بررسی ارتباط معنوی - عاطفی بین‌ فردی و توسعه‌ آن در کتاب‌های درسی دوره آموزش ابتدایی و راهنمایی ایران

مقدمه

در حوزه دانش انسانی مرتبط با دین و تربیت اسلامی، روابط متفاوت انسان با سایر پدیده‌های هستی متاثر از ارتباط او با آفریدگار هستی بوده، سطوح و مراتب تحقق و تکامل واقعی آدمی نیز در ابعاد گوناگون شخصیتی، در این راستا قابل توجیه و ارزش گذاری است. در عرصه روابط اجتماعی و ارتباط میان فردی، دستیابی به مؤلفه‌های ارزشمندی، همچون: صمیمیت، آرامش، مشارکت فعال، احساس همبستگی، بخشش و گذشت، وفاداری، خدمت به همنوع وتعهد نسبت به گروه نیز در پرتو همسویی با ارزش‌های معنوی و دینی، معنا و مفهوم دیگری می‌یابد و مطلوبیت و وجاهت بیشتری از خود نشان می‌دهد.

بررسی‌های اولیه نشان می‌دهد بخش مهمی از مشکلات دانش آموزان در نظام آموزشی کنونی، آسیب‌پذیری آنان در زمینه برقراری رابطه عاطفی با دیگران و به ویژه با همسالان خود است و این مسأله می‌تواند در ابعاد مختلف شخصیتی و رفتاری به یک معضل و حتی بحران عاطفی و اخلاقی منجر گردد. پژوهش ها نشان داد، احساسات، شناخت و رفتار به هم وابسته اند. تعامل دانش آموزان با یکدیگر، دو بعد شناختی و عاطفی را تحت تاثیر قرار می­دهد. روابط عاطفی و هیجان ها به عنوان یک عنصر مهم در تعامل اجتماعی و ارتباط میان فردی است. از این­رو، دانش آموزانی که از شایستگی­های عاطفی و اجتماعی برخوردارند، علاوه بر روابط مثبت و سازنده با دیگران از سلامت ذهنی و  توانایی سازگاری بالایی برخوردارند(ونتزل[1]، 1998؛ همفری[2] و همکاران ،2011). بدیهی است پرداختن درست، علمی و منطبق با اصول برنامه‌ریزی درسی و سازمان­دهی محتوا به مقوله‌ها وآموزه‌های مرتبط با زمینه‌ها، شیوه‌ها و پیامدهای مربوط به ارتباط‌های مثبت و عاطفی بین‌فردی در محتوای کتاب­های درسی، از عوامل مهم آماده­سازی فراگیران و دانش­آموزان برای ورود به جامعه و فعالیت‌های اجتماعی است و می‌تواند هم به حل مشکلات رفتارهای فردی و گروهی آنان و هم جلو‌گیری از آسیب‌های اجتماعی کمک نماید (ملکی و الیوت، 2002) و همچنین، پیش­نیاز‌های لازم برای شناخت سبک زندگی سالم و منطبق با آموزه‌های دینی را در اختیار آنان قرار دهد. در همین راستا، آنچه اهمیت دارد، بازشناسی هدف‌های رفتاری مرتبط با این موضوع در کتاب‌های درسی است، به شکلی که بتواند به تغییر و اصلاح بیشتر و بهتر در تفکر اجتماعی یادگیرنده بینجامد و رویکرد او را در برقراری روابط عاطفی با هم­جنس و یا غیر هم‌جنس بهبود بخشد. مطالعات از نوع  تحلیل‌محتوا، بخشی از تدابیری است که می‌تواند به این بازشناسی و ارزیابی وضعیت موجود متون درسی از جهت میزان تحقق اهداف رفتار اجتماعی کمک نماید.

از لوازم و ویژگی­های اجتماعی بودن انسان، نوعی همگرایی و تعامل سودمند اجتماعی است که در تامین نیازهای فردی و اجتماعی نقش تعیین‌کننده دارد. در این راستا، همان‌گونه که در نمودار 1 خلاصه شده است، می توان ضرورت، نقش ها و ویژگی های سه‌گانه تعامل اجتماعی متاثر از دین را در جریان سه مرحله ای زمینه ها، فرایند و هدف مشاهده نمود:  با درک ضرورت عقلانی و فطری اصل میل و گرایش اجتماعی انسان، همگرایی و تعاملات اجتماعی آدمی شکل گرفته، به واسطه آن، نیازهای فردی و اجتماعی او تسهیل می گردد. در ادامه، توجه به سه نقش حفظ و ارتقای فردیت، گزینش مطلوب سنت‌های اجتماعی و غلبه بر خودمحوری (باقری، 1387: 163)، آدمی را در یک سیر تکامل شخصیتی و وجودی قرار می‌دهد تا به مقصد و مطلوب خویش نائل شود.

تحقق این وجوه نیاز به بهره‌مندی از آموزه‌های دینی و معنوی نیاز دارد. خرد و اندیشه فردی و اجتماعی زمانی می‌توانند به عرصه یک هم­افزایی مطلوب گام نهند که رابطه فعال و پویای خود را با دین و مؤلفه‌های دینی تنظیم نموده، زوایای نهان و ناشناخته خود را با نور احکام و گزاره‌های حکمت‌آمیز دینی روشن و تابناک نمایند. به تعبیر دیگر، آنچه در فرایند تربیت اجتماعی مؤثر می‌توان به عنوان ملاک و محک در نظر گرفت، میزان تناسب این نقش‌های سه‌گانه با ارزش­های دینی و معنوی و تاثیرپذیری از آنهاست. در چنین فضایی است که می‌توان تمایل به رفع نیازها را با میل به تعالی همسو نمود و گونه‌های مختلف روابط انسان با خود، طبیعت، زندگی، آخرت و انسان‌های دیگر را به شکلی تنظیم کرد که رابطه انسان با خالق هستی که مبتنی بر عبودیت است، به عنوان محور و مبنای این روابط در نظر گرفته شود و با سستی آن، دیگر روابط هم به سستی می گرایند. در این بحث، رابطه انسان با انسان از ارزشمندی و مطلوبیت خاصی برخوردار است، زیرا در آموزه‌های دینی، تقریبا در اولویت بعد از رابطه با خداوند مطرح شده است. نمود اجتماعی رابطه عبودیت انسان با خداوند، همان­گونه که اشاره شد، طبق آیه شریفه قرآن کریم، عدل واحسان است (نحل: 90).

 عدالت در رفتار اجتماعی و بین فردی، به عنوان نهاد و بنیاد و شرط لازم در نظر گرفته می‌شود، اما شرط کافی و متمم آن، همگرایی و رابطه جویی بر مبنای احسان و مهرورزی است. در جلوه عملی عدالت که به تعبیر آیه دیگری از قرآن کریم (مائده: 8)، یک ارزش رفتاری نزدیکتر به تقواست، هم از روش قهر و هم از روش مهر (باتاکید بر آن)، استفاده می‌گردد که در سطوح متفاوت اجتماعی؛ یعنی فضای خانواده، خویشاوندان، گروه مومنان و سرانجام، همه انسان‌ها توصیه شده است، اما رفتار مبتنی بر رافت و احسان در شرایط اجتماعی عادی و طبیعی و هنگام عدم قهر و کینه­ورزی و دشمنی اعمال می‌شود و موجب تحکیم روابط بین­فردی می‌گردد. بر اساس این نمودار، سه ویژگی اساسی که می‌توان از این دو عنصر عدل و احسان استنباط نمود، عبارتند از:  معنوی بودن، خردمندانه و حکیمانه بودن و عاطفی بودن. در ادامه، به اجمال توضیحاتی پیرامون آنها ارائه می گردد :

1- معنوی بودن: معنویت حقیقی تنها می‌تواند مبتنی بر دین باشد و حدود و ثغور معنویت را دین معین می‌کند. یکی از کارکردهای دین در بعد اجتماعی، نظم بخشیدن به زندگی اجتماعی و ارتباط بین­فردی است. آنچه باعث تفکیک و جدایی افراد از یکدیگر و نفی رابطه با غیر است، نمود آشکار خودخواهی ها، تعلق‌ها و سودجویی‌ها به شکل غیرمعقول وغیرانسانی در این حلقه ارتباطی است. به تعبیر شهید مطهری (ره): " آنچه انسان‌ها را تجزیه می‌کند، معنویت را از او می­گیرد و انسان را از انسان‌های دیگر جدا می‌کند، تعلق انسان به اشیا است که همان علقه و وابستگی درونی است که در زبان دین از آن به محبت دنیا تعبیر می‌شود و این تنها با بندگی خدا زائل شدنی است که دیگر وابستگی مطرود تلقی نمی‌گردد، زیرا وابستگی به یک امر نامحدود و تکیه بر آن، عین وارستگی و عدم محدودیت است " (مطهری، 1361: 132).

2-خردمندانه و حکیمانه بودن: برقراری ارتباط بین­فردی مبتنی بر عدل و احسان، حاصل یک فرایند تفکر عقلانی و حکمت گرایی در عرصه اندیشه و عمل است. عقل فردی و خرد جمعی از یک سو و حکمت نظری و حکمت عملی از سوی دیگر، بر گسترش رابطه مبتنی بر عدل و احسان و توسعه آن در روابط انسان‌ها با یکدیگر با حصول شرایط، اصرار می‌ورزد. بر اساس حاکمیت عقل، اراده اجتماعی و هویت جمعی در افراد شکل می‌گیرد، بنابراین، آنها قدرت گزینش می‌یابند و با شناخت اهداف، توانایی پذیرش مسؤولیت‌ها را پیدا می‌کنند و با نبود خرد، روحیه ریسک‌پذیری و شجاعت در عمل، رو به تحلیل و تضعیف می‌رود و انسان در روابط اجتماعی خود به گرایش‌های افراطی و تفریطی دچار می‌گردد. وجه عقلانی عدل، مستلزم توجه به همه توانایی‌های افراد و عدم انتظار فراتر از حد توان افراد در حیطه روابط اجتماعی است. وجه عقلانی احسان نیز در این حیطه به معنای تکمیل و تتمیم مؤلفه‌های عدل در رفتار اجتماعی و گستردن پوشش رافت و رحمت بر نوع رابطه‌های انسانی با تحقق شرایط است و این­که اجرای عدالت به معنای اعمال دقیق قوانین اجتماعی در نوع روابط، به هیچ وجه کفایت نمی‌کند و به تدابیر مبتنی بر رافت و مهرورزی نیاز دارد.

3-عاطفی بودن: اگرچه توصیه به احسان در متن روابط، خود مقوله ای احساسی و عاطفی نیز هست، اما این مؤلفه‌ به طور خاص به فراهم نمودن یک تعامل اجتماعی و روابط توام با میل وگرایش درونی اشاره دارد. با الهام از آموزه‌های دینی و توجه به اصل نخستین دوستی فراگیر با همه انسان‌ها و اخوت و دوستی فراتر با مؤمنان و همکیشان، این ویژگی معنای خاص دیگری می‌یابد. با یک رویکرد علمی نیز می‌توان احساس و عاطفه مبتنی بر محبت را حلقه واسط بین فرایند‌های ذهنی و رفتار‌های مشهود فردی و اجتماعی انسان در نظر گرفت.

در دیدگاه‌های جدید، بعد عاطفی انسان به عنوان مؤلفه‌ ای مفید و حتی حیاتی برای بروز واکنش‌های سازگارانه در مقابل موقعیت‌های اجتماعی به حساب می‌آید و تأثیر گسترده عاطفه و مهرورزی را می‌توان در زمینه شفاف ساختن واکنش‌های فردی و بین فردی مطرح نمود (فورگاس، ترجمه نوری و نصیری، 1383: 91).

دین و مکتب الهی نیز با نگاهی معرفت شناسانه، هستی را عین حُبّ می‌داند و جهان و انسان را هم محکوم دوستی دانسته است و رشد اجتماعی و جامعه‌پذیری دینی انسان را هم در پرتو ایجاد روابط مبتنی بر محبت و دوستی توجیه می‌نماید. در روایات نیز ذکر شده است که حقیقت دین الهی و ایمان به خدا، همانا حُبّ به او و محبت ورزیدن در راه اوست (مکارم شیرازی ، 1372: 163).

در روایتی دیگر نیز حقیقت ایمان، حُبّ و بغض نامیده شده است: حب به خدا و در راه او و بغض نسبت به غیر خدا و راه غیر او (کلینی، 1405ه ق: 125).

خلاصه اهم مباحث فوق را می توان در نمودار 1 ملاحظه نمود:

نمودار1: ضرورت، نقش و ویژگی‌های سه‌گانه تعامل اجتماعی متاثر از دین

با بررسی پژوهش‌های پیشین، موارد قابل ملاحظه ای نمی‌توان یافت که مستقیما با موضوع این تحقیق در ارتباط باشد، با وجود این، به تعدادی از پژوهش­های مرتبط در ادامه مقاله اشاره می­گردد:

حکیم‌زاده و موسوی(1387)، در پژوهشی با عنوان " تبیین وضعیت موجود آموزش ارزش­ها در کتاب­های درسی دینی و تعیین میزان همخوانی آن با وضعیت مطلوب در راستای بهبود وضعیت" نشان داد، در مجموع کتاب­های درسی دینی دوره­ راهنمایی، ارزش­های اعتقادی 43/45 درصد، ارزش­های عبادی 9/24 درصد، ارزش­های اجتماعی 51/13 درصد، ارزش­های اخلاقی 28/10 درصد و ارزش­های اقتصادی اسلام 8/5 درصد کل ارزش­ها را به خود اختصاص می­دهند. همچنین، نتایج آزمون­های آماری نشان داد کتاب­های درسی از نظر توجه متوازن به حیطه­های ارزشی با هم تفاوت معناداری دارند و توجه جامع و متعادل به ارزش­ها نشده است.

شعبانی(1384) در پژوهشی با عنوان "بررسی تطبیق برنامه­های درسی دینی و اخلاقی دوره ابتدایی در ایران و چند کشور جهان" نتیجه گرفت در کشورهای انتخابی، آموزش اخلاق بیشتر در دوره متوسطه انجام می­شود و این نوع از آموزش، در دوره ابتدایی مورد بی­توجهی قرار گرفته است.

فیاض (1386) در فرا تحلیل محتوای کتاب­های درسی در رابطه با ارزش­های اسلامی –ایرانی نشان داد، کتاب­های درسی مقطع ابتدایی و راهنمایی در راستای آشناسازی دانش‌آموزان با ارزش­های اسلامی و ایرانی در دو بعد کمّی و کیفی نیازمند بازبینی و اصلاح است.

 جمالی زاده (1384) تحقیقی با عنوان "شناسایی و طبقه­بندی آموزه­ها و مفاهیم اخلاقی در کتاب­های درسی مقطع ابتدایی" نشان داد، به رعایت اصول اخلاقی در پنج پایه دوره ابتدایی اهمیت داده شده، در حیطه مفاهیم اخلاقی، در گزینه ارتباط با دیگران، نوعی عدم تعادل مشاهده می شود.

در پژوهش سبحانی نژاد و فردانش(1378) با عنوان" مسؤولیت­پذیری اجتماعی در برنامه درسی کنونی دوره ابتدایی ایران" میزان توجه به انواع مسؤولیت­های اجتماعی و ابعاد سه گانه نشان داد،7/17 درصد اهداف مصوّب دوره ابتدایی به رشد مسؤولیت­پذیری اجتماعی اختصاص داشته؛ هر چند این توجه عمدتا به مسؤولیت­های دینی-اجتماعی، مدنی و بعد شناختی مسؤولیت­های اجتماعی بوده است، اما در رابطه با مفاهیم اجتماعی و اخلاقی به چند مورد می­توان اشاره نمود: در بررسی جایگاه مهارت‌های اجتماعی مورد نیاز دانش‌آموزان در کتاب‌های درسی عمومی دوره متوسطه، مهمترین مهارت اجتماعی پرداخته شده، به ترتیب: مهارت‌های ارتباطی14/24درصد، مهارت‌های درک ارزش‌های اجتماعی 7/19 درصد، مهارت‌های خود گردانی32/16 درصد، مهارت‌های مقابله‌ای و اصلاح باورها و شناخت‌های غلط31/12 درصد، مهارت‌های جرات­آموزی89/10 درصد و مهارت‌های مسؤولیت‌پذیری 6/9 درصد بوده است (نصر و همکاران، 1383: 49).

در تحقیق مربوط به شناسایی و طبقه‌بندی آموزه‌ها و مفاهیم اخلاقی کتب درسی پایه اول راهنمایی، مفاهیم اخلاقی در رابطه با خود، جامعه، دیگران و جهان، به ترتیب بیشترین فراوانی را به خود اختصاص داده‌اند (علی زاده و همکاران، 1388: 90).

 در تحلیل نتایج محتوای کتاب­های درسی اجتماعی دوره راهنمایی از منظر نوع رویکرد آموزش شهروندی، بیشتر محتواها به آموزش شهروند قانونمدار با 5/45 درصد پرداخته است و سپس آموزش شهروند مشارکتی 06/36 درصد و آموزش شهروند انتقادی با 44/18 درصد کمترین نسبت را داشته‌اند (محمودی، 1390: 96).

در پژوهش دیگر و تحلیل محتوای کمی و کیفی کتاب­های درسی "بخوانیم" و "هدیه‌های آسمانی" در سال86-85، یافته‌های آن بیانگر این است که اهداف محور اخلاقی بالا‌ترین فراوانی را در مقایسه با اهداف محور اجتماعی و علمی- آموزشی داشته است و بیشترین درصد فراوانی اهداف محور اخلاقی، اجتماعی و علمی-آموزشی در کتاب هدیه‌های پایه دوم مشاهده شده است (دانشوری نسب، 1387).

 در بررسی تأثیر مؤلفه‌های پدیده جهانی شدن بر برنامه‌های درسی تعلیمات اجتماعی دوره راهنمایی، نتایج نشان داد که به مؤلفه‌های چهار‌گانه آموزش جهانی؛ یعنی آموزش شهروندی، آموزش سلامت، آموزش جنبه فرهنگی و آموزش صلح به یک نسبت پرداخته شده و به مؤلفه‌ محیط زیست، در حد کم پرداخته شده بود(سعادتمند و تیغ بخش، 1390).

با بررسی پژوهش‌های پیشین در ارتباط با توسعه روابط‌ عاطفی و اجتماعی دانش‌آموزان، پر واضح  است، ادبیات داخلی در این زمینه ضعیف است، که این امر از یک سو، بر اهمیت پژوهش حاضر می­افزاید و از دگر سو، یافته­های تحقیق و تحقیقات مشابه می‌تواند به بالا بردن آگاهی و توجه برنامه­ریزان و سیاستگذاران نظام آموزشی و مؤلفان کتاب­های درسی در مغفول ماندن این حوزه موضوعی در جهت اتخاذ تصمیمات بهتر و مقتضی­تر کمک شایان نماید. با توجه به هدف اصلی پژوهش، پرسش های ذیل باید پاسخ داده شوند.

1. به چه میزان در محتوای کتاب‌های درسی تعلیمات اجتماعی پایه‌های مختلف دوره‌ ابتدایی و راهنمایی به مؤلفه‌های ارتباط معنوی- عاطفی بین فردی توجه شده است؟

2. به چه میزان در محتوای کتاب‌های درسی هدیه­های آسمانی پایه‌های مختلف دوره‌ ابتدایی و راهنمایی به مؤلفه‌های ارتباط معنوی- عاطفی بین فردی توجه شده است؟

3. به چه میزان در محتوای کتاب‌های درسی فارسی پایه‌های مختلف دوره‌ ابتدایی و راهنمایی به مؤلفه‌های ارتباط معنوی- عاطفی بین فردی توجه شده است؟

4. به چه میزان در محتوای مجموع کتاب‌های درسی سه‌گانه مورد بررسی، طی پایه‌های مختلف دوره‌ ابتدایی و راهنمایی به مؤلفه‌های ارتباط معنوی- عاطفی بین فردی توجه شده است؟

5. به چه میزان در محتوای مجموع کتاب‌های درسی سه‌گانه مورد بررسی، طی پایه‌های مختلف دوره‌ ابتدایی و راهنمایی به شاخص‌های مؤلفه‌های ارتباط معنوی- عاطفی بین فردی توجه شده است؟

 ‌

 روش‌

در این پژوهش، برای تحلیل محتوی کتاب، از روش آنتروپی شانون[3] که بر گرفته از تئوری سیستم­هاست، برای پردازش و تحلیل نتایج استفاده شد (آذر،1380). آنتروپی در تئوری اطلاعات، شاخصی است برای اندازه­گیری عدم اطمینان که به وسیله یک توزیع احتمال بیان می­شود. بر اساس این روش که به مدل جبرانی مشهور است؛ محتوای سه‌گانه کتاب­های درسی دوره ابتدایی و راهنمایی از دیدگاه سه پاسخگو (کتب دوره ابتدایی) و سه مؤلفه‌ مورد هدف و یازده شاخص مورد سؤال و طبقه‌بندی شده است. واحد تحلیل این پژوهش صفحات (متن، پرسش‌ها، تمرین‌ها و تصویرها) است. کتاب‌های درسی دوره ابتدایی شامل بخش‌های متنوع نوشتاری و تصویری است. به همین علت، واحد تحلیل صفحات انتخاب شد تا دروس، روان خوانی­ها و تصویرها را نیز شامل شود.

در این تحقیق سعی شده مؤلفه‌های توسعه ارتباط معنوی- بین فردی در محتوای کتاب‌های درسی تعلیمات اجتماعی، هدیه آسمانی و فارسی دوره آموزش ابتدایی و راهنمایی ایران بررسی شود. همچنین، بر اساس متون نظری و با تاکید بر منابع اسلامی هریک از مؤلفه‌ها طی فرایندی شاخص­سازی می‌شوند که ماحصل آن در جدول شماره 1 ارائه شده‌ است. مؤلفه‌های اصلی این پژوهش براساس یک تحلیل و توالی منطقی به مؤلفه‌‌های مبنایی، واسطه­ای و کاربردی تقسیم می­شود که در مؤلفه‌­های مبنایی به زمینه­ها و مبانی، در مؤلفه‌­های واسطه­ای به اصول، ویژگی­ها و شیوه­های آن و در مؤلفه‌­های کاربردی به کارکردها و پیامدها پرداخته می­شود. برای تعیین شاخص­ها و اعتباریابی آن­ها استفاده از دیدگاه‌های تخصصی صاحبنظران و ادبیات علوم رفتاری و عمدتا منابع اسلامی مد نظر بوده است. بدیهی است که کلام الهی و همسو با آن سنت معصومان؛ یعنی گفتارها، رفتارها و تاییدهای آنان در ذات خود معتبر و مقبول است و می­تواند مبنا و مرجع هر پژوهش کمّی و کیفی قرار گیرد. پس از مشخص شدن مؤلفه‌ها و شاخص‌های تحقیق، گویه­های مربوط به هریک از مؤلفه‌ها و شاخص­ها به دست آمده،  با استفاده از روش آنتروپی شانون تجزیه و تحلیل شدند.

جدول شماره 1: مؤلفه‌های سه‌گانه ارتباط معنوی - عاطفی بین فردی به همراه شاخص‌های آن

روایی و پایایی ابزار اندازه‌گیری: روش تعیین روایی تحلیل محتوایی پژوهش به صورت روایی محتوایی بوده، بنابراین، انتخاب مؤلفه‌ها و شاخص‌های مفهوم ارتباط معنوی- بین فردی از منابع مرتبط در دسترس، در اختیار تعدادی از صاحب­نظران علوم رفتاری و معارف اسلامی قرار گرفت و تایید شد.

همچنین، برای تامین پایایی ابزار از تکنیک اجرای مجدد استفاده شد(دلاور، 1383: 127)؛ بدین صورت که فرم نهایی تهیه شده به طور همزمان و مجزا در اختیار تحلیلگر محتوای متخصص دیگری نیز قرار داده شد که چند واحد درسی از برخی کتاب‌ها را تحلیل نمایند. ضریب همبستگی داده‌های حاصل از تحلیل‌های انجام شده همزمان، توسط پژوهشگر اصلی و متخصص مذکور، محاسبه گردید که نتیجه حاصله بیانگر ضریب همبستگی 73/0 بوده است.

جامعه آماری نمونه و روش نمونه­گیری: جامعه آماری مورد مطالعه، شامل کلیه کتاب‌های درسی تعلیمات اجتماعی، هدیه آسمانی و کتاب کار (تعلیمات دینی) و فارسی دوره ابتدایی و راهنمایی است که در سال تحصیلی 91-90 چاپ شده و جمععاً سی جلد کتاب درسی است. نمونه پژوهش شامل کلیه سی جلد کتاب درسی مذکور است به عبارت دیگر، نمونه‌گیری نشده و کل جامعه پژوهش به عنوان نمونه انتخاب و بررسی و تحلیل شده است.

یافته­ها

سؤال اول: به چه میزان در محتوای کتاب‌های درسی تعلیمات اجتماعی پایه‌های مختلف دوره‌ ابتدایی و راهنمایی، به مقوله‌های توسعه ارتباط معنوی- عاطفی بین فردی توجه شده است؟

جدول شماره2: جدول توزیع فراوانی توجه به مقوله‌های توسعه ارتباط معنوی- عاطفی  

بین فردی در کتاب­های درسی تعلیمات اجتماعی

جدول شماره 2 نشان می‌دهد که در مجموع 669 صفحه درس کتاب تعلیمات اجتماعی، 261 اشاره به مؤلفه‌ زمینه و مبانی، 292 اشاره به مؤلفه‌ اصول، ویژگی‌ها و شیوه‌ها و 381 اشاره به مؤلفه‌ کارکردها و پیامدها توجه شده است. تجزیه و تحلیل اطلاعات به دست آمده از طریق روش آنتروپی شانون  نتایج مندرج در جدول 3 را نشان می­دهد:

جدول شماره 3: مقادیر بار اطلاعاتی و ضریب اهمیت مقوله‌های تحقیق در صفحات کلیه

کتاب­های تعلیمات اجتماعی

بر اساس نتایج جدول 3؛ مقادیر بار اطلاعاتی و ضرایب اهمیت به دست آمده از اشاره‌ها، بیشترین ضریب اهمیت در صفحات کتاب تعلیمات اجتماعی مربوط به مؤلفه‌ زمینه و مبانی و کمترین ضریب اهمیت مربوط به مؤلفه‌ کارکرد‌ها و پیامد‌هاست.

سؤال دوم: به چه میزان در محتوای کتاب‌های درسی هدیه­های آسمانی و کتاب کار (تعلیمات دینی) پایه‌های مختلف دوره‌ ابتدایی و راهنمایی به مقوله‌های توسعه ارتباط معنوی- عاطفی بین فردی توجه شده است؟

جدول شماره 4: جدول توزیع فراوانی توجه به مقوله‌های توسعه ارتباط معنوی- عاطفی

بین فردی در کتاب­های درسی هدیه آسمانی و کتاب کار

 جدول شماره 4 نشان می‌دهد که در مجموع 921 صفحه درس کتاب هدیه­های آسمانی و کتاب کار، 939 اشاره به مؤلفه‌ زمینه و مبانی، 460 اشاره به مؤلفه‌ اصول، ویژگی‌ها و شیوه‌ها و 154 اشاره به مؤلفه‌ کارکردها و پیامدها توجه شده است.

تجزیه و تحلیل اطلاعات به دست آمده از طریق روش آنتروپی شانون  نتایج زیر را نشان می دهد:

جدول شماره 5: مقادیر بار اطلاعاتی و ضریب اهمیت مقوله‌های تحقیق در صفحات

کلیه کتاب­های هدیه­های آسمانی

بر اساس نتایج جدول5؛ مقادیر بار اطلاعاتی و ضرایب اهمیت به دست آمده از اشاره‌ها، بیشترین ضریب اهمیت در صفحات کتاب هدیه­های آسمانی و کتاب کار مربوط به مؤلفه‌ زمینه و مبانی و کمترین ضریب اهمیت مربوط به مؤلفه‌ کارکرد‌ها و پیامد‌ها می‌باشد.

سؤال سوم: به چه میزان در محتوای کتاب‌های درسی فارسی پایه‌های مختلف دوره‌ ابتدایی و راهنمایی به مقوله‌های توسعه ارتباط معنوی- عاطفی بین فردی توجه شده است؟

جدول شماره 6: جدول توزیع فراوانی توجه به مقوله‌های توسعه ارتباط معنوی- عاطفی بین فردی

در کتاب­های درسی فارسی

جدول شماره 6 نشان می‌دهد در مجموع 2079 صفحه درس کتاب فارسی، 868 اشاره به مؤلفه‌ زمینه و مبانی، 276 اشاره اصول، ویژگی‌ها و شیوه‌ها و 264 اشاره به مؤلفه‌ کارکرد‌ها و پیامدها توجه شده است.

تجزیه و تحلیل اطلاعات به دست آمده از طریق روش آنتروپی شانون  نتایج زیر را نشان می­دهد:

جدول شماره 7: مقادیر بار اطلاعاتی و ضریب اهمیت مقوله‌های تحقیق در صفحات

کلیه کتاب­های فارسی

بر اساس نتایج جدول 7؛ مقادیر بار اطلاعاتی و ضرایب اهمیت به دست آمده از اشاره‌ها، بیشترین ضریب اهمیت در صفحات کتاب فارسی مربوط به مؤلفه‌ اصول، ویژگی‌ها و شیوه‌ها و کمترین ضریب اهمیت مربوط به مؤلفه‌ کارکرد‌ها و پیامد‌هاست.

سؤال چهارم: به چه میزان در محتوای مجموع کتاب‌های درسی سه‌گانه مورد بررسی طی پایه‌های مختلف دوره‌ ابتدایی و راهنمایی به مقوله‌های توسعه ارتباط معنوی- عاطفی بین فردی توجه شده است؟

جدول شماره 8: جدول توزیع فراوانی توجه به مقوله‌های توسعه ارتباط معنوی- عاطفی

بین فردی در کتاب­های درسی تعلیمات اجتماعی، هدیه­های آسمانی و فارسی

جدول شماره 8 نشان می‌دهد که در مجموع 3669 صفحه درس کتاب‌های سه گانه، 2063 اشاره به مؤلفه‌ زمینه و مبانی، 1028 اشاره به مؤلفه‌ اصول، ویژگی‌ها و شیوه‌ها و 799 اشاره به مؤلفه‌ کارکردها و پیامدها توجه شده است.

تجزیه و تحلیل اطلاعات به دست آمده از طریق روش آنتروپی شانون  نتایج مندرج درجدول 11 را نشان می­دهد:

جدول شماره 9: مقادیر بار اطلاعاتی و ضریب اهمیت مقوله‌های تحقیق در صفحات

کلیه کتاب­های درسی سه‌گانه

بر اساس نتایج جدول 9؛ مقادیر بار اطلاعاتی و ضرایب اهمیت به دست آمده از اشاره‌ها، بیش­ترین ضریب اهمیت در صفحات کلیه کتاب‌های درسی سه‌گانه مربوط به مؤلفه‌ اصول، ویژگی‌ها و شیوه‌ها و کم­ترین ضریب اهمیت مربوط به مؤلفه‌ زمینه و مبانی است.

سؤال پنجم: به چه میزان در محتوای مجموع کتاب‌های درسی سه‌گانه مورد بررسی طی پایه‌های مختلف دوره‌ ابتدایی و راهنمایی به شاخص‌های مقوله توسعه ارتباط معنوی- عاطفی بین فردی توجه شده است؟

جدول شماره10: جدول توزیع فراوانی توجه به شاخص‌های مقوله‌های توسعه ارتباط معنوی- عاطفی بین فردی در کتاب­های درسی تعلیمات اجتماعی،هدیه­های آسمانی و فارسی

جدول شماره 10 نشان می‌دهد در مجموع 3669 صفحه درس کتاب‌های سه گانه، 993 اشاره به مفاهیم عاطفی و محبت‌آمیز، 287 اشاره به ضرورت محبت و دوستی کردن با دیگران، 231 اشاره به تعریف الفاظ و معناشناسی دال بر عاطفه و مهرورزی، 552 اشاره به معرفی و شناساندن الگوهای محبت‌آمیز، 375 اشاره به رعایت حقوق و تکالیف بین فردی، 166 اشاره به تحریک عواطف نسبت به دیگران، 226 اشاره به ملاک ها و شیوه‌های رفتاری، 261 اشاره به امر به معروف و نهی از منکر، 299 اشاره به کارکرد و پیامد شناختی، 58 اشاره به کارکرد و پیامد عاطفی و در نهایت 442 اشاره به کارکرد و پیامد رفتاری توجه شده است.

 تجزیه و تحلیل اطلاعات به دست آمده از طریق روش آنتروپی شانون  نتایج زیر را نشان می دهد:

جدول شماره 11: مقادیر بار اطلاعاتی و ضریب اهمیت مقوله‌های تحقیق در صفحات

کلیه کتاب­های درسی سه‌گانه

بر اساس ضرایب اهمیت به دست آمده از اشاره‌ها، بیشترین ضریب اهمیت در کلیه صفحات کتب مورد بررسی مربوط به شاخص کارکرد و پیامد عاطفی و کمترین ضریب اهمیت مربوط به شاخص امر به معروف و نهی از منکر است.

بحث و نتیجه گیری

موضوع مورد بحث در این تحقیق، از مواردی است که در دانش های مختلف تعلیم و تربیت، روان شناسی، علوم اجتماعی و آموزه های دین مطرح بوده و این خود اهمیت چند گانه آن را نشان می­دهد. در قسمت تحلیل نظری به مؤلفه‌­ها و فرایند شکل­گیری ارتباط مطلوب میان فردی اشاره گردید که بیانگر آن است که توجه به رویکردی منطقی و فرایندی و برگرفته از مبانی دینی و اسلامی با سه ویژگی معنوی بودن، خردمندانه و حکیمانه بودن و عاطفی بودن در ایجاد یک ارتباط می­تواند به یک دیدگاه نظری و مطمئن و در عین حال کاربردی  منجر شود و با توجه به مشکلات رفتاری و ارتباطی موجود در جامعه، شرایط کنونی را بهبود بخشد. در بخش توصیفی و تحلیل محتوا ، نتایج سؤال اول نشان می‌دهد در مجموع 669 صفحه درس کتاب تعلیمات اجتماعی، 261 اشاره به مؤلفه‌ زمینه و مبانی با ضریب اهمیت 366/0، همچنین 292 اشاره به مؤلفه‌ اصول، ویژگی‌ها و شیوه‌ها با ضریب اهمیت 318/0 و 381 اشاره به مؤلفه‌ کارکردها و پیامدها با ضریب اهمیت 316/0 توجه شده است.

نتایج مرتبط با سؤال دوم نشان می‌دهد در مجموع 921صفحه درس کتاب هدیه­های آسمانی و کتاب کار، 939 اشاره به مؤلفه‌ زمینه و مبانی، 460 اشاره به مؤلفه‌ اصول، ویژگی‌ها و شیوه‌ها و 154 اشاره به مؤلفه‌ کارکردها و پیامدها توجه شده است. همچنین، ضرایب اهمیت مؤلفه‌ها به ترتیب عبارتند از: 342/0، 334/0 و 324/0. ضرایب نشان می‌دهد بیشترین ضریب اهمیت در صفحات کتاب هدیه­های آسمانی و کتاب کار مربوط به مؤلفه‌ زمینه و مبانی و کمترین ضریب اهمیت مربوط به مؤلفه‌ کارکرد‌ها و پیامد‌هاست.

نتایج سؤال سوم بیانگر این است که در مجموع 2079 صفحه درس کتاب فارسی، 868 اشاره به مؤلفه‌ زمینه و مبانی با ضریب اهمیت 351/0، 276 اشاره اصول، ویژگی‌ها و شیوه‌ها با ضریب اهمیت 355/0 و 264 اشاره به مؤلفه‌ کارکرد‌ها و پیامدها با ضریب اهمیت 294/0 توجه شده است.

نتایج سؤال چهارم حاکی از این است که در مجموع 3669 صفحه درس کتاب‌های سه گانه، 2063 اشاره به مؤلفه‌ زمینه و مبانی، 1028 اشاره به مؤلفه‌ اصول، ویژگی‌ها و شیوه‌ها و 799 اشاره به مؤلفه‌ کارکردها و پیامدها توجه شده است؛ که بیشترین ضریب اهمیت در صفحات کلیه کتاب‌های درسی سه‌گانه مربوط به مؤلفه‌ اصول، ویژگی‌ها و شیوه‌ها با ضریب 346/0 و کمترین ضریب اهمیت مربوط به مؤلفه‌ زمینه و مبانی با ضریب 318/0 است.

در پایان، سؤال پنجم گویای این است که در مجموع 3669 صفحه درس کتاب‌های سه گانه، 993 اشاره به مفاهیم عاطفی و محبت‌آمیز با ضریب088/0، 287 اشاره به ضرورت محبت و دوستی کردن با دیگران با ضریب085/0، 231 اشاره به تعریف الفاظ و معناشناسی دال بر عاطفه و مهرورزی با ضریب090/0، 552 اشاره به معرفی و شناساندن الگوهای محبت‌آمیز با ضریب094/0، 375 اشاره به رعایت حقوق و تکالیف بین فردی با ضریب 094/0، 166 اشاره به تحریک عواطف نسبت به دیگران با ضریب 098/0، 226 اشاره به ملاک ها و شیوه‌های رفتاری دوست‌یابی با ضریب 098/0، 261 اشاره به امر به معروف و نهی از منکر با ضریب 071/0، 299 اشاره به کارکرد و پیامد شناختی با ضریب089/0، 58 اشاره به کارکرد و پیامد عاطفی با ضریب 099/0 و در نهایت 442 اشاره به کارکرد و پیامد رفتاری با ضریب 093/0 توجه شده است. همچنین، در بین شاخص‌ها، شاخص­های رعایت حقوق و تکالیف بین فردی، ملاک­ها و شیوه‌های رفتاری دوست‌یابی و پیامد عاطفی از ضرایب اهمیت بالایی برخوردارند و کمترین ضریب اهمیت مربوط به شاخص امر به معروف و نهی از منکر مربوط است.

بر اساس نتایج مذکور، در سؤال اول در تعلیمات اجتماعی، بیشترین اشاره­ها به مؤلفه‌ کارکردها و پیامدها با کمترین ضریب اهمیت و کمترین اشاره­ها به زمینه­ها و مبانی با بالاترین ضریب اهمیت بوده است. در سؤال دوم و در کتاب هدیه­ها و کتاب کار، بیشترین توجه به زمینه­ها و مبانی با بالاترین ضریب و کمترین آن به کارکردها و پیامدها با کمترین ضریب اهمیت بوده است و در بین کتاب های مورد بررسی، متوازن­ترین نگاه در توزیع هدفمند مؤلفه‌­ها را داشته است. در سؤال سوم در مورد کتاب فارسی، بیشترین اشاره­ها به زمینه­ها و مبانی با ضریب اهمیت متوسط و کمترین آن­ها به کارکردها و پیامدها با کمترین ضریب بوده است. در مجموع کتاب­های سه­گانه بالاترین توجه به مؤلفه‌ زمینه­ها و مبانی با کمترین ضریب اهمیت و کمترین آن به کارکردها و پیامدها با ضریب اهمیت متوسط است. در سؤال پنجم نیز بالاترین توجه به شاخص ذکر مفاهیم عاطفی محبت آمیز با ضریب اهمیت نسبی پایین و کمترین توجه به شاخص تحریک عواطف نسبت به دیگران با ضریب اهمیت بالاست.

بر اساس یافته های به دست آمده، می توان گفت، به مؤلفه‌­های ارتباط معنوی- عاطفی بین فردی در کتاب­های مورد بررسی توجه متعادل و هماهنگ نشده است؛ به طوری که از بین مؤلفه‌­ها، مؤلفه‌ کارکردها و پیامدها هم در کل کتاب­های مورد بررسی و هم به تفکیک کتاب­ها پایین ترین ضریب اهمیت را به خود اختصاص داده است.کم­توجهی به این مؤلفه‌ در محتوای برنامه درسی مانع دست­یابی کامل دانش آموزان به هدف­های رفتاری در بعد اجتماعی خواهد شد که برای آنان در نظر گرفته شده است. از این رو، ضرورت و توجه هماهنگ و متعادل به مؤلفه‌­های ارتباط معنوی و عاطفی بین فردی در کتاب­های درسی احساس می­شود.

از کاستی‏های دیگری که می­توان به آن اشاره کرد، مربوط به بخش خرده مؤلفه‌ هاست که بیانگر این واقعیت است که در کلیه کتاب­های مورد بررسی، به شاخص امر به معروف و نهی از منکر کمترین اشاره شده است، که در صورتی که توجه به این شاخص در کتاب‌های درسی در کنار شاخص­های تحقیق می­تواند کیفیت جامعه­پذیری دانش آموزان را در باب رشد اجتماعی انسان در پرتو روابط مبتنی بر محبت و دوستی تحت تاثیر قرار دهد.

همچنین، یافته­های پژوهش به تفکیک کتاب­های درسی نشان داد که مؤلفه‌ زمینه و مبنای ارتباط معنوی و عاطفی بیشترین ضریب اهمیت را به خود اختصاص داد، از این رو، می­توان گفت، افزایش درک و آگاهی دانش آموزان از مفاهیم عاطفی و شناخت عقلانی آنها می­تواند زمینه را- با در نظر گرفتن شرایط دیگر- برای ایجاد ارتباط سالم و سازنده بر اساس سودمندی و خدمت­گزاری متقابل فراهم آورد.

از سوی دیگر، نتایج تحقیق بر اساس کل کتاب­های درسی براساس مؤلفه‌­های تحقیق نشان داد، مؤلفه‌ اصول، ویژگی­ها و شیوه­ها بیش­ترین و متناوب­تر از دیگر مؤلفه‌­ها مورد توجه قرار گرفته است که پیامد آن می­تواند رعایت حقوق و تکالیف بین فردی و تحریک و ترغیب عواطف دانش آموزان نسبت به شرایط خود و جامعه­ای که در آن زندگی می‌کنند، باشد.

به طور کل، یافته­های پژوهش از لحاظ عدم توجه متعادل و متوازن به توزیع متناوب فراوانی مؤلفه‌­ها در بین کتاب­های درسی، با یافته­های پژوهش­های محمودی (1390)، دانشوری نسب(1387)، حکیم زاده و موسوی(1387)، فیاض(1386)، جمالی زاده(1384) و سبحانی نژاد و فردانش(1379) همخوانی دارد. همچنین، یافته­های پژوهش از لحاظ توجه به برخی مؤلفه‌­ها و شاخص­های ارتباط معنوی-عاطفی بین فردی با تمام پژوهش­های اشاره شده در پیشینه تحقیق به جز با یافته­های پژوهش شعبانی مبنی بر عدم توجه به آموزش اخلاق در دوره ابتدایی همخوان­تر است.

چنانکه در مقدمه بحث شد، با توجه به پتانسیل­های کتاب­های درسی در زمینه ارتباط معنوی - عاطفی بین‌فردی، نتایج تحقیق نشان داده است توجه متعادل و مناسبی به مؤلفه‌‌های آن نشده است و از ظرفیت­های کتاب­های درسی دوره ابتدایی و راهنمایی، که باید زمینه­ساز ایجاد و پرورش مؤلفه‌­های ارتباط معنوی-عاطفی بین‌فردی، در جهت برقراری ارتباط سالم و سازنده با هدف نظم بخشیدن به زندگی اجتماعی وحل مشکلات خود و دیگران باشد، به نحو احسن استفاده نشده است. به هر جهت، شایان ذکر است که نقش آموزش و پرورش در شناساندن و نهادینه کردن این مؤلفه‌ در دانش آموزان، حیاتی و بی­بدیل است و این مهم، از طریق کتاب­های درسی به مخاطبان منتقل می­شود. با توجه به این که الگوی رفتاری و شخصیتی دانش­آموزان در حال شکل­گیری و تثبیت شدن است، این عدم توجه متعادل و جامع به مؤلفه‌­های تحقیق بیانگر این است که نظام آموزشی در ارتباط با این موضوع عملکرد مناسبی نداشته است. از این­رو، متناسب با این یافته­ها، پیشنهادهای زیر می­تواند در شکل­گیری یک ارتباط عاطفی و معنوی بین­فردی مناسب از طریق کتاب­های درسی مورد نظر موثر باشد:

-       توجه به نقش دوره ابتدایی و راهنمایی در پایه­ریزی ارتباط پویا و مثبت فراگیران و اختصاص کتاب­های درسی جداگانه به آنها؛

-       توجه بیشتر به روش­ها و شیوه­های عملی و کاربردی این موضوع و تدریس متنوع و جذاب آن براساس پژوهش­های روان­شناسی اجتماعی، پویایی گروه و آموزه­های دینی.

-       توجه خاص به تاثیر مقوله­های عاطفی و معنوی در شکل­گیری رابطه­ها در ابعاد گوناگون؛

-       توجه بیشتر به مفاهیم اجتماعی و اخلاقی، مانند: صمیمیت، مشارکت فعال، احساس همبستگی، وفاداری و ایثار درفرایند یاددهی-یادگیری؛

-       برگزاری دوره­های آموزش مهارت­های ارتباطی و نحوه انتقال آن به دانش­آموزان برای برنامه­ریزان، مجریان وآموزشگران؛

-       مطالعه تطبیقی محتوای درسی در سیستم­های آموزشی گوناگون از جهت شیوه پرداختن به موضوع رابطه­جویی  و تعامل گروهی.

-       اهتمام بیشتر به مفاهیم اخلاق اجتماعی اسلام، مانند: رازداری، دوری از غیبت، حسد، ریا و ... و به طور عمده پرداختن به مقوله امر به معروف و نهی از منکر و شیوه­های گوناگون و جذاب آن؛

-       توجه بیشتر به روش های تصویر سازی ، نمایشی و قصه پردازی به ویژه در دوره ابتدایی؛

-       تبیین و تحلیل ابعاد گوناگون روان شناختی ، اقتصادی ، سیاسی ، اخلاقی و تربیتی ارتباط اجتماعی در کتاب­های درسی.