دیده شب زنده دار (نگاهی به جلوه شبنم در غزل فارسی از دیدگاه نماد گرایی و زیبایی شناسی)

هیهات! عدو هست نم شب که شود ز او
لیکن چو پدید آیـد خورشیـد، در آن دم
               

روی گـل و چـشـم شـکفه، تـازه و بیدار
نـاچـیز شود آن نـم او جـمله به یـکبـار
                          (منوچهری، 1363: 85)

نمِ شب نه به گل رسد تنها
                              

هم نمی بر سداب می‌چکدش
                            (خاقانی، 1368: 893)

نم شبنم به گل رسد شب‌ها
                            

هم نمی بر سراب می‌چکدش
                      (دهخدا، 1373: ذیل شبنم)

شاخ برانگیخت دُر، خاک برانگیخت نقش

بر گل سرخ از نم اوفتاده لآلی
                          

باد فرو بیخت مشک، ابر فرو ریخت نم
                              (مولوی، 1363: 59)

همچو عرق بر عذار شاهد غضبان
                              (سعدی، 1368: 54)

چون مورد سبز بود گهی موی من همه
         

دردا که برنشست بر آن مورد سبز بشم
                     (دهخدا، 1373: ذیل شبنم)

بشک آمد بر شاخ و بر درخت
                    

گسترد رداهای طیلسان
                                              (همان)

گر کنون باد مرا برگ همی خشک کند
         

بیم آن است مرا لشک (بشک) بخواهد زدنا
                             (نظامی، 1363: 187)

زمانی برق پر خنده، زمانی رعد پر ناله
وگشته زاین پرند سبز شاخ بید بن ساله
         

چنان چون مادر از سوگ عروس سیزده ساله
چنان چون اشک مهجوران نشسته ژاله بر لاله
                            (رودکی، 1373: 109)

چون ژاله به سردی اندرون موصوف
                

چون غوره به خامی اندرون محکم
                        (دهخدا، 1373: ذیل ژاله)

ز بس نیزه و گرز و گوپال و تیغ
                      

تو گفتی هوا ژاله آرد ز میغ
                                              (همان)

بگفت این و گلبرگ پر ژاله کرد
                       

ز خونین سرشک آتشین لاله کرد
                                              (همان)

چون شبنم اوفتاده بدم پیش آفتاب
                   

عشقم به جان رسید و به عیوق بر شدم
                           (شروانی، 1366: 549)

چو شبنم بیفتاد مسکین و خرد
                        

به مهر آسمانش به عیوق برد
                            (سعدی، 1368: 129)

اگر دلیل چو خورشید بایدت بنگر
در آن مقام که خورشید و ماه جمع شوند
            

که بر خدایی او هست ذرّه ذرّه گوا...
نه ذرّه راست محلّ و نه سایه را یارا
                     (محمد پادشاه، 1335: 718)

بر رخ، هزار زهره ثامور (؟) بر شکفت
             

ایدون ز باغ قطره شبنم نیافتم
                         (منوچهری، 1363: 141)

دیده اهل طمع به نعمت دنیا
                     

پر نشود همچنان که چاه به شبنم
                            (سعدی، 1368: 165)

گریه حافظ چه سنجد پیش استغنای عشق

هر شبنمی در این ره، صد بحر آتشین است
             

کاندرین طوفان، نماید هفت دریا شبنمی
                            (حافظ، ]بی‌‌تا[: 332)

دردا کـه ایـن مـعـمّا شـرح و بیان ندارد
                                        (همان: 86)

به آفتاب رسید از کنار گل شبنم
                    

به وصل دیده شب زنده دار نزدیک است
                                 (عطار، ج2: 838)

شبنم از فیض سحر خیزی، عزیز گلشن است
      

گل، به دامان خنده از شب زنده داری می برد
                                 (همان، ج3: 115)

به خورشید درخشان می‌رسد چون قطره شبنم

به این گلزار هرکس دیده بیدار می‌آرد
                               (همان، ج3: 1410)

چـراغ دیـده بلـبـل در ایـن چمـن، صـائـب

هرکه بر خود تلخ می‌سازد شکر خواب صبوح

زرشک شبنم شب زنده دار، می سوزد
                               (همان، ج4: 1837)

بوسة تر همچو شبنم بر رخ گل می زند
                               (همان، ج3: 1230)

ز چـهـرة گل سـیراب، رنگ شـد ســفــری

هرکه را چون شبنم گل، چشم خواب‌آلود نیست
 

هنوز شبنم بی درد، در شکر خواب است
                                 (همان، ج2: 819)

غافل از خورشید، کی از نرمی بستر شود
                               (همان، ج3: 1301)

در تیغ آفتاب، گل و لاله رنـگ بـاخت

بلبلان را خار در پیراهن است از آشیان

از خارخار عشق به خون غوطه می‌خورم
                     

شبنم هنوز مست شکر خواب غفلت است
                                (همان، ج2: 920)

بستـر گل خوابـگاه شبـنم نادیـده اسـت
                                (همان، ج2: 586)

از برگ گل چو شبنم اگر بستر من است
                                 (همان، ج2: 949)

کرا رسد که کند عیب دامن پاکت
                    

که همچو قطره که بر برگ گل چکد، پاکی
                              (حافظ،‌]بی‌تا[: 323)

در حریم حسن، گستاخ است و چشم پاک بین

شبنم از دامان گل بالین و بستر می‌کند
                       (عطار، 1370، ج3: 1250)

پاک اگر سازی چو شبنم چشم خود، دامان گل

بستر و بالیـن چـشم اشـکـبارت مـی‌شـود
                               (همان، ج3: 1317)

پـاک گـردد هـرکـه صائب دامـن پاکان گرفت
             

اشک شبنم سرخ رو از دامن گل مـی‌شود
                               (همان، ج3: 1321)

از هـوا گیـرنـد چـشم پاک را سیـمـیـن بـران

شبنم ما در گـلستان جای خود وا مـی‌کنـد
                               (همان، ج3: 1249)

گـل عـذاران از هـوا گـیرنـد چـشـم پـاک را

پـیش شبنم بـی‌تکلّف گل گریبان باز کرد
                               (همان، ج3: 1164)

گل چو شبنم رو نمی‌پوشد ز چشم پاک من
                 

می‌برد بـا خـود بـه سـیر گلسـتان، بلـبـل مرا
                                  (همان، ج1: 82)

شبنم کند به دامن پاکم چو گل نماز
                    

بلبل چرا مرا به گلستان نمی‌برد؟
                               (همان، ج4: 1951)

شبنم برد به دامن ما همچو گل، نماز
                    

بلبل کند ز غنچه گل، متکّای ما
                                 (همان، ج1: 385)

صـیـقـل آیـنـه حـسـن، بـود دیــده پـاک
                

روی گل تازه از آن است که شبنم با اوسـت
                                 (همان، ج2: 749)

حسن را باغ و بهاری همچو چشم پاک نیست

ماند دایم تازه رو هر گل که شبنم را نواخت
                                 (همان، ج2: 469)

چـنـان از شـبـنم افزاید طراوت چهره گل را
               

ز چشم پاک من آن عارض گلرنگ می‌بالد
                               (همان، ج3: 1521)

شاهد مستوری گل قطره شبنم بس است
                 

چهره مریم دلیل عصمت مریم بس اسـت
                                 (همان، ج2: 507)

چون به خورشید درخشان سر شبنم نرسد
                 

تـربـیـت یافته گوشـه دامـان گـل است
                                 (همان، ج2: 735)

نیسـت مـمـکن نکند صحبت نیکان تأثیر
                    

گل به خورشید رسانید سر شـبـنـم را
                                 (همان، ج1: 120)

هرکـه چون شبنم گل پاک شد از آلایـش
                

غوطه در چشمه خورشید درخشان زد و رفت
                                    (همان، ج2: 809)

صائب ز نظر‌بازی بی‌پرده شبنم
                         

از چهره گل‌های چمن، رنگ حیا رفت
                                 (همان، ج2: 802)

چشم چون شبنم نمی‌دوزیم بر رخسار گل
            

غنچه منقار، باغ دل‌گشای ما بس است
                                 (همان، ج2: 507)

هرکه آگاه است چون شبـنم ز تعـجیل بـهار
            

می‌دهد چشم از رخ گل آب و از خود می‌رود
                                (همان، ج3: 1293)

مشو غافل در این گلشن چو شبنم از نظربازی

که تا بر‌هم گذاری چشم را، افسانه خواهی شد
                                 (همان، ج3: 1497)

یک گل بی خار گردیده است در چشمم، جهان

تا مرا چون شبنم گل چشم حیران داده‌اند
                               (همان، ج4: 1607)

چـشـم حـیـران کـنـد از قـطره شبنـم ایجـاد

هـرکـه چـون لالـه و گـل چهره آلی دارد
                               (همان، ج4: 2091)

بـلـبـل ز نـظـر‌بـازی شـبـنم گـله‌مند است

مسـکیـن خـبـر از رخـنه دیـوار نـدارد
                               (همان، ج4: 2091)

ندارد عاشق خورشیـد در آغـوش گـل راحـت

که شبنم خون خود را می‌خورد تا در چمن باشد
                      (عطار، 1370، ج3: 1502)

غوطه زد در چشمه خورشید تا وا کـرد چـشم

هرکه چون شبنم در این گلزار خود را جمع کرد
                                 (همان، ج3: 1165)

هرکه چون شبنم در این گلزار خود را جمع کرد

هـمسـفـر بـا آفـتـاب عـالـم آرا مــی‌شــود
                               (همان، ج3: 1311)

هرکه چون شبنم در این گلزار خود را جمع کرد

بـی تـکـلّـف مـی‌تـوانـد آسـمـان پـرواز شـد
                                  (همان، ج3: 1191)

خـود را چو شبـنم گل اگر جـمـع کـرده‌ای
               

از خاکدان دهر، هوا می‌توان گرفت
                               (همان، ج2: 1029)

رنگ و بو، روشن ضمیران را نگردد سنگ راه
              

چون شود خورشید، طالع، شبنم از گل بگذرد
                              (همان، ج3: 1153)

مـهـر خـامـوشی نـگردد پـرده اسـرار عشق
                

بوی گل را مانـع از پـرواز شبنم کی شود؟
                               (همان، ج2: 1310)

نگردد دام ره زیب جهان دل‌های روشـن را
                

که رنگ و بوی گلشن، دامن شبنم نمی‌گیرد
                               (همان، ج3: 1455)

شبنـمی را کـز محیط بیکران افتاده دور

روی گرم لاله و آغوش گل زندان اوست
            

در کنار لاله و آغوش گل آرام نـیسـت
                                (همان، ج2: 652)

هرکه چون شبنم به فکر عالم بالا فتاد
                              (همان، ج3: 1142)

رنگ و بـو مانع روشن گهر از جولان نـیست
               

شبنم از برگ گل آتش به کف پا دارد
                               (همان، ج4: 1594)

جان روشن را جهان در چشم بینا آتش است
                 

شبنم بیتاب را گل در ته پا آتش است
                                 (همان، ج2: 510)

بی‌قراری لازم افتاده است قُرب حُسن را
                

شبنم این باغ بیش از چشم بلبل می‌پرد
                               (همان، ج3: 1152)

شود چون خرمن گل، روزی آتش، گران‌جانی
       

که چون شبنم سبک از لاله زاران برنمی‌خیزد
                               (همان، ج3: 1482)

بـرگ گـلی کـه مـایه آرام بلبـل اسـت
                      

بـر شـبنـم رمـیده جـناح سـفر شــود
                               (همان، ج4: 2051)

وحشت اربـاب بینـش را فـزاید رنـگ و بـو
                

شبنم از نزدیکی گل، آتشین رفتار شد
                               (همان، ج3: 1189)

خوش نشین چهره گل همچو شبنم نیستم

نـقـد حـیات در گـره غـنـچه بـسته است
               

گر دهی در رخنه دیوار جای ما، بس است
                                 (همان، ج2: 507)

عـمـر گـل شـکفـته بـه شبنم بـرابر است
                                 (همان، ج2: 928)

گلی خندید در باغی سحرگاه
نـدارد ایـمـنی از دسـتبـردم
                

که کس را نیست چون من عمر کوتاه
شـکفــتم روز و وقـت شـب فـسـردم
                         (اعتصامی، 1378: 248)

... تو ماندی یک شبی شاداب و خرم
              

نمی‌ماند بجز یک لحظه شبنم...
                                       (همان: 250)

پشت بر گل کرد شبنم، دید تا خورشید را
                     

صحبت زود آشنایان زود بر هم می‌خورد
                                  (15، ج3: 1180)

از گـل بـه آفـتـاب جـدایـی نـمـی‌کـنیم
                     

چـون شبنم آشنایی ما بی ثبـات نیست
                                 (همان، ج2: 998)

به اندک روی گرمی پشت بر گل می‌کند شبنم

چرا در آشنایی این قدر کس بی‌وفا باشد
                               (همان، ج3: 1498)

ز بی‌شرمی نمانَد آبروی نیکوان، صائب
                    

حیا تا هست این گلزار بی‌شبنم کجا ماند
                               (همان، ج3: 1523)

کدام شبنم گستاخ در نظربازی است؟
                    

که رنگ عصمت گلهای باغ برجا نیست
                                 (همان، ج2: 883)

عندلیب از بی‌قراری سینه می‌مالد به خار
                    

شبنم بی‌شرم، گل، بالین و بستر می‌کند
                               (همان، ج3: 1251)

فـغـان که شـبنم بـی آبرو در این گلشن
                   

مـیانه گـل و بلـبل، حجـاب می‌گـردد
                               (همان، ج4: 1779)

همچو شبنم بد بلایی نیست حسن و عشق را
               

در میان بلبل و گل، شبنمی هایل شود
                               (همان، ج3: 1302)

شوخ چشمی بین که با خصمی چو خورشید بلند

شبنم گستاخ ما، محو تماشای گل است
                                 (همان، ج2: 529)

چه افتاده است؟ بلبل سر ز زیر پر برون آرد
             

در آن گلشن که هر برگی ز شبنم سایه بان دارد
                                 (همان، ج3: 1425)

با نگهبان، گل، ز روی یار چیدن مشکل است           

نیست آن روزی که شبنم در گلستان مُفتِ ماست
                                     (همان، ج2: 481)

بس که مرغان چمن، بد مستی از حد می برند

نـتـوان کـرد نـظـر بـند، پری رویـان را
                      

گل ز شبنم با هزاران چشم بیدار آمده است
                                 (همان، ج2: 580)

ورنه شبنم به دو صد چشم نگهبان گل است
                                 (همان، ج2: 735)

حسن را در هر لباسی، دیده بان در کار هست
              

در بساط گل ز شبنم، دیدة بیدار هست
                                 (همان، ج2: 619)

تنها نه من دل پری از باغ می‌برم
                   

شبنم هم از تبسّم رسوای گل، تر است
                                 (همان، ج2: 924)

در گلستانی که جولانگاه سرو همّت است
               

شبنمی تسخیر خورشید قیامت می‌کند
                               (همان، ج3: 1249)

شبنمی کز جرعه گلها خمارش نشکند
                  

طالب خورشید عالم‌تاب باشد بهتر است
                                (همان، ج3: 499)

اگرچه آب گرییدم چو شبنم، چشم آن دارم
            

که بی‌رنگی مرا با خار و گل، یکرنگ گرداند
                               (همان، ج3: 1527)

به زور گریه نتوان یار را یکرنگ خود کردن
       

دو رنگی اشک شبنم از گل رعنا نـمـی‌شـوید
                               (همان، ج3: 156

شبنم از مهر خموشی، محرم گلزار شد
              

بلبل ما را ز گل، محروم، قیل و قال داشت
                                 (همان، ج2: 664)

شبنم ما را کسی از قرب گل مانع نبود
              

از ادب چون حلقه، چشم ما برون در نشست
                                 (همان، ج2: 612)

ز غیرت خون شبنم می‌خورد بلبل نمی‌داند
              

که آب روی گل، از دیده نمناک می‌باشد
                              (همان، ج3: 1512)

خواهی که سرخ رو شـوی در بـسیـط خـاک
               

چون گل به آب دیده خود کن وضوی صبح
                               (همان، ج2: 1130)

گل، روی خود ز اشک ندامت ز خواب شست

در وقت صبح، آب خمار این چنین خوش است
                                (همان، ج2: 939)

از گلستانی که بلبل روی گردان می‌شود
                

شبنم رخسار گل، اشک یتیمان می‌شود
                              (همان، ج3: 1323)

در گلشنی که بلبل ما ناله سر کند
               

شبنم گره چو گریه شود در گلوی گل
                               (همان، ج4: 1827)

گوارا باد ذوق گریه پنهان بر آن بلبل
                 

که گل را در لباس اشک شبنم تازه رو دارد
                               (همان، ج3: 1430)

گر به ظاهر گریه بلبل نـدارد اعـتبـار
                

دامن خود را به این امید،گل وا مـی کنـد
                               (همان، ج3: 1247)

سرشک بلبلان برگ گلی نگذاشت بی‌شبنم
             

که نتوان دید خالی در کف احباب، ساغر را
                                 (همان، ج1: 185)

گلشن حسن از بهار عشق خرم می‌شود
                  

اشک بلبل رنگ چون گرداند، شبنم می‌شود
                               (همان، ج3: 1321)

باغبانی قطره‌ای بر برگ گل
گفت من خندیده‌ام تا زاده‌ام
              

دید و گفت: این چهره جای اشک نیست
دوش بـر خـنـدیـدنـم، بـلبـل گـریـست
                                          (3: 328)

تا به کی همچون سگان گیرد تو را در خواب صبح

چون گل از شبنم بزن بر چهره خود آب صبح
                                         (15، ج2: 1119)

ز غیرت نیست شور بلبلان را بهره‌ای ور نه
          

چرا هر صبح، شبنم، روی گلهای چمن شوید
                               (همان، ج3: 1566)

ز هوش بـرد چمـن را چنـان نـظـاره تو
           

که شـبنم آب مکرّر به چهـره گل ریخـت
                                 (همان، ج2: 814)

خواب ناز گل گرانتر شد ز بخت بلبلان
            

هر قدر شبنم به رخسار گلستـان آب زد
                               (همان، ج3: 1184)

این گران پرواز از فریاد بلبـل بـرنـخـاست
          

کی به شبنم خواب ناز از دیده گل می‌پرد؟
                               (همان، ج3: 1152)

در آن گلشن به خون رخسار می‌شویم که جوش گل

به شبنم بلبلان را سرخی از منقار می‌شوید
                               (همان، ج3: 1567)

چهره گل، چون بناگوش تو شبنم پوش نیست

خط ریحان، چون خط سبز تو بازیگوش نیست
                                 (همان، ج2: 614)

شـد بـهار و بـلبـل این باغ رنگ گل ندید
           

بس که گل ها را حجاب حسن شبنم پوش داشت
                                        (همان، ج2: 664)

بـاده گـلـرنـگ را با سـاقـیـان گـلـعـذار
         

بـر رخ گل‌هـای شـبـنـم پـوش مـی‌بـاید کشید
                               (همان، ج3: 1349)

منع نتوان کرد خوبان را ز خودبینی که گل
              

بر سر زانوی خود، آیینه شبنم نهاد
                               (همان، ج3: 1144)

هر شبنمی که هست در این باغ و بوستان
                

گل را بهانه ساخته، آیینه دارِ اوست
                                 (همان، ج2: 952)

حیرت روی تو از هوش، چمن را برده است
             

شبنم، آیینه به پیش نفس گل دارد
                               (همان، ج3: 1420)

مجو روی دل از آیینه رویان با تهیدستی
                 

که از شبنم گل این باغ، چشم رو نما دارد
                               (همان، ج3: 1414)

از نازکیت، عرق بر اندام لطیف
                      

چون قطرة شبنم است و پیراهن گل
                   (صائب تبریزی، 1364: 499)

اول اردیـبهـشت ماه جـلالـی
بر گل سرخ از نم اوفتاده لآلی
                        

بـلبـل گـوینـده بر منـابر قـضبان
همچو عرق بر عذار شاهد غضبان
                              (سعدی، 1368: 54)

از آن رخسار شبنم خیز چون گل پرده یک‌ سو کن

که چون برگ خزان، بلبل به خاک از شاخسار افتد
                                         (عطار، ج3: 1364)

شـور بـلبل ز نـمکـدان کـه بـرمـی‌خیـزد
             

عـرق چـهـرة گـل، پرتـو زیـبایی کـیست؟
                                 (همان، ج1: 787)

از عرق، چهره گلرنگِ جانان تر شده اسـت
             

دامن گل‌ها به شبنم آتشین بستر شده است
                                 (همان، ج2: 577)

مباش ای شاخ گل در برگریز از دوستان ایمن

که شبنم چون ورق برگشت، چشم شور می‌گردد
                                (همان، ج3: 1387)

دهد در دامن خود لاله و گل، جای، شبنم را
               

عذار شرمناک، از دیدة حیران، نیندیشد
                               (همان، ج3: 1511)

یک گل بی خار گردیده است در چشم جهان
         

تا مرا چون شبنم گل، چشم حیران داده‌اند
                               (همان، ج3: 1217)

رگ خواب مرا ذوق شبیخون گلی دارد
            

که چشم شبنمی گر می‌پرد، بیدار می‌گردد
                               (همان، ج3: 1385)

هر که در گلشن چو شبنم، چشم عبرت باز کرد

بی توقف از جهان رنگ و بو، پرواز کرد
                               (همان، ج3: 1163)

دیده شبنم از آن بر رخ گل آسوده است
                   

که خبر دار ز رخساره گلفام تو نیست
                                (همان، ج2: 794)

قرب سیمین بدنان، آتش بی زنهار است
                      

شبنم از صحبت گل، چشم پر آبی دارد
                               (همان، ج4: 1606)

در گلستانی که بلبل خون خود را می‌خورد
             

دامن گل، داغدار اشک شبنم می شود
                              (همان، ج 3: 1322)

بلبلان را در میان آب و آتـش غـوطـه داد
               

گریه رسوای شبنم، خندة پنهان گل
                              (همان، ج4: 1822)

خیره چشمی بین که پیش عارض گلرنگ او
               

شبنم نادیده حرف از دفتر گل سر کند
                               (همان، ج3: 1238)

بلبلان را خار در پیراهن است از آشیان
             

بستر گل خوابگاه شبنم نا دیده است
                                 (همان، ج2: 586)

گل که از شبنم گذارد هر سحر عینک به چشم

در کمین مصحف خط غبار حسن اوست
                                 (همان، ج2: 552)

چون ز شبنم گوش گل، صائب، ز سیماب است پر

بلبل خوش نغمة ما در چمن باشد چرا؟
                         (عطار، 1370، ج1: 21)

بر لـطـیفان صـحبت گـوهر، گـرانی مـی‌کند
       

گوش گل را شبنم روشن گهر، سیماب شد
                               (همان، ج3: 1187)

چو از سیماب شبنم نیست خالی گوش گل صائب

چه حاصل زاین که بلبل پیش گل راه سخن دارد
                                      (همان، ج3: 1427)

نیست پیشانی وا کرده در این سبز چمن
                

جبهه گل، گره از قـطره شـبنـم دارد
                               (همان، ج4: 1602)

از جهان شادی بی‌غـم چه تـوقـع دارید؟
                 

لوح پیشانی گل، بی گره شبنم نیست
                                 (همان، ج2: 791)

دشمنان را چرب نرمی، می‌نماید سازگار
           

در چراغ لاله و گل، اشک شبنم روغن است
                                (همان، ج2: 522)

بحر اخضر شده از سبزه شاداب چمن
               

گل ز شبنم صدف گوهر مکنون شده است
                                 (همان، ج2: 766)

چون بلبل اگر چشم تو را عشق گشوده است
        

هر شبنم گل، رطل گران است دراین باغ
                              (همان، ج4: 1783)

هر که چون شبنم زند بر ساغر گل پشت دست

هم قدح با آفتاب عالم آرایش کنند
                               (همان، ج3: 1271)

مگر حجاب تو در باغ رنگ عصمت ریخت
          

که طفل شبنم از آغوش گل جدا خفته است
                                (همان، ج2: 859)

شبنم گل، تکمة پیراهن خورشـید شـد
               

ما نمی‌دانیم کی نشو و نما خواهیم کرد
                               (همان، ج3: 1169)

سـیـرابـی سبـزه‌هـای نـوخـیز
                    

از لـؤلـؤ‌تــر زمــرّد انـگــیـــز
                             (نظامی، 1363: 494)

شاخه گل پیوست لؤلؤ خوشاب
                    

عروس گلبن بربست گوهر الوان
                         (منوچهری،‌ 1363: 324)

هوا بر سبزه ها گوهر گسسـته
                      

زمــرّد را بــه مــرواریـد بسته
                             (نظامی، 1363: 193)