مقدمه

ارزشیابی توصیفی، شکلی از ارزشیابی تحصیلی- تربیتی است که در آن معلم با مشارکت فعال دانش آموز و اولیای با استفاده از ابزارهای مختلف به جمع آوری اطلاعات در زمینه تلاش‌ها، پیشرفت‌ها و موفقیت های دانش آموزان می‌پردازد و با طبقه بندی تحلیل و تفسیر اطلاعات به آنها کمک می کند تا بهتر یاد بگیرند و مشکلات یادگیری خود را به کمک اولیا و معلمان برطرف کنند(امیری، 1385). هدف اصلی در ارزشیابی توصیفی، بهبود شرایط یادگیری دانش‌آموزان با از بین بردن اضطراب‌های نامطلوب ناشی از برگزری امتحانات و بازخوردهای عددی است (شیرمحمدی، 1388) .ارزشیابی توصیفی الگوی جدیدی است که تلاش می‌کند زمینه ای را فراهم سازد تا دانش‌آموزان درکلاس درس با شادابی و نشاط بهتر و بیشتر و عمیق‌تر مطالب درسی را یاد بگیرند. 1. در ارزشیابی توصیفی به جای دادن نمره به دانش آموز از عبارت‌های کیفی مثل تلاش خوبی داشته ای، با تلاش به موفقیت رسیده‌ای، برای موفقیت باید بیشتر تلاش کنی، با انجام تمرین بیشتر مشکل شما برطرف می شود و ... استفاده می‌شود. 2. ارزشیابی توصیفی به زمان خاص محدود نمی شود.  این ارزشیابی در کل جریان یادگیری، در فعالیت‌های خارج از کلاس و در محیط زندگی جریان دارد.3. تلاش و رشد کودکان همانند موفقیت آنان ارزشمند است و فقط به موفقیت‌ها امتیاز داده نمی شود، بلکه تلاش و پیشرفت نیز امتیاز دارد. 4. همان‌گونه که یادگیری دانش آموزان در حوزه‌های مختلف و سطوح متفاوت است، سنجش و ارزشیابی آن نیز باید با استفاده از ابزارهایی باشد که بتواند این یادگیری‌ها را بسنجد. 5 . در ارزشیابی توصیفی اصل بر ارتقای دانش آموزان به پایه‌‌های بالاتر است مگر در موارد بسیار نادرو زمانی که دانش‌آموزان دارای ناتوانایی‌های ذهنی باشند. 6.کارنامه دانش‌آموزان علاوه بر عملکرد درسی، عملکرد اجتماعی و عاطفی و جسمانی- فیزیکی را نیز منعکس می کند.

مطالعات حسنی (1384)، نشان داد که بین ارزشیابی توصیفی و علاقه مندی به یادگیری رابطه معناداری وجود دارد.  مطالعات عابدی(1387) نشان داد که بیشتر رفتارهایی که انگیزه تحصیلی را نشان می دهند، عبارتند از: پافشاری برای انجام تکالیف دشوار، سختکوشی یا کوشش در جهت یادگیری در حد تسلط و انتخاب تکالیفی که به تلاش نیاز دارند. یافته‌های کوپر و همکاران (1999)، تراتوین[1] و همکاران(2002) نشان دادکه بین میزان ساعات انجام تکالیف درسی در منزل و فعالیت های تحصیلی دانش آموزان با پیشرفت تحصیلی آنها رابطه معناداری وجود دارد. نتایج پژوهش لواسانی و همکاران (1386)، نشان داد که بین  فعالیت تحصیلی با انگیزه پیشرفت تحصیلی و  هوش هیجانی رابطه معناداری ملاحظه می شود. مطالعات روبرت[2](2007) نشان داد، امید تحصیلی با عملکرد تحصیلی رابطه معناداری دارد. پری[3](2006) نشان داد، ارزشیابی آموزشی بر کیفیت یادگیری اثر گذار است.مطالعات کسورکار[4] و همکاران (2006) و انستینکیس[5] و همکاران(2009) نشان داد، انگیزه تحصیلی بر عملکرد تحصیلی تأثیر شگرفی دارد. مطالعه (شاهسونی، 1379)، نشان داده است که شیفتگی تحصیلی در  قالب رغبت تحصیلی قابل بررسی است. رغبت تحصیلی دانش آموزان را می توان  به صورت‌های مختلف جستجو کرد، از قبیل: رغبت‌های اظهار شده توسط دانش‌آموز، رغبت‌های ابراز شده، رغبت‌های آزمون شده، و بالاخره رغبت‌های فهرست شده. بلکوویلیام[6](1998) معتقدندکه یکی از عوامل اساسی در ارتقای آموزش از طریق سنجش کلاسی، بازخورد مؤثر به دانش آموزان است. بازخورد به عملکرد یادگیرنده، برای او اطلاعاتی فراهم می‌کند که این اطلاعات به اصلاح شخصی و بهبود یادگیری منجر می‌شود. شواهد پژوهشی، تأثیر بازخورد اسنادی برکارآمدی شخصی(مکگی[7]، 1996) و همچنین، تأثیر بازخورد شایستگی بر افزایش علاقه و عملکرد(حویزاوی، 1374) را نشان داده‌اند. در واقع، تأثیر بازخورد، چنان قوی است که اِگنوکاوچک[8] (2001) آن‌ را یک اصل اساسی در یادگیری و انگیزش نامیده‌اند. در رویکرد ارزشیابی توصیفی، معلمان،پیشرفت دانش آموزان را با بیانات توصیفی، به صورت کلامی وگاهی اوقات به صورت نوشتاری، مورد سنجش قرارمی‌دهند (حسنی، 1384). یکی از فعالیت های تکمیلی که در رویکرد جدید سنجش عملکرد دانش آموزان و در جریان فرایندآموزش- یادگیری مورد استفاده معلمان قرار می‌گیرد،کارپوشه است. بنا به تعریف شوآقنسی[9] (2004) کارپوشه، مجموعه‌ای ازکارهای دانش آموز است که رشد، خوداندیشی و پیشرفت او را در یک زمینه خاص نشان می‌دهد. به نقل از خوارزمی(1389)، نتایج پژوهش گریس[10] (2004)، گویای آن است که کارپوشه‌ها، پیشرفت دانش‌آموزان را بهتر و واقعی‌ترنشان می دهند. هنگامی که دانش‌آموزان به طور فعال در رشد ابزارهای سنجشی خود، درگیرمی‌شوند، شروع به انتخاب هدف می‌کنند و پیشرفت خود را در رسیدن به هدف‌ها وارسی می‌کنند و یاد می‌گیرندکه توانایی های خود را ارزیابی نمایند(پالسونوپالسون[11]،1992). نتایج کلی پژوهش رضایی و سیف(1385)، نشان داد که هر دو گروه گواه و آزمایش تحت تأثیر ارزشیابی توصیفی بوده اند و تفاوت معناداری در خصوص حوزه عاطفی بین آنها مشاهده نشده است. نتایج تحقیق رزی(1388)، نشان داد که پیشرفت تحصیلی دانش آموزان طرح ارزشیابی توصیفی بیشتر از دانش آموزان مدارس سنتی بوده و ضمن آنکه نگرش نسبت به مدرسه در بین دوگروه تفاوت معناداری داشته، دانش آموزان گروه ارزشیابی توصیفی نگرش مطلوبتری نسبت به مدرسه دارند. همچنین، بین پیشرفت تحصیلی و نگرش نسبت به مدرسه همبستگی مثبت مشاهده شده است. بر اساس پژوهشهای ماکوفلین[12] (2002)، تجربه دانش آموزان ازمحیط کلاس، عوامل شخصیتی به ویژه عزت نفس آموزشگاهی(کرَتزیس[13] و همکاران،2002) و رفتارکنترل از مهمترین عوامل تبیین کننده کیفیت زندگی دانش آموزان در خصوص کلاس است. خلاقیت از دیگر پیامدهای ارزشیابی توصیفی است. از نظر سانتراک[14] (2008) خلاقیت توانایی اندیشیدن درباره امور به راه‌های تازه و غیرمعمول و رسیدن به راه حل‌های منحصر به فرد برای مسائل است(سیف،1387). تورنس(1998)، خلاقیت را به عنوان سازه‌ای فرض می‌کندکه چهار عنصر سیالی، انعطاف‌پذیری، اصالت و مهارت را در بر‌می‌گیرد (باباپور، 1378). وی در تعریف سیالی، به تعداد کل عقاید و پاسخ‌های مرتبط، معنی‌دار و قابل تفسیر اشاره دارد. در خصوص رابطه بین موفقیت تحصیلی و خود شکوفایی تحصیلی، مطالعات  شه[15](1990)، نشان داد که انگیزه پیشرفت تحصیلی با پیشرفت تحصیلی تأثیر مثبت و مستقیم دارد(سیف،1373). امید تحصیلی از دیگر پیامدهای ارزشیابی توصیفی است. تحقیقات (بلدریچ، 2002)، نشان داده است که امید پیشگویی‌کننده معتبری برای موفقیت‌های علمی است. مطالعات توکلی،(1999) نشان داده است که شور و نشاط تحصیلی باعث افزایش امید شده، میزان امید تحصیلی با نوع ارزشیابی دانش آموزان رابطه دارد. نتایج پژوهش‌های کوپر و همکاران(1999)، تراتوین[16] و همکاران(2002)، نشان دادند که امید تحصیلی با سختکوشی و فعالیت تحصیلی دانش آموزان رابطه دارد. مدل مفهومی پژوهش به به صورت نمودار تدوین شده است:

با توجه به مباحث مطرح شده در مقدمه و مدل مفهومی ارائه شده فرضیه‌ها و سؤالهای پژوهش به شرح زیر تدوین می‌گردد:

1. ارزشیابی توصیفی بر امید تحصیلی اثر مستقیم دارد.

2. امید تحصیلی بر شیفتگی تحصیلی، خلاقیت تحصیلی، و موفقیت تحصیلی اثر مستقیم   دارد.

3. مدل پیشنهادی با داده ها برازش دارد.

4. تأثیر غیر مستقیم ارزشیابی توصیفی بر شیفتگی تحصیلی با میانجی‌گری امید تحصیلی چقدر است؟

5. تأثیر غیر مستقیم ارزشیابی توصیفی بر خلاقیت تحصیلی با میانجی‌گری امید تحصیلی چقدر است؟

6. تأثیر غیر مستقیم ارزشیابی توصیفی بر موفقیت تحصیلی با میانجی‌گری امید تحصیلی چقدر است؟

روش پژوهش

روش تحقیق توصیفی از نوع همبستگی بوده است. جامعه آماری این پژوهش را کلیه دانش آموزان ابتدائی شهر اصفهان در سال تحصیلی 1391-1390 تشکیل داده است. روش نمونه گیری، خوشه‌ای چند مرحله ای بوده که نهایتاً تعداد 240 نفر از دانش آموزان مورد نظر پژوهش،  بطور تصادفی برای تحقیق انتخاب شده‌اند. ابزار تحقیق پنج  پرسشنامه محقق ساخته بوده که در ادامه توضیحاتی درباره آنها ارائه می گردد:

1- پرسشنامه محقق ساخته ارزشیابی توصیفی که دارای چهاره گویه است و دارای طیف پنج درجه‌‌ای لیکرت( خیلی زیاد، زیاد، متوسط، کم و خیلی کم ) می باشد.

2- پرسشنامه محقق ساخته چابکی تحصیلی که دارای بیست گویه و چهار حیطه است. حیطه‌های واکنش سریع به محرکات یادگیری(5گویه)، سرعت انجام تکالیف درسی(5 گویه)، سرعت یادگیری(4 گویه)، و دقت یادگیری(6 گویه) است.

3- پرسشنامه خلاقیت عابدی دارای شصت سؤال و چهار حیطه سیالی(استعداد تولید ایده‌های فراوان)، بسط(استعداد توجه به جزئیات)، ابتکار( استعداد تولید ایده های نو و غیر معمول)، و انعطاف پذیری( استعداد تولید ایده ها یا روش های بسیار گوناگون) است. این پرسشنامه دارای پاسخ سه  گزینه الف، ب، و ج است و جمع امتیاز آن 100 است.

4- پرسشنامه محقق ساخته خشنودی تحصیلی که دارای چهارده گویه و سه حیطه ورودی تحصیلی( 5گویه)، حین تحصیلی(5گویه)، و فارغ التحصیلی(5گویه 11) بوده و و مشتمل بر طیف پنج درجه ای لیکرت می باشد.

5- پرسشنامه محقق ساخته  امید تحصیلی که دارای هشت گویه است و مشتمل بر طیف پنج درجه‌ای لیکرت می باشد.

  روایی پرسشنامه‌های یاد شده به لحاظ محتوا تأمین شده و در این خصوص از نظرهای استادان و متخصصان استفاده شده است. برای تجزیه و تحلیل اطلاعات از روش تحلیل مسیر و مدل معادله ساختاری استفاده شده  است. دراین پژوهش با استفاده از تکنیک تحلیل عاملی اکتشافی مرتبه اول، عوامل ابتدایی این متغیرها استخراج شد که نتایج آن در جدول (2) آمده است:

جدول1:  ضرایب پایایی پرسشنامه‌ های مورد استفاده در پژوهش

     بر اساس جدول(1) پرسشنامه ارزشیابی توصیفی مشتمل بر 24 گویه و ضریب آلفای 87/0، پرسشنامه امید تحصیلی دارای 8 گویه و ضریب آلفای 86/0، پرسشنامه خلاقیت تحصیلی مشتمل بر چهار مؤلفه و60 گویه و ضریب آلفای 93/0، پرسشنامه موفقیت تحصیلی مشتمل بر سه مؤلفه و 18 گویه  و ضریب آلفای 89/0، پرسشنامه شیفتگی تحصیلی مشتمل بر چهار مؤلفه و 20  گویه و ضریب آلفای برابر با 95/0 بوده است.

جدول 2: تحلیل عاملی اکتشافی مؤلفه های ابزارهای پژوهش

       یافته‌های جدول(2) نشان داد، KMO پرسشنامه خلاقیت تحصیلی برابر 678/0 و عدد آزمون بارتلت آن برابر 000/0، KMO پرسشنامه موفقیت تحصیلی برابر 632/0 و عدد آزمون بارتلت آن برابر000/0، KMO پرسشنامه شیفتگی تحصیلی برابر 610/0 و عدد آزمون بارتلت آن برابر 000/0، بوده است. از آنجایی که  مقدارآماره  KMO از 6/0 بزرگتر است، لذا نشان می‌دهد که نمونه برای تحلیل با کفایت است. در پرسشنامه خلاقیت، بار عامل بُعد سیالی با ارزش ویژه 47/2 و درصد واریانس 28/31، در پرسشنامه موفقیت تحصیلی،  بار عامل حین تحصیلی با ارزش ویژه 26/1 و درصد واریانس 73/31 و در پرسشنامه شیفتگی تحصیلی، بار عامل رغبت تحصیلی آزمون شده با ارزش ویژه 35/2 و درصد واریانس 23/35 بیشترین درصد از واریانس کل هر آزمون را تشکیل داده اند.

یافته‌های پژوهش

جدول3: نتایج مدل معادلات ساختاری

      بر اساس جدول( 3) تأثیر ارزشیابی توصیفی بر امید تحصیلی (001/0=P ) معنادار بوده است. لذا فرضیه اول تأیید شد. تأثیر امید تحصیلی بر شیفتگی تحصیلی (001/0=P ) و تأثیر امید تحصیلی برخلاقیت تحصیلی(009/0=P ) و تأثیر امید تحصیلی بر موفقیت تحصیلی(009/0=P ) معنادار بوده و نشان داد فرضیه دوم تأیید شد.

در خصوص سؤال اول تحقیق(تأثیر غیرمستقیم ارزشیابی توصیفی برشیفتگی تحصیلی با میانجی‌گری امید تحصیلی چقدر است؟)، میزان این تأثیر برابر با14/0 *16/0 می باشد.

در خصوص سؤال دوم تحقیق(تأثیر غیر مستقیم ارزشیابی توصیفی بر خلاقیت تحصیلی با میانجی‌گری امید تحصیلی چقدر است؟)میزان این تأثیر برابر با13/0 *16/0 می باشد.

در خصوص سؤال سوم تحقیق(تأثیر غیر مستقیم ارزشیابی توصیفی بر موفقیت تحصیلی با میانجی‌گری امید تحصیلی چقدر است؟)میزان این تأثیر برابر با145/0  *16/0 می باشد.

شکل 2: مدل تجربی پژوهش در خصوص ارزیابی  رابطه بین ارزشیابی توصیفی و شیفتگی تحصیلی، خلاقیت تحصیلی، و موفقیت تحصیلی مبتنی با میانجیگری امید  تحصیلی بر اساس ضرایب بتا

   بر اساس شکل(2)، ضریب بتا در خصوص اثر مستقیم ارزشیابی توصیفی  بر امید تحصیلی، برابر با 164/0  (001/0>P) بوده و بیانگر این است که فرضیه اول پژوهش تأیید شده است. ضریب بتا در خصوص اثر مستقیم امید تحصیلی بر شیفتگی تحصیلی برابر با 139/0 (001/0>P)، اثر مستقیم امید تحصیلی  بر خلاقیت تحصیلی برابر با 131/0  (001/0>P) ، اثر مستقیم  امید تحصیلی بر موفقیت تحصیلی برابر با  145/0 (001/0>P)، بوده و بیانگر این است که فرضیه دوم پژوهش تأیید شده است. ضریب بتا در خصوص اثر غیرمستقیم ارزشیابی توصیفی بر شیفتگی تحصیلی برابر با 023/0 (001/0>P)، ضریب بتا در خصوص اثر غیرمستقیم ارزشیابی توصیفی بر خلاقیت تحصیلی برابر با 021/0 (001/0>P)، ضریب بتا در خصوص اثر غیرمستقیم ارزشیابی توصیفی بر موفقیت تحصیلی  برابر با  24/0 (001/0>P)،  بوده و بیانگر این است که فرضیه سوم پژوهش تأیید شده است.

جدول4:  برازندگی مدل پیشنهادی پژوهش در خصوص تعیینارزیابی رابطه بین ارزشیابی توصیفی با شیفتگی تحصیلی،  خلاقیت تحصیلی، و موفقیت تحصیلی مبتنی بر میانجیگری امید  تحصیلی

    بر اساس نتایج جدول4، شاخصGFI برابر با 96/0 و شاخص AGFI برابر با 93/0، RMSEA برابر با 0483/0،  ( ) برابر با 71/246 و 94 df=  بوده که گویای برازندگی مدل  با داده‌ها است. لذا فرضیه سوم پژوهش تأیید شد.‌

بحث و نتیجه‌گیری                                                                                         

      ارزشیابی توصیفی، روشی برای بهبود شرایط یادگیری برای دانش آموزان است. ارزشیابی توصیفی، الگوی جدیدی است که می‌ کوشد زمینه ای را فراهم سازد تا دانش آموزان در کلاس درس با شادابی و نشاط بهتر و بیشتر و عمیق تر مطالب درسی را بیاموزند. نتایج پژوهش نشان داد، ضریب بتا در خصوص اثر مستقیم ارزشیابی توصیفی  بر امید تحصیلی، برابر با 164/0 (001/0>P) بوده و بیانگر این است که فرضیه اول پژوهش دال بر اینکهارزشیابی توصیفی  بر امید تحصیلی  اثر مستقیم دارد، تأیید شده است. تحقیقات( بلدریچ،2002)، نشان داده است که امید، پیشگویی‌کننده معتبری برای موفقیت‌های علمی است. مطالعات توکلی، (1999) نشان داده است که شور و نشاط تحصیلی باعث افزایش امید شده، میزان امید تحصیلی با نوع ارزشیابی دانش آموزان رابطه دارد. نتایج پژوهش نشان داد، ضریب بتا در خصوص اثر مستقیم امید تحصیلی بر شیفتگی تحصیلی برابر با 139/0 (001/0>P) اثر مستقیم امید تحصیلی  بر خلاقیت تحصیلی برابر با 131/0 (001/0>P)، اثر مستقیم امید تحصیلی بر موفقیت تحصیلی برابر با 145/0 (001/0>P) بوده است. لذا فرضیه دوم پژوهش دال بر اینکه امید تحصیلی بر شیفتگی تحصیلی، خلاقیت تحصیلی، و موفقیت تحصیلی تأثیر مستقیم دارد، تأیید شده است. به نقل از سیف(1387)، نتایج تحقیق سانتراک  (2008) نشان داده است که خلاقیت توانایی اندیشیدن درباره امور به راه های تازه و غیرمعمول و رسیدن به راه‌حل‌های منحصر به فرد برای مسائل است و لذا از آنجا که ارزشیابی توصیفی، انگیزه یادگیری هرچه بیشتر را برای دانش‌آموزان فراهم می‌کند، استعدادهای بالقوه آنها بهتر شکوفا شده و از این‌رو به سطوحی از خلاقیت دست می‌یابند. نتایج پژوهش حسنی(1384) عابدی(1387) نشان داد که بین ارزشیابی توصیفی و علاقه‌مندی به یادگیری رابطه معناداری وجود دارد. نتایج پژوهش نشان داد، ضریب بتا در خصوص اثر غیرمستقیم ارزشیابی توصیفی بر موفقیت تحصیلی  برابر با  24/0 (001/0>P)، بوده، بیانگر این است که فرضیه سوم پژوهش دال بر اینکه ارزشیابی تحصیلی بر شیفتگی تحصیلی، خلاقیت تحصیلی، و موفقیت تحصیلی  تأثیر غیرمستقیم دارد، تأیید شده است. به نقل از خوارزمی(1389)، نتایج پژوهش گریس (2004)، گویای آن است که کارپوشه‌ها، پیشرفت دانش‌ آموزان را بهتر و واقعی‌تر نشان می‌دهند. مطالعات حویزاوی (1374) نشان داد، بازخورد شایستگی بر افزایش علاقه و عملکرد اثرگذار است. در خصوص رابطه بین ارزشیابی توصیفی و موفقیت تحصیلی، نتایج تحقیق رزی(1388)، نشان داد که پیشرفت تحصیلی دانش آموزان طرح ارزشیابی توصیفی بیشتر از دانش آموزان مدارس سنتی بوده  است. مطالعه مدل تجربی پژوهش به روش معادله ساختاری نشان داد، شاخص‌های GFI برابر با 96/0، AGFI برابر با 93/0، RMSEA  برابر با 0483/0،  ( ) برابر با 71/246و 94df= بوده که گویای برازش مطلوب مدل است.

باتوجه به یافته های پژوهشی برای اجرای بهتر ارزشیابی توصیفی پیشنهادهای زیر ارائه می‌گردد.

در ارزشیابی توصیفی بر سرعت انجام تکلیف درسی تأکید شود.

در ارزشیابی توصیفی بر دقت یادگیری تأکید شود.

در ارزشیابی توصیفی بر بعد سیالی خلاقیت تأکید شود.

در ارزشیابی توصیفی بر بعد بسط خلاقیت تأکید شود.

در ارزشیابی توصیفی تلاش شود بین معلم و دانش‌آموزان رابطه مؤثری برقرارشود تا خشنودی تحصیلی برای دانش‌آموزان فراهم شود.

باتوجه به یافته‌های پژوهشی برای اجرای بهتر ارزشیابی توصیفی پیشنهادهای زیر برای انجام پژوهش بعدی ارائه می گردد.

تعیین رابطه بین اضطراب تحصیلی با ارزشیابی توصیفی

تعیین رابطه بین استرس تحصیلی با ارزشیابی توصیفی

تعیین رابطه بین پیشرفت تحصیلی با ارزشیابی توصیفی

بررسی میزان  دقت تحصیلی دانش آموزان  با بهره‌گیری از ارزشیابی توصیفی

عوامل مؤثر بر توسعه ارزشیابی توصیفی کارآمد

کیفی‌سازی ارزشیابی توصیفی و عوامل مؤثر بر آن

از جمله محدودیتهای پژوهش حاضر اجرای آن در یک شهر و مطالعة برخی از متغیرهای اثرگذار می‌باشد. لذا در تعمیم یافته‌ها باید کاملاً احتیاط کرد.