبان برجسته به تصحیح دیوان مسعود همّت گماشتهاند. این کتاب بار نخست در سال 1296هـ. ق. به کوشش ابوالقاسم خوانساری در تهران به چاپ رسید. تصحیح دوم را غلامرضا رشیدیاسمی در سال 1318ش. انجام داد. از آنجا که در این دو چاپ مشخصّات نسخه بدلها نیامده است، نمیتوان آن دو چاپ را تصحیحی انتقادی برشمرد. تصحیح سوم را مهدی نوریان در سال 1364ش. به سامان رسانده است. وی برای این تصحیح از هفت نسخة دیوان مسعود، سود جسته که کهنترین آن مربوط به سال 1009هـ.ق. یعنی نزدیک پانصد سال پس از درگذشت شاعر است. همین امر؛ یعنی نبود نسخهای نزدیک به زمان شاعر، مصحّح را بر آن داشته است که به جای گزینش نسخة اساس، به تصحیح التقاطی دست بزند. وی همانگونه که خود گفته، علاوه بر این هفت نسخه، از فرهنگها، تذکرهها و دیگر آثاری که نشانهای از مسعود سعد در آنها یافت شده، بهره جسته است (رک: مسعود سعد،1364، ج1/ مقدّمه، ص هفده). توجّه نوریان به منابعی غیر از نسخههای خطّی، از نکات مهمّ در امر تصحیح است که میتواند هر مصحّحی را یاریگر باشد. انگیزة نگارش این مقاله، تأیید این شیوة تصحیح بر مبنای یافتن شواهدی از دیوان مسعود سعد است. در موارد بسیاری میان تاریخ پدید آمدن متن و کهنترین نسخة موجود فاصلة زمانی فراوانی وجود دارد. در حالی که ممکن است، شواهدی از همان متن در تذکرهها یا فرهنگهای لغت که تاریخی کهنتر نسبت به نسخة موجود دارند، وارد شده باشد. البته ذکر این نکته بایسته است که در گزینش ضبط درست؛ بویژه هنگامی که منبع ما نسخهای غیر از متن اصلی باشد، باید احتیاط تمام نمود؛ چه همان گونه که نسخههای متن از تصرّف کاتبان و نسّاخ، بیگزند نماندهاند، نسخههای خطّی تذکرهها و فرهنگها نیز به چنین بلایی گرفتار آمدهاند. علاوه بر آن نویسندۀ تذکره، جُنگ یا فرهنگ لغت که خود را چنان صاحبنظر دانسته که از میان اشعار شاعری بیتهایی را برگزیند، ممکن است، این اختیار را به خود داده باشد که به تصحیح سلیقهای آن بیتها نیز دست زده باشد. در نوشتار حاضر ضمن اشاره به چند نکته دربارۀ تصحیح دیوان مسعود سعد، سعی میشود به کمک تذکرهها، فرهنگهای لغت و دیگر متون ادبی، گزینههای دیگری برای برخی از ضبطهای دیوان وی پیشنهاد شود.
بحث و بررسی تا آنجا که نگارندگان تفحّص کردهاند، کهنترین منبعی که اشعاری از مسعود سعد در آن آمده، کتاب کلیله و دمنة نصر الله منشی است که مؤلّف حدود بیست بیت از سرودههای مسعود سعد را به استشهاد آورده است. از آنجا که نسخة اساس مینوی در تصحیح کتاب، مورَّخ 558 ه. ق است و نسخههای شناخته شده از دیوان مسعود همگی متأخّر و از قرن یازدهم به بعد است، همین اندک اشعار موجود در کلیله، میتواند مصحّح را در تصحیح ابیاتی از دیوان شاعر یاری کند. گاه ضبط بیتی از مسعود سعد در کلیله و دمنه در کنار دیگر شواهد و قراین، مؤید درستی ضبط یکی از تصحیحهای موجود دیوان تواند بود؛ مثلاً بیت ذیل که در دیوان مصحَّح رشید یاسمی آمده است:
در تصحیح نوریان چنین ضبط شده است:
تقابل تذرو و باز بارها دستمایة مضمون آفرینی شاعران بوده است؛ از جمله:
البته در مواردی ضبط یک تصحیح یا همة تصحیحهای موجود دیوان مسعود سعد، بر ضبط آنچه در کلیله و دمنه آمده است، رجحان دارد مثلاً در کلیله و دمنه (نصرالله منشی، 1385: 208)این مصرع از مسعود سعد آمده است: مهر و ماه از آسمان سنگ اندر آن افسر گرفت صورت درست مصراع با توجه به بافت کلام که مدح ممدوح است و با توجّه به تصحیح نوریان و رشید یاسمی چنین است:
(مسعود سعد،1363: 295؛ همان،1364: ج1/ 110) همینگونه است، مصراع نخست بیت دوم از ابیات ذیل که در کلیله و دمنه (نصرالله منشی، 1385: 73)آمده است:
چنین مینماید که ریخت صحیح آن همان باشد که در هر دو تصحیح دیوان مسعود سعد آمده است:
(مسعود سعد،1363: 315؛ همان،1364: ج 1/ 439) یکی دیگر از نکتههای مهمّ این است که مسعود سعد اشعار فراوانی به زبان عربی نیز سروده است؛ چنانکه در لباب الالباب آمده است: «و او را سه دیوان است یکی به تازی و یکی به پارسی و یکی به هندویی» (عوفی،1389، ج2/ 594) در تذکرة الشّعرا نیز بدین امر تصریح شده است: «...اشعار عربی او بسیار است» (دولتشاه سمرقندی،1385: 85). اشعار عربی مسعود در چاپهای دیوان وی وارد نشده است؛ در حالی که میتوان برخی از اشعار عربی وی را در متون دیگر بازجست؛ از آن جمله است:
نکتة دیگر اینکه در مواردی اندک، ابیاتی به دیوان مسعود سعد وارد شده که در جاهای دیگر به کسان دگر نسبت داده شده است؛ به عنوان نمونه به این دو مورد اشاره میکنیم: نخست:
(مسعود سعد،1363: 637؛ همان،1364: ج 2/ 916) این 5 بیت در دیوان سنایی (1354: 1052)نیز آمده است. از سویی چون نسخة دیوان سنایی از نسخ موجود دیوان مسعود متقدّمتر است، انتساب آن به سنایی درست مینماید. از سوی دیگر از آن روی که سنایی جامع دیوان مسعود سعد بوده است، چه بسا جامع دیوان سنایی، این ابیات را در لابه لای نوشتههای سنایی یافته و به وی نسبت داده باشد. دیگر:
(مسعود سعد،1363: 707؛ همان،1364، ج 2/ 9و1028) این رباعی در نزهة المجالس بدون ذکر نام شاعر آمده است و ریاحی دربارة آن نوشته است که این رباعی در دیوان ازرقی نیز آمده است (رک: شروانی،1366: 198)رباعی مذکور به این شکل به رودکی نیز نسبت داده شده است:
(رودکی،1382 :60؛ نفیسی،1382 :516) 3- بهرهگیری از منابع واسطهای در تصحیح دیوان مسعود سعد در منابع واسطهای به ابیاتی از مسعود برمیخوریم که در دیوانهای چاپی او دیده نمیشود؛ ابیاتی که بدانها اشاره شد، از این مقوله است. ابیات ذیل نیز چنین وضعیتی دارد:
این بیت در مجموعهای شامل چند رساله در علم هیئت که به شمارة Or.174 در کتابخانة دانشگاه لیدن نگهداری میشود، وارد شده است. این نسخه تاریخ کتابت ندارد؛ امّا در پایانِ آخرین رسالة آن، یادداشت مالکیتی به تاریخ 795هـ. ق آمده که نشان میدهد نسخه پیش از این سال نگارش یافته است (همان، 41). دو رباعی ذیل نیز در نزهة المجالس به مسعود سعد نسبت داده شده است:
***
(مسعود سعد،1363: 255؛ همان،1364: ج 1/ 377) بیت نخست در مجمع الفصحا چنین ضبط شده است:
به نظر میرسد با توجّه به اینکه حوادث مذکور در زمان زاده شدن پیامبر اکرم (ص)رخ داده است، ضبط مجمع الفصحا درستتر باشد. در متون نظم و نثر فارسی به رخدادهای شب ولادت پیامبر (ص)اشاره شده است: «آن وقت که پیامبر ما صلّی الله علیه و سلّم از مادر بیامد، هرچه اندر مکّه و خانة کعبه، بت بود همه بر روی اندر افتادند نگونسار و اندر آتشخانههای عجم و مغان آن شب آتشها بود، همه مُرد» (بلعمی،1386: 921).
***
(مسعود سعد،1363: 307؛ همان،1364: ج 1/ 417) «بنات (نبات)و خرچنگ» در این ساختار و بیان نامناسب مینماید. با توجه به قرینة «قرار ماهی»، ضبط صاحب مجمع الفصحا (هدایت،1382، ج2/ 1867)؛ یعنی: ثبات خرچنگ، درستتر به نظر میرسد:
***
(مسعود سعد،1363: 202؛ همان،1364: ج 1/ 318) از مصراع دوم بیت، معنای آشکاری به دست نمیآید؛ در حالی که ضبط بیت بدانگونه که در مجمع الفصحا آمده است (هدایت،1382: ج2/ 1845)، بیت را دارای معنی روشن میکند:
***
(مسعود سعد،1363: 399؛ همان،1364: ج 1/ 566) این بیت در مجمع الفصحا (هدایت،1382، ج2: 1888) چنین ضبط شده است:
همانگونه که صفت «با رفعت» برای چرخ مناسب است، به نظر میرسد صفت بیپایان برای بحر مناسبتر از صفت بینقصان باشد. ***
(مسعود سعد،1363: 376؛ همان،1364: ج 1/ 530) هرچند بر این ضبط خردهای نمیتوان گرفت، ضبط مجمع الفصحا نیز قابل اعتناست:
***
(مسعود سعد،1363: 363؛ همان،1364: ج 1/ 480) از آنجا که شاعر در مقام تمجید و ستایش شاعری خویش است، در مصراعِ دومِ بیتِ سوم «بپردازم» رجحان دارد؛ چراکه ضبط «نپردازم» وارونة مقصود شاعر است:
***
(مسعود سعد،1363: 369؛ همان،1364: ج 1/ 574) ضبط «نیش» که در مجمع الفصحا (هدایت،1382، ج2/ 1879)آمده است، با بافت کلام تناسب بیشتری دارد:
***
(مسعود سعد،1363: 353؛ همان،1364: ج 1/ 494) در مجمع الفصحا به جای حنجره، «ضجرت» آمده است (رک: هدایت،1382: ج2/ 1875) به نظر میرسد ضبط ضجرت با توجّه به بافت کلام و تقابل آن با کوژی، مناسبتر باشد. ***
(مسعود سعد،1363: 588؛ همان،1364: ج 2/ 833) «بپسود» که در لباب الالباب (عوفی،1389: 594) آمده است، مناسبتر از «بسپرد» به نظر میرسد:
***
(مسعود سعد،1363: 674؛ همان،1364: ج 2/ 965) به نظر میرسد آنچه در لباب الالباب (عوفی،1389: 598)آمده است، یعنی «تا توده شده» برضبطهای معمول برتری داشته باشد:
***
(مسعود سعد،1363: 219؛ همان،1364: ج 1/ 308) همانگونه که در حواشی دیوان عثمان مختاری آمده است، «ناراین» درست است؛ نه «نار ایین». ابوریحان در قانون مسعودی این نام را به کار برده است و این بیت از لامیة مشهور غضائری نیز دلیل دیگری بر درستی آن است:
(مختاری غزنوی، 1382: حواشی همایی،685) بنابراین صورت درست بیت چنین است:
***
(مسعود سعد،1363: 621؛ همان،1364: ج 2/ 864) به نظر میرسد، ضبط تذکرة الشّعرا (دولتشاه،1385: 86) یعنی «برقع خفاست»، درستتر از ضبط دو تصحیح باشد:
***
(مسعود سعد،1363: 21؛ همان،1364: ج 1/ 18) آنچه در مجمع الفصحا آمده است (رک: هدایت،1382، ج2/ 1830)؛ یعنی «گوی» مناسبتر از «کوه» است؛ چراکه وجه شبه (اندروا معلّق گشتن) با گوی مناسب است؛ نه با کوه. ضمن اینکه اشاره به معلّق بودن گوی در شعر بسیاری از شاعران؛ از جمله خود مسعود سعد وجود دارد:
(مسعود سعد،1363: 232؛ همان،1364: ج 1/ 392) بنابراین صورت درست بیت اینگونه تواند بود:
***
(مسعود سعد،1363: 141؛ همان،1364: ج 1/ 396) «فربه کن لاغر» که در مجمع الفصحا (هدایت،1382، ج2/ 1844) آمده است، با توجّه به تضادّهایی که مسعود در بیت ایجاد کرده است، مناسبتر به نظر میرسد:
***
(مسعود سعد،1363: 247؛ همان،1364: ج 1/ 192) در مجمع الفصحا (هدایت،1382، ج2/ 1839)به جای «سخت»، «تیز» و به جای «آب»، «ابر» آمده است.تا جایی که حضور ذهن داریم، شاعران آب را برای پویایی و تندی حرکت شاهد نیاوردهاند؛ بالعکسِ ابر که در موارد متعدّد بدین منظور بدان استناد شده است؛ مثلاً در قرآن مجید آمده است: «و تری الأرضَ جامدةً و هی تُمُرُّ مَرَّ السَّحابِ» (نمل/ 88) ابیات ذیل نیز دلیلی بر این مدّعاست:
(مسعود سعد،1363: 210؛ همان،1364، ج 1/ 278)
(مسعود سعد،1363: 169؛ همان،1364: ج 1/224)
***
(مسعود سعد، 1363: 202؛ همان، 1364: ج1/ 319) ضبط مجمع الفصحا (رک: هدایت، 1382، ج2/ 1845)یعنی «کشنده» به جای کشیدة دوم هم ضبطی قابل تأمّل است: «رهی چو تیغ کشیده، کشنده و تابان» ***
(مسعود سعد، 1363: 269؛ همان، 1364: ج1/ 390) در حدائق السّحر (رک: رشید وطواط،1362: 33) به جای «به»، «تا» آمده است. از آنجاکه تاریخ کتابت نسخة حدائق السّحر 668هـ .ق، یعنی سه قرن پیش از نسخ شناخته شدۀ دیوان مسعود سعد است، این ضبط میتواند ضبط برتر تلّقی شود؛ ضمن اینکه شواهد بسیاری از شعر فارسی دارد:
***
(مسعود سعد، 1363: 419؛ همان، 1364: ج1/ 520) تکرار گُل در مصراع نخست درست به نظر نمیرسد. ضبط این مصراع در مجمع الفصحا (رک: هدایت، 1382، ج2: 1890)درستتر مینماید:«به یاد بزم تو گلبن همی فشاند زر» ***
(مسعود سعد، 1363: 447؛ همان، 1364: ج1/ 589). هرچند ضبط مصراع نخستِ بیت دوم بدینگونه، مشکلی ندارد و میتوان ماندگی را معطوف به ملال دانست، ضبط مجمع الفصحا (رک: هدایت، 1382: ج2/ 1886)از تعقید آن کاسته است و درستتر به نظر میرسد: «نز جَستنش ملال، نه از سیر ماندگی» ***
(مسعود سعد، 1363: 515؛ همان، 1364: ج1/ 534) «دامن اوریا» پاکی و بیگناهی وی را فرایاد میآورد؛ ضمن آنکه تکرار «دامن» در مصراع دوم با تکرار «چشم» در مصراع نخست، قرینه ایجاد کرده است؛ امّا به نظر میرسد ضبط مجمع الفصحا (رک: هدایت،1382، ج2/ 1894)؛ یعنی: «تو ای دامنم تربت اوریایی» نیز ضبط قابل اعتنایی باشد. برهان ما در این باره، این بیت از مسعود سلمان است:
(مسعود سعد، 1363: 582؛ همان، 1364، ج1/ 734) در کتب تاریخی از گریستن فراوان حضرت داوود پس از مرگ اوریا سخن رفته است: «....همیگریست اندر محراب، تا گیا بِرُست اندر سجده گاهش؛ چنانکه چون سجده کردی سرش در میان گیا ناپدید گشتی...و گویند قدح بگرفتی تا از اشکِ چشم پُر شدی پس بخوردی» (بلعمی/517). ***
(مسعود سعد، 1363: 519؛ همان، 1364: ج1/ 702) بیت دوم که در المعجم (رک: شمس قیس، 1387: 7-386)در ذیل صنعت تنسیق الصّفات آمده، چنین ضبط شده است:
با توجّه به قدمت نسخة اساس المعجم که قزوینی تحریر آن را مؤخَّر از نیمه دوم سدۀ هفتم ندانسته است (رک: همان، مقدمة قزوینی: کب) و نیز آمدن صفت جهانگیر برای شاه که بهتر از گُرد به نظر میرسد و آمدن صفت «صف آرای» با گُرد که بهتر از «پیل» است؛ ضبط المعجم مناسبتر مینماید؛ هرچند تناسب «پیل» و «شیر» میتواند توجیهگر پذیرش ضبط کنونی دیوان باشد. ***
(مسعود سعد، 1363: 202؛ همان، 1364: ج1/ 318) نسبت دادن جامة سیاه به حاجیان درست نیست، به نظر میرسد حاجیان، غلط مطبعی و تصحیف حاجبان باشد؛ هم مسعود سعد و هم بسیاری از شاعران به سیاه پوشی حاجبان اشاره کردهاند:
(مسعود سعد، 1363: 34؛ همان، 1364: ج1/ 54)
***
(مسعود سعد، 1363: 429؛ همان، 1364: ج1/ 601) تشبیه قد به ناردان، بارد و نادرست است. به نظر میرسد، واژۀ درست «ناروان» به معنای نارون باشد؛ چراکه تشبیه قد به نارون در شعر فارسی روایی بسیاری دارد؛ حال آنکه شاعران «ناردان» را برای تشبیه «لب» به آن میآوردند؛ معزّی سروده است:
***
(مسعود سعد، 1363: 336؛ همان، 1364: ج1/ 470) به نظر میرسد، واژة «بادخان» درستتر از «با دخان» باشد؛ زیرا علاوه بر ایجاد جناس با واژۀ «دخان» در مصراع دوم، مینوی نیز همین بیت مسعود سعد را به عنوان شاهدی بر کاربرد «بادخان» در حاشیة کلیله و دمنه آورده است: «خانة باد، یعنی محلی که در آن هوای بسیار مجتمع گردد و باد بسیار از آن بوَزَد؛ مانند محوطة زیرِ کوره و زیر تنور و زیر تون که از آن باد شدید در آتش میدمد و آن را شعلهور میسازد» (نصرالله منشی،1385، حاشیة مینوی:89). ***
(مسعود سعد، 1363: 306؛ همان، 1364: ج1/ 420) واژۀ «آذرنگ» در فرهنگها به معنی«روشن و نورانی» آمده است. این معنی با مفهوم کلّی بیت یادشده تناسبی ندارد. اگر به جای آذرنگ، ضبط فرهنگ جهانگیری (رک: جمال الدّین اینجو،1351، ج1/ 187)؛ یعنی «آدرنگ» را که به معنی «رنج و محنت» است بپذیریم، بیت معنای روشنی خواهد یافت. ***
(مسعود سعد، 1363: 312؛ همان، 1364: ج1/ 429) مصراع دوم این بیت در فرهنگ جهانگیری (رک: جمال الدّین اینجو،1351، ج1/ 273)به عنوان شاهد مثال واژۀ «جال» به معنی «دام» بدینگونه آمده است: «چو شیر خسته به تیر و چو مرغ بسته به جال» از آنجا که در مصراع دوم از «مجروح شدن چون شیر به سبب تیر» سخن رفته است، به نظر میرسد «اسیر شدن چون مرغ» نیز با سبب (جال = دام)، مناسبتر از عضو (بال)باشد. ***
(مسعود سعد، 1363: 496؛ همان، 1364: ج2/ 710) مشخّص نیست که «در زیر سیمین ستام قرار گرفتنِ سپهر» به چه معنی باشد. اگر «می» را جزءِ فعل «شود» در نظر بگیریم و مصراع را چنین بخوانیم: «گهی زیر سیمین ستا میشود»، بیت دارای معنی میشود؛ چراکه ستا در فرهنگها به معنی نوعی خیمه و چادر آمده است.
نتیجه 1ـ منابع واسطهای همچون تذکرهها، جُنگها و فرهنگهای لغت را میتوان به عنوان نسخههای کمکی در تصحیح علمی متون کهن به کار گرفت. 2ـ حتّی متون ادبی، تاریخی، علمی و دیگر انواع متون کهن که از متن در حال تصحیح، بیت یا جملهای را به عاریت گرفتهاند، از همین نوع به شمار میآیند. 3ـ با عنایت به نبود نسخهای کهن از دیوان مسعود سعد، توجّه ویژه به منابع واسطهای در تصحیح مجدّد این دیوان ضروری است. 4ـ از آنجا که در تصحیح هر اثری، اصل بر مقدّم داشتن نسخههای آن اثر است، باید در استفاده از منابع واسطهای احتیاط لازم را در نظر گرفت؛ چه در بسیاری موارد ذوق و سلیقۀ نویسندۀ آن منبع یا تصرّف کاتبان، درستی ضبطهای آن نسخه را با تردید رو بهرو میسازد.
پی نوشتها 1- در هر دو چاپ دیوان مسعود به جای گوی، «سیب» آمده است. 2ـ رشید یاسمی: شد 3 - نوریان: نبات 4 - رشید یاسمی: خشک 5 - رشید یاسمی: حنجر 6 - رشید یاسمی: مالوه 7- رشید یاسمی: پیچان 8- رشید یاسمی: برفت سخت و بیاموخت باد را رفتن 9- رشید یاسمی: مهر 10- رشید یاسمی: گهی بازد از | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
مراجع | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
1- قرآن کریم. 2- امیرمعزّی، محمّدبن عبدالملک .(1389). دیوان، به تصحیح عباس اقبال آشتیانی، تهران: اساطیر، چاپ اول. 3 - -------------------- .(1385). دیوان، به تصحیح قنبری، تهران: زوّار، چاپ اول. 4- انوری، علیبن محمّد.(1387). دیوان انوری، به تصحیح مدرّس رضوی، تهران: علمی، چاپ چهارم. 5- بلعمی، محمّدبن محمّد.(1386). تاریخ بلعمی، به تصحیح ملک الشّعرای بهار و محمّد پروین گنابادی، تهران: هرمس، چاپ اول. 6- جمالالدّین انجو، حسینبن حسن .(1351). فرهنگ جهانگیری، ویراستة رحیم عفیفی، مشهد: دانشگاه مشهد، چاپ اول. 7- حارثی، حسین بن محمّد .(1418). طرائف الطّرف، تحقیق: هلال ناجی، بیروت: عالم الکتاب، چاپ اول. 8- خلیل شروانی، جمالالدّین .(1366). نزهة المجالس، به تصحیح محمّد امین ریاحی، تهران: زوّار، چاپ اول. 9- خوارزمی، ابومحمّد مجدالدّین قاسم بن حسین .(1382). بدائع الملح، ترجمه موفّق بن ظاهر خوارزمی، تصحیح مصطفی اولیایی، تهران: میراث مکتوب، چاپ اول. 10- دولتشاه سمرقندی، ابن بختیشاه .(1385). تذکرة الشّعرا، به تصحیح فاطمه علاقه، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، چاپ اول. 11- رشید وطواط .(1362). حدائق السّحر فی دقائق الشّعر، به تصحیح عبّاس اقبال آشتیانی،تهران: سنایی، چاپ اول. 12- رودکی، جعفربن محمّد .(1382). دیوان، تصحیح و شرح جعفر شعار، تهران: قطره، چاپ سوم. 13- سعدی، مصلحبن عبداللّه .(1385). غزلیات سعدی، به تصحیح غلامحسین یوسفی، تهران: سخن، چاپ اول. 14- سلمان ساوجی، سلمانبن محمّد .(1389). کلّیات سلمان ساوجی، تصحیح عباسعلی وفایی، تهران: سخن، چاپ اول. 15- سیدحسن غزنوی، حسنبن محمّد .(1362). دیوان سید حسن غزنوی، به تصحیح مدرّس رضوی، تهران: اساطیر، چاپ دوم. 16- سنایی، مجدود بن آدم .(1374). حدیقة الحقیقة و شریعة الطریقة، به تصحیح مدرّس رضوی، تهران: دانشگاه تهران، چاپ ششم. 17- --------------- .(1385). دیوان، به تصحیح مدرّس رضوی، تهران: کتابخانة سنایی، چاپ ششم. 18- شروانی، جمال خلیل (1366). نزهة المجالس، تصحیح و مقدّمه و حواشی و توضیحات: محمّد امین ریاحی، تهران: زوّار، چاپ اول. 19- شمس قیس، محمّد .(1387). المعجم فی معاییر اشعار العجم، به تصحیح محمّد قزوینی و مدرّس رضوی، تهران: زوّار، چاپ اول. 20- شمیسا، سیروس .(1388). زندانی نای، تهران: نشر علم، چاپ اول. 21- ---------- .(1383). نگاهی تازه به بدیع، تهران: مهتاب، چاپ اول. 22- صفا، ذبیح الله .(1388). تاریخ ادبیات در ایران، تهران: فردوس، چاپ هفدهم. 23- عوفی، محمّد .(1389). لباب الالباب، به تصحیح ادوارد براون، با تصحیحات جدید و حواشی و تعلیقات سعید نفیسی، تهران: هرمس، چاپ اول. 24- فرّخی سیستانی، علیبنجولوغ .(1385). دیوان، تصحیح محمّد دبیرسیاقی، تهران: زوّار، چاپ هفتم. 25- فیروزبخش، پژمان .(1390). «یک فهلوی نویافته از گویندهای به نام مرشد سیمینه و چند بیت نویافته از شعرای متقدّم فارسی»، گزارش میراث، دورۀ دوم، سال پنجم، شمارۀ 45، ص41-43. 26- مختاری غزنوی، عثمانبن عمر .(1382). دیوان، به تصحیح جلال الدّین همایی، تهران: علمی، چاپ دوم. 27- مسعود سعد سلمان .(1363). دیوان، به تصحیح غلامرضا رشید یاسمی، تهران: گل فام، چاپ اول. 28- ------------ .(1364). دیوان، به تصحیح و اهتمام مهدی نوریان، اصفهان: کمال، چاپ اول. 29- معین، محمّد .(1363). فرهنگ معین، تهران: امیرکبیر، چاپ ششم. 30- نصرالله منشی، ابوالمعالی .(1385). کلیله و دمنه، به تصحیح مجتبی مینوی، تهران: امیرکبیر، چاپ بیست و نهم. 31- نظامی، الیاسبن یوسف .(1382). خسرو و شیرین، به تصحیح برات زنجانی، تهران: دانشگاه تهران، چاپ اول. 32- نفیسی، سعید .(1382). محیط زندگی و احوال و اشعار رودکی، تهران: امیرکبیر، چاپ چهارم. 33- هدایت، رضا قلیخان .(1382). مجمع الفصحا، به کوشش مظاهر مصفّا، تهران: امیرکبیر، چاپ دوم. | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
آمار تعداد مشاهده مقاله: 844 تعداد دریافت فایل اصل مقاله: 330 |