
تعداد نشریات | 43 |
تعداد شمارهها | 1,685 |
تعداد مقالات | 13,843 |
تعداد مشاهده مقاله | 32,746,182 |
تعداد دریافت فایل اصل مقاله | 12,945,673 |
اثر تنش کمبود آب بر شاخصهای مورفولوژیک و فیزیولوژیک گیاه زنیان (Carum copticum) | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
علوم زیستی گیاهی | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
مقاله 4، دوره 6، شماره 22، دی 1393، صفحه 25-38 اصل مقاله (742.94 K) | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
نویسندگان | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
رؤیا رضویزاده* 1؛ مهدیه شفقت1؛ شهلا نجفی2 | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
1روه زیستشناسی، دانشگاه پیام نور، صندوق پستی 3697-19395، تهران، ایران | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
2گروه زیستشناسی، دانشکده علوم، دانشگاه زابل، زابل، ایران | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
چکیده | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
گیاه زنیان (Carum copticum L.) از مهمترین گیاهان تیره Apiaceae است و مصارف دارویی فراوانی دارد. به منظور بررسی اثر تنش کمآبی بر رشد، عملکرد، انباشت متابولیتهای سازگار (پرولین و کربوهیدرات) و مواد مؤثره گیاه زنیان آزمایشی تحت شرایط کنترل شده در گلخانه انجام شد. سطوح تنش کمآبی اعمال شده شامل: شاهد 90 درصد ظرفیت زراعی (تنش ملایم)، 70 درصد ظرفیت زراعی (تنش متوسط)، 50 درصد ظرفیت زراعی (تنش شدید) بود. در سطح 50 درصد ظرفیت زراعی، گیاه به مرحله بذردهی نرسید. همچنین، در پژوهش حاضر، اسانس دانه گیاهان تحت تنش سطوح کمآبی 70 و 90 درصد ظرفیت زراعی با روش تقطیر با آب به دست آمد و ترکیبهای شیمیایی اسانس با روش GC/MS تحلیل شد. نتایج آماری نشان داد که تنش کمآبی اثر معنیداری بر شاخصهای رشد، عملکرد بذر، تجمع پرولین، تجمع کربوهیدرات، عملکرد و درصد اسانس داشته است. با افزایش تنش کمآبی ارتفاع بوته، تعداد شاخه جانبی، وزن خشک اندام رویشی وعملکرد بذر کاهش نشان داد. اما عملکرد اسانس، درصد اسانس، میزان پرولین وکربوهیدرات افزایش داشت. بیشترین میزان پرولین و کربوهیدرات در سطح 50 درصد ظرفیت زراعی (تنش شدید) و بیشترین عملکرد اسانس و درصد اسانس در 70 درصد ظرفیت زراعی (تنش متوسط) مشاهده شد. تعداد 21 ترکیب شیمیایی در هر دو اسانس بذر زنیان شناسایی شد که میزان ترکیبهای اصلی اسانس تیمول، گاماترپینن و پاراسیمن در هر تیمار تغییر یافته بود. | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
کلیدواژهها | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
اسانس؛ تنش خشکی؛ تیمول؛ پرولین؛ زنیان (Carum copticum L.)؛ کربوهیدرات | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
اصل مقاله | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
خشکی یکی از مهمترین عوامل محدودکننده رشد گیاهان در سراسر جهان و شایعترین تنش محیطی است که تقریباً 25 درصد از اراضی جهان را محدود میکند. تنش خشکی همچنین بر تولیدات کشاورزی تأثیرگذار است و باعث کاهش محصولات میشود (Khan et al., 2010). تنش خشکی میتواند در اثر عوامل آب و هوایی متعدد که باعث کمبود آب در داخل گیاه میشود به وجود آید. طبیعت غیرمتحرک گیاهان سبب شده است که به طور مداوم در معرض انواع شرایط نامساعد محیطی (از جمله تنشهای خشکی و شوری) قرار گیرند (Baghalian et al., 2008). در چنین شرایطی اغلب اوقات دمای بالا و وضعیت نامناسب عناصر غذایی آثار خشکی را پیچیدهتر میکند (Yadav and Bhathagar, 2001). با توجه به کمبود شدید منابع آب در آینده نزدیک، مدیریت منابع آب به منظور بهرهوری و افزایش راندمان مصرف آب از اهمیت خاصی برخوردار است (Baghalian et al., 2008). گیاه زنیان با نام علمی Carum copticumاز تیره چتریان (Apiaceae) جزو پیشرفتهترین گیاهان گلدار نهاندانه اولیه، علفی، یکساله، بیکُرک، ساقه ایستاده، برگهایی با پهنک منقسم، بریدگی زیاد و نازک، با گلهای سفید به صورت چتر مرکب، میوه کوچک و بیضوی است (Najafi, 2011). در طب سنتی، از زنیان به عنوان ضد نفخ، مسکن دردهای روماتیسمی و رفع ناراحتیهای گوارشی استفاده میشود (Zargari, 1998). میوه گیاه دارای اسانسی است که مقدار نسبی آن بر حسب محل رویش تفاوت دارد. اسانس این گیاه با نام Ajowan oil شناخته میشود. این اسانس ظاهری بیرنگ یا مایل به قهوهای و بویی شبیه تیمول دارد. ترکیبات آن تیمول، ترپینن، کارواکرول، آلفا و بتا پینن، پاراسیمن و ... گزارش شده است (Aktuge and Karapikar, 1987). زنیان منبع بسیار غنی از ماده ضدعفونی کننده تیمول است (Zargari, 1998). تحقیقات متعددی پژوهشگران نشان داده است که تیمول موجود در اسانس گیاه دارویی زنیان دارای اثر ضد باکتریایی است (Aberoomand Azar et al., 2010). تنش خشکی بر رشد، عملکرد و متابولیتهای ثانویه در مورد همه گیاهان به طور یکسان عمل نمیکند، بلکه ضد و نقیض است. با توجه به این که امروزه نقش دفاعی متابولیتهای ثانویه تقریباً پذیرفته شده است اما هنوز بررسی سازوکار تأثیر تنشهای محیطی بر تولید این مواد تصویر پیچیده و پر ابهامی پیش رو دارد. شواهد فراوانی نشان میدهد که در شرایط تنش، تولید برخی از این ترکیبها تا چندین برابر افزایش مییابد، اما دلایل زیادی نیز وجود دارد که این تأثیر همیشگی نیست. در موارد زیادی نیز کاهش میزان متابولیتهای ثانویه در شرایط تنش مشاهده میشود (Misra and Srivastava, 2000؛ Hasani et al., 2004؛ Khalid, 2006؛ (Petropoulos et al., 2008. تنش خشکی با کاهش تورژسانس و رشد سلول، کاهش جذب نور و ظرفیت کل فتوسنتزی گیاه به ویژه در ساقه و برگها، باعث کاهش رشد گیاه و همچنین به تأخیر انداختن جوانهزنی میشود (Hasani, 2006). Hasani و همکاران (2004) مشاهده کردند که با کاهش مقدار آبیاری، ارتفاع بوته، قطر ساقه، سطح برگ، وزن تر و خشک ریشه گیاه ریحان کاهش پیدا کرد. Misra و Srivastava (2000) نیز مشاهده کردند که تنش آبی باعث کاهش معنیدار وزن تر و خشک و عملکرد اسانس بوتههای نعناع میشود. از سازوکارهای کارآمدی که گیاه در شرایط کمآبی از آن بهره میبرد، تنظیم اسمزی است. تنظیم اسمزی پدیدهای فیزیولوژیک است که طی آن پتانسیل اسمزی بافتهای تحت تنش در اثر انباشت گروهی از مواد اسمزی در سلولها کاهش مییابد و در نتیجه فشار تورژسانس سلولها در حد مطلوبی نگهداری میشود. این مواد اسمزی عمدتاً شامل برخی از عناصر غذایی (نظیر: پتاسیم، سدیم و کلسیم)، برخی متابولیتها نظیر: قندها (به ویژه مونوساکاریدها)، آمینو اسیدها (به ویژه پرولین) و اسیدهای آلی هستند (Serraj and Sinclair, 2002). گزارشهای متعددی مبنی بر وجود همبستگی بین انباشت پرولین و قندهای محلول در گیاهانی که در معرض تنش کمآبی قرار میگیرند وجود دارد. به طور کلی، در گیاهانی که قندهای محلول در پاسخ به تنش کمآبی تجمع مییابد، تنظیم اسمزی بهتر انجام میشود (Salama et al., 2007). Aliabadi و همکاران (2008) تجمع پرولین در شرایط تنش خشکی را در گیاه گشنیز مشاهده کردند. همچنین Bandurska و Jozwiak (2010) اثر تنش خشکی را در Lolium perenne بررسی کردند و نتیجه گرفتند که همزمان با کاهش محتوای نسبی آب، میزان پرولین افزایش مییابد. اثر تنش خشکی بر گیاهان دارویی و معطر کمتر بررسی شده است. نتایج پژوهشهای انجام شده بر برخی از گیاهان دارویی نشان داد که کمبود آب در مراحل رشد رویشی (پیش از مرحله گلدهی) موجب ایجاد گیاهانی با ارتفاع کوتاه و همچنین کوچک شدن سطح پهنک برگ مثلاً در گیاه بومادران میشود (Sharifi Ashoorabadi et al., 2005). کاهش دسترسی به آب باعث کاهش در اندازه گیاه Calendula officinalis شده است (Rahmani et al., 2008). همچنین در مطالعه Aliabadi و همکاران (2009) گزارش شده است که رژیم کمآبی سبب کاهش ماده خشک در گیاه پونه میشود. تنش خشکی باعث تغییر در ترکیبات دارویی و معطر گیاهان دارویی میشود. مطالعات بسیاری نشان داده است که تعداد دانههای حاصل از گیاه طی تنش کاهش مییابد. نتایج بررسی Barnabas و همکاران (2007) در گیاه گشنیز و مطالعه Mohamed و همکاران (2002) در گیاه جعفری نشان داد که کاهش محصول دانهای، به صورت کاهش تعداد دانهها یا کاهش وزن آنها یا هر دو حالت است. همچنین تنش خشکی رسیدن دوره رویشی به دوره گلدهی را کاهش میدهد. اثر تنش کمآبی تنها به رشد و عملکرد اسانس محدود نمیشود بلکه بر کیفیت اسانس نیز تأثیرگذار است. این نوع تنش درصد اسانس را در گیاهان معطر و دارویی افزایش میدهد. Khalid (2006) گزارش کرد که اعمال تنش خشکی در دو گونه ریحان شیرین و آمریکایی درصد روغنهای ضروری و ترکیبات آن را افزایش میدهد؛ چون در موارد تنش اغلب متابولیتهای بیشتری تولید میشود و این مواد مانع اکسیداسیون در سلول میشوند (Aliabadi et al., 2009). همچنین Rahmani و همکاران (2008) گزارش کردند که تنش خشکی تأثیر قابل توجهی بر درصد اسانس گل همیشه بهار داشت. نتایج آنها نشان داد که بالاترین درصد اسانس در شرایط خشک به دست آمده است. اگرچه تاکنون پژوهشهای وسیعی در رابطه با اثر تنش خشکی روی محصولات زراعی انجام شده است اما در زمینه واکنش گیاهان دارویی به شرایط تنش کمآبی بررسیهای کمتری انجام شده است. در رابطه با پاسخهای فیزیولوژیک گیاه دارویی زنیان نسبت به شرایط کمآبی اطلاعات اندکی در دسترس است. پژوهش حاضر با توجه به اهمیت مطالعه اثر تنشها بر ویژگیهای کمّی و کیفی گیاهان دارویی، تأثیر تنش کمآبی بر ویژگیهای مورفولوژیک و فیزیولوژیک گیاه زنیان در شرایط گلخانه را مورد بررسی قرار داده است.
مواد و روشها. برای بررسی تأثیر تنش کمآبی بر صفات کمّی و کیفی گیاه زنیان، آزمایشی در قالب طرح تصادفی در سه تکرار در گلخانه تحقیقاتی دانشکده کشاورزی دانشگاه زابل به اجرا درآمد. تیمارهای استفاده شده جهت اعمال تنش آبی عبارتند از: الف) شرایط 90 درصد ظرفیت زراعی (تنش ملایم)؛ ب) شرایط 70 درصد ظرفیت زراعی (تنش متوسط)؛ ج) شرایط50 درصد ظرفیت زراعی (تنش شدید). در تحقیق حاضر، از بذر زنیان رقم بومی منطقه سیستان استفاده شد، در هر گلدان 5 بذر کاشته شد. گلدانهای پلاستیکی با قطر دهانه 30 و ارتفاع 25 سانتیمتر با مقداری شن درشت و سپس با مخلوط خاکی (ماسه، خاک باغچه و کود دامی پوسیده به نسبت حجمی1:1:1) پُر شدند. پس از آمادهسازی گلدانها مخلوط بذر و ماسه و روی آن با مخلوط ماسه و کود دامی پوسیده به منظور جلوگیری از جابجایی بذور پوشانده شد. دمای گلخانه 20 درجه سانتیگراد در روز و 15 درجه در شب و میزان نور در حدود 10000 تا 12000 لوکس تنظیم گردید. حدود یک هفته پس از کاشت، جوانهزنی بذور آغاز شد و گیاهچهها شروع به رشد و نمو کردند. پس از چند مرحله تُنُک کردن، در نهایت، سه بوته در هر گلدان حفظ شد. تا رسیدن گیاهان به ارتفاع 10 سانتیمتری، گلدانها به صورت یکسان آبیاری گردید و در نهایت تیمارهای مورد نظر در دو مرحله رشد رویشی و زایشی اجرا گردید. تیمارهای در نظر گرفته شده بر اساس درصد رطوبت خاک در حالت ظرفیت زراعی بودند. برای دستیابی به سطوح مختلف تنش خاکی از روش پرهیز از آبیاری استفاده شد. بدین صورت که گلدانها پس از انجام آبیاری و رسیدن مقدار رطوبت خاک به سطح ظرفیت مزرعه، دیگر آبیاری نمیشدند. سپس، میزان رطوبت خاک چند بار اندازهگیری و پس از رسیدن رطوبت خاک به سطح رطوبتی تیمار مورد نظر، میزان آب لازم برای رسیدن رطوبت خاک گلدان از رابطه در پایان دوره رشد صفات مورفولوژیک نظیر: ارتفاع بوته، تعداد شاخه جانبی، تعداد چتر در هر بوته، وزن خشک اندام رویشی اندازهگیری شد. اندازهگیری پرولین: برای اندازهگیری پرولین ابتدا 5/0 گرم از اندام هوایی هر تیمار برداشت گردید. سپس بافت گیاهی در هاون چینی کاملاً ساییده شد. پس از این مرحله، 10 میلیلیتر سولفوریک اسید 3 درصد به آن اضافه و محتوی هاون مخلوط و در نهایت با کاغذ صافی واتمن صاف گردید. به 2 میلیلیتر از محلول حاصل 2 میلیلیتر معرف نین هیدرین (125 میلیگرم نین هیدرین، 20 میلیلیتر فسفریک اسید 6 مولار و 30 میلیلیتر استیک اسید گلاسیال) اضافه شد و به مدت یک ساعت در حمام آب جوش در دمای 100 درجه سانتیگراد قرار داده شد. سپس، لولههای محتوی محلول حاصل در یخ قرار گرفت تا سرد شدند. پس از ایجاد تعادل با دمای محیط به لولهها 4 میلیلیتر تولوئن اضافه و به مدت 30 ثانیه به شدت مخلوط گردید. در پایان، مقدار پرولین در اندام هوایی با اسپکتروفتومتر (مدل U-100، شرکت Shimadzu، ساخت ژاپن) در طول موج 520 نانومتر به دست آمد و بر اساس میلیگرم در 100 گرم ماده تر محاسبه گردید (Bates et al., 1973). اندازهگیری کربوهیدرات: 05/0 گرم بافت خشک شده از هر تیمار با 3 میلیلیتر الکل 80 درصد در هاون چینی کاملاً ساییده شد. همگنای حاصل به مدت 15 دقیقه در 5000 دور بر دقیقه سانتریفیوژ شد (مدل Z230AChermle، ساخت آلمان) و از محلول رویی برای سنجش قندهای محلول استفاده شد. به این ترتیب که 1 میلیلیتر از عصاره حاوی کربوهیدراتهای محلول در لوله آزمایش ریخته و به آن 1 میلیلیتر محلول 5 درصد فنل (5 گرم فنل در 100 میلیلیترآب مقطر) افزوده و به خوبی مخلوط شدند (نمونهها به نسبت 1:2 یا 4:1 رقیق شدند). در مرحله پایانی، 5 میلیلیتر سولفوریک اسید غلیظ به هر لوله اضافه و به شدت مخلوط شد. لولهها به مدت 30 دقیقه در دمای اتاق قرار گرفتند و مقادیر جذب نوری آنها در طول موج 480 نانومتر توسط دستگاه اسپکتروفتومتر خوانده شد. در پایان، مقدار قند بر حسب میکروگرم در 100 گرم بافت خشک گیاه محاسبه گردید (Dubious et al., 1956). استخراج و اندازهگیری درصد اسانس: استخراج و اندازهگیری درصد اسانس، در پایان گلدهی برداشت بوتهها در زمانی که بذرها به رنگ سبز مایل به زرد در آمده بودند انجام شد. بوتهها جمعآوری و در سایه خشک گردید. سپس بذرها با کوبیده شدن از ساقه و مواد زاید دیگر جدا شدند. استخراج اسانس از بذر زنیان توسط دستگاه کلونجر (مدل British Pharmacopa، دارونامه بریتانیا) و با روش تقطیر با آب انجام گردید (Davazdah Emami et al., 2010). پس از افزودن سولفات سدیم، برای جداسازی و شناسایی ترکیبات اسانس با دستگاه GC/MS در شرایط خنک و تاریک یخچال نگهداری شد. مشخصات دستگاه کروماتوگرافی گازی و طیفسنجی جرمی (GC/MS) به این شرح است: دستگاه GC (مدل HP-6890، شرکت Hewlett Packard، ساخت امریکا)، درجه حرارت محل تزریق 250 درجه سانتیگراد، برنامهریزی حرارتی 60-220 درجه سانتیگراد، نوع ستون شناسایی ترکیبات با توجه به الگوی خروج پیکها، شاخص بازداری و تطبیق آنها با طیفهای جرمی استاندارد موجود در کتابخانه کامپیوتری انجام شد. پس از تعیین درصد اسانس، عملکرد آن از طریق حاصلضرب عملکرد دانه و درصد اسانس به دست آمد (Kapoor et al., 2004). تحلیل آماری: از نرمافزار SAS نسخه 4/9 استفاده شد. مقایسه میانگینها بر اساس آزمون LSD در سطح اطمینان 5 درصد انجام گرفت. نتایج. اثر تنش کمآبی بر ارتفاع بوته: سطوح مختلف تنش کمآبی تأثیر معنیداری بر ارتفاع بوته داشت (جدول 1). بیشترین ارتفاع در سطح 90 درصد ظرفیت زراعی برابر با 66/53 و کمترین آن در تیمار 50 درصد ظرفیت زراعی برابر با 66/31 سانتیمتر بود (جدول 2). اثر تنش کمآبی بر تعداد شاخه جانبی: سطوح مختلف تنش کمآبی تأثیر معنیداری بر تعداد شاخههای جانبی در بوته داشت (جدول 1). بیشترین تعداد شاخه جانبی مربوط به تیمار 90 درصد ظرفیت زراعی با 66/6 وکمترین مقدار مربوط به تیمار 50 درصد ظرفیت زراعی با 33/3 شاخه جانبی بود. تیمار 70 درصد ظرفیت زراعی با 33/5 شاخه جانبی اختلافی با تیمار 90 درصد ظرفیت زراعی نداشت (جدول 2). اثر تنش کمآبی بر تعداد چتر: سطوح مختلف تنش کمآبی تأثیر معنیداری بر تعداد چتر در بوته داشت (جدول 1). بیشترین تعداد چتر، مربوط به تیمار 90 درصد ظرفیت زراعی با 33/22 و کمترین آن مربوط به تیمار70 درصد ظرفیت زراعی با 33/18 چتر بود (جدول 2). شایان ذکر است که در تیمار 50 درصد ظرفیت زراعی به علت کاهش شدید مقدارآب، رشد رویشی گیاه زنیان (اندام هوایی و ریشهها) کاهش یافت و در نهایت گیاه به مرحله زایشی نرسید.
جدول 1- تجزیه واریانس اثر تنش کمآبی بر ویژگیهای مورفولوژی گیاه زنیان. ns، ** و * به ترتیب غیرمعنیدار و در سطح احتمال 1 و 5 درصد معنیدار هستند.
جدول 2- مقایسه میانگین اثر تنش کمآبی بر صفات مورفولوژی اندازهگیری شده درگیاه زنیان. مقادیر میانگین سه تکرار ± SE است. حروف یکسان بیانگر عدم اختلاف معنیدار در سطح p≤0.05 است.
اثر تنش کمآبی بر عملکرد بذر: سطوح مختلف تنش کمآبی تأثیر معنیداری بر عملکرد بذر داشت (جدول 3). بیشترین عملکرد بذر مربوط به تیمار 90 درصد ظرفیت زراعی با 62/1060 و کمترین عملکرد مربوط به تیمار 70 درصد ظرفیت زراعی با 78/713 کیلوگرم در هکتار به دست آمد (جدول 4). شایان ذکر است که در تیمار 50 درصد تنش آبی گیاه به مرحله بذردهی نرسید.
جدول 3- تجزیه واریانس اثر تنش کمآبی بر عملکرد بذر در گیاه زنیان. ns، ** و * به ترتیب غیرمعنیدار و در سطح احتمال 1 و 5 درصد معنیدار هستند.
جدول 4- مقایسه میانگیناثر تنش کمآبی بر عملکردبذر در گیاه زنیان. مقادیر میانگین سه تکرار ± SE است. حروف یکسان بیانگر عدم اختلاف معنیدار در سطح p≤0.05 است.
اثر تنش کمآبی بر درصد اسانس: سطوح مختلف تنش کمآبی تأثیر معنیداری بر درصد اسانس داشت (جدول 5). با افزایش شدت تنش کمآبی از 90 به 70 درصد ظرفیت زراعی بر درصد اسانس بذر زنیان افزوده شد. بالاترین درصد اسانس تولید شده مربوط به تیمار 70 درصد ظرفیت زراعی به میزان 96/3 درصد و کمترین میزان مربوط به تیمار 90 درصد ظرفیت زراعی به میزان 43/2 درصد مشاهده شد (جدول 6). اثر تنش کمآبی بر عملکرد اسانس: سطوح مختلف تنش کمآبی بر عملکرد اسانس نیز تأثیر معنیداری داشت (جدول 5). با افزایش سطح تنش از 90 به 70 عملکرد اسانس افزایش نشان داد. بیشترین میزان عملکرد اسانس مربوط به تیمار 70 درصد ظرفیت زراعی به میزان 6/28 و کمترین آن به میزان 11/24 کیلوگرم در هکتار مربوط به سطح 90 درصد ظرفیت زراعی مشاهده شد (جدول 6). اثر تنش کمآبی بر میزان پرولین: سطوح مختلف تنش کمآبی تأثیر معنیداری بر میزان پرولین داشت (جدول 5). بیشترین میزان پرولین مربوط به تیمار 50 درصد ظرفیت زراعی و کمترین میزان مربوط به سطح 90 درصد ظرفیت زراعی با 023/0 میلیگرم در گرم وزن تر بود (جدول 6). اثر تنش کمآبی بر میزان کربوهیدرات: سطوح مختلف تنش کمآبی همچنین تأثیر معنیداری بر میزان کربوهیدرات داشت (جدول 5). بیشترین میزان کربوهیدرات مربوط به تیمار 50 درصد ظرفیت زراعی برابر با 06/2 و کمترین میزان مربوط به تیمار 90 درصد ظرفیت زراعی برابر با 96/0 میلیگرم در گرم وزن خشک بود (جدول 6).
جدول 5- تجزیه واریانس اثر تنش کمآبی بر شاخصهای فیزیولوژیک و دارویی گیاه زنیان. ns، ** و * به ترتیب غیرمعنیدار و در سطح احتمال 1 و 5 درصد معنیدار هستند.
جدول 6- مقایسه میانگین اثر تنش کمآبی بر شاخصهای فیزیولوژیک و دارویی در گیاه زنیان. مقادیر میانگین سه تکرار ± SE است. حروف یکسان بیانگر عدم اختلاف معنیدار در سطح p≤0.05 است.
شناسایی ترکیبات اسانس با روش GC/MS: نتایج بررسی ترکیبات اسانس نشان داد که در اسانس حاصل از بذرهای گیاهان زنیان تحت تیمارهای 70 و 90 درصد ظرفیت زراعی، 21 ترکیب موجود است که تیمول، پاراسیمن و گاماترپینن بیشترین میزان ترکیبات اسانس (بیش از 50 درصد) را تشکیل میدادند. با افزایش تنش کمآبی میزان تیمول افزایش یافت. بیشترین میزان تیمول مربوط به تیمار 70 درصد ظرفیت زراعی برابر با 3/23 درصد و کمترین میزان مربوط به تیمار 90 درصد ظرفیت زراعی به میزان 3/12 درصد بود (جدول 7). با افزایش تنش کمآبی میزان پاراسیمن نیز تغییر یافت. در تیمار 90 درصد ظرفیت زراعی میزان پاراسیمن 6/26 درصد و در تیمار 70 درصد ظرفیت زراعی 5/17 درصد بود (جدول 7). با افزایش تنش کمآبی میزان گاما ترپینن در دو تیمار 70 و 90 درصد ظرفیت زراعی تغییری نشان نداد (جدول 7).
جدول 7- درصد ترکیبات اسانس زنیان در سطوح 90 درصد و 70 درصد تنش کم آبی
بحث. بررسی و مطالعه تأثیر انواع تنشها به ویژه تنش خشکی بر ویژگیهای کمّی و کیفی گیاهان دارویی در جهت کاهش مصرف آب و افزایش عملکرد گیاهان حایز اهمیت است. گیاهان دارویی نظیر زنیان ممکن است در شرایط تنش ماده شیمیایی بیشتری تولید کنند و در نتیجه بازدهی اقتصادی بهتری داشته باشند. بنابراین، مطالعه روشهایی که بتوان از گیاه با ارزش زنیان ماده مؤثره بیشتری تولید کرد ارزشمند است. نتایج پژوهش حاضر با نتایج مطالعه Khan و همکاران (2001) در گیاه ذرت که در شرایط تنش شدید خشکی، ارتفاع گیاه، ضخامت ساقه، پهنک برگ و وزن تر و خشک گیاه به طور قابل توجهی کاهش یافت، مطابقت داشت. همچنین، نتایج تحقیق حاضر نشان داد که با افزایش سطوح تنش کمآبی، شاخصهای رشدی گیاه زنیان کاهش پیدا کرد که به نظر میرسد این موضوع در نتیجه اختلال در فتوسنتز، تعرق و سایر فرآیندهای متابولیکی گیاه باشد (Jones and Tardieu, 1998). همچنین، Benjamin و Nielsen (2006) در مطالعه خود اظهار کردند تنش خشکی باعث تغییر در رشد، محتوای رنگیزهها، تنظیم اسمزی و فعالیت فتوسنتزی گیاه میشود که به نظر میرسد کاهش تورژسانس سلولی در اثر کمبود آب، باعث کاهش رشد و توسعه سلول میگردد. اختلاف ارتفاع در اغلب گیاهان ناشی از ویژگیهای ژنتیکی و تغییر شرایط محیطی است و از آنجا که تقسیم و افزایش اندازه سلول نسبت به تنش خشکی بسیار حساس است، به نظر میرسد در گیاهان تحت تنش کمآبی، افزایش اندازه سلول تحت تأثیر قرار گرفته، با ممانعت از رشد طولی ساقه، سبب کاهش ارتفاع گیاه میگردد (Patel et al., 1996). نتایج پژوهش حاضر همچنین با نتایج Lebaschy و Sharifi Ashoorabadi (2004)که اثر تیمارهای آبیاری 25، 50، 75 و 100 درصد ظرفیت زراعی را روی گیاهان اسفرزه، بومادران، مریم گلی، همیشه بهار و بابونه بررسی کرده بودند مطابقت دارد. آنها نتیجه گرفتند با تشدید تنش خشکی، وزن اندام هوایی و ارتفاع بوته در تمام گیاهان مطالعه شده کاهش مییابد. به نظر میرسد گیاه در هنگام مواجه شدن با تنش کمآبی، در فرآیندهای فیزیولوژیک خود تغییراتی ایجاد و از خود محافظت میکند (Duan et al., 2007). یافتههای پژوهش حاضر نشان داد که با افزایش شدت تنش مقدار پرولین نیز افزایش چشمگیری داشت. به طور کلی، میتوان گفت گیاهان در پاسخ به تنشهای کمآبی باعث تجمع یا سنتز موادی مانند آنزیمها، پروتئینها، متابولیتهای ثانویه و عناصر معدنی میشوند (Barsa,1997). یکی از پاسخهای فیزیولوژیک گیاهان در برابر تنش خشکی تجمع پرولین است (Girousse et al., 1996). تنش خشکی از دو راه باعث افزایش میزان پرولین میشود: الف) افزایش سنتز آنزیمهایی که تولید پرولین را تحریک میکند؛ ب) ممانعت از عمل آنزیمهایی که پرولین را تخریب میکند (Rontein et al., 2002). نتایج حاضر با نتایج Mamnoei و Seyed Sharifi (2010) که اثر کمآبی را بر مقدار پرولین در گیاه جو بررسی کردند مطابقت دارد. مشابه با آن، در مطالعه Bandurska و Jozwiak (2010) در جنس Lolium و گونهای از جنس Festuca با کاهش محتوای نسبی آب تجمعپرولین، گزارش شده است. در تحقیق حاضر با افزایش شدت تنش، مقدار کربوهیدراتها نیز افزایش قابل توجهی نشان داد که علت آن در شرایط تنش خشکی (به ویژه تنش شدید) میتواند به دلیل افزایش تجزیه کربوهیدراتهای نامحلول و در نتیجه بالا رفتن سطح قندهای محلول، سنتز مواد اسمزی از مسیرهای غیرفتوسنتزی، توقف رشد، کاهش سرعت انتقال مواد و افزایش میزان سنتز سوکروز به دلیل فعالسازی آنزیم سوکروز فسفات سنتاز باشد (Arndt et al.,2001). در مورد گیاهان دارویی، خشکی ممکن است اثر معنیداری بر عملکرد برخی متابولیتها و ترکیبات داشته باشد. نتایج تحقیق حاضر با نتایج مطالعه Petropoulos و همکاران (2008)که نشان دادند تنش خشکی باعث افزایش کیفیت و عملکرد اسانس در جعفری شده است، مطابقت داشت. به نظر میرسد در شرایط تنش خشکی تولید مواد مؤثره به علت جلوگیری از اکسیداسیون درونی سلولی افزایش مییابد. اعمال تنش خشکی بر گیاه فلفل (Capsicum annuum L.) نیز باعث افزایش ترکیبهای فنلی و افزایش تندی آن گردید (Estrada et al., 1999). در پژوهش حاضر، از آنجا که تنش کمآبی در گیاه زنیان در تیمار متوسط (70 درصد ظرفیت زراعی) تأثیر منفی بر عملکرد اسانس نداشت و از سویی باعث افزایش میزان درصد ترکیب مهم تیمول شد میتوان گفت که اعمال یک تنش متوسط در دوره رشد گیاه زنیان میتواند موجب افزایش کیفیت آن شود. نتایج بررسی حاضر نشان داد که در اسانس بذرهای گیاه زنیان تحت تیمارهای 70 و 90 درصد ظرفیت زراعی 21 ترکیب وجود دارد که مهمترین آنها، تیمول، پاراسیمن و گاماترپینن است که بیشترین میزان مواد تشکیل دهنده اسانس (بیش از 50 درصد) را شامل میشوند. در تحقیق حاضر، ترکیبات مهم در اسانس بذر گیاه زنیان با ترکیبات مهم همین گیاه در سایر نقاط کشور ایران و سایر کشورها مشابه بود (Srivastava et al., 1999؛ (Akbarinia et al., 2005. البته میزان درصد ترکیبات مهم زنیان در مطالعه حاضر با سایر مطالعات گزارش شده متفاوت است که میتوان علت آن را ناشی از تفاوت تکنیکهای استخراج اسانس یا نوع دستگاه GC/MS دانست. همچنین، شرایط جغرافیایی، زیستگاهی و اقلیمی در میزان تولید این ترکیبات مؤثر است. بنابراین متابولیتهای ثانویه گیاهان که اصلیترین جنبه فیزیولوژی و بیوشیمی آنها است میتواند نسبت به عوامل محیطی و کمآبی تحت تأثیر قرار بگیرد (Charles et al., 1994). همان طور که در بررسی حاضر نیز مشخص شد مقدار ترکیبات مهم موجود در اسانس (تیمول، پاراسیمن و گاماترپینن) با اعمال تنش کمآبی تغییر مییابد. در تنش ملایم 70 درصد ظرفیت زراعی میزان تیمول افزایش و دو ترکیب پاراسیمن و گاماترپینن کاهش یافت. بنابراین با توجه به این که تیمول یک ترکیب دارویی مهم اسانس زنیان است، میتوان میزان آن را در این گیاه با اعمال تنش کمآبی در سطوح متوسط بالا برد.
نتیجهگیری. گیاه دارویی زنیان مانند بیشتر گیاهان در برابر تنش کمآبی، عکسالعملهای مختلف فیزیولوژیک و مورفولوژیک نشان میدهد. به طوری که افزایش تنش سبب کاهش بیوماس گیاه زنیان شد، میزان پرولین، کربوهیدرات و درصد اسانس افزایش یافت که نوعی سازگاری نسبت به شرایط تنش محسوب میشود. همچنین، با توجه به این که سطح تنش خشکی متوسط تأثیر منفی بر عملکرد اسانس نداشت و موجب افزایش درصد تیمول نیز شد میتوان گفت که اعمال یک تنش ملایم در دوره رشد گیاه زنیان میتواند موجب افزایش کیفیت آن شود. با توجه به مقاومت نسبتاً مناسب زنیان به شرایط کمآبی، میتوان در مقطعی از رشد گیاه با ایجاد تنشهای محیطی مدیریت شده افزایش کمّی و کیفی متابولیتهای ثانویه را فراهم کرد. بنابراین، در پرورش گیاهان همان قدر که وجود آب یکی از امکانات مهم زیست محیطی است کمبود آب نیز میتواند باعث افزایش توان تولید مواد مؤثره شود. در نتیجه، محدودیت آب نه تنها یک عامل نامساعد، بلکه راهکاری بدون هزینه برای نوعی تولید است.
سپاسگزاری. نگارندگان از دانشگاه پیام نور و دانشگاه زابل به بابت فراهم کردن امکانات انجام این تحقیق، قدردانی مینمایند.
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
مراجع | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Aberoomand Azar, P., Mottaghianpuor, Z., Sharifan, A. and Larijani, K. (2010) Studies on the effect of extraction method on chemical composition and antimicrobial activity of Carum copticum essential oil. Food Technology and Nutrition 7(2): 81-75 (in Persian). Akbarinia, A., Sefidkon, F., Ghalavand, A., Tahmasebi Sarvestani, Z. and Sharifi Ashorabadi, A. (2005) A study on chemical composition of Ajowan (Trachyspermim ammi) essential oil produced in Qazvin. The Journal of Qazvin University of Medical Sience 9(3): 22-25 (in Persian). Aktuge, S. E. and Karapikar, M. (1987) Inhibition of food borne pathogens by thymol, eugenol, menthol and ethanol. International Journal of Food Microbiology 4: 161-166. Aliabadi, F. H., Lebaschi, M. H., Shiranirad, A. H., Valadabadi, A. R. and Daneshian, J. (2008) Effects of arbuscular mycorrhizal fungi, different levels of phosphorus and drought stress on water use efficiency, relative water content and proline accumulation rate of coriander (Coriandrum sativum L.). Journal Medicinal Plant Research 2(6): 125-131. Aliabadi, F. H., Valadabadi, S. A. R., Daneshian, J. and Khalvati, M. A. (2009) Evaluation changing of essential oil of balm (Melissa officinalis L.) under water deficit stress conditions. Journal of Medicinal Plants Research 3(5): 329-333. Arndt, S. K. K., Clifford, S. C., Wanek, W., Jones, H. G. and Popp, M. (2001) Physiological and morphological adaptations of the fruit tree Ziziphus rotundifolia in response to progressive drought stress. Tree Physiology 21: 705-715. Baghalian, K., Haghiry, A., Naghavi, M. R. and Mohammadi, A. (2008) Effect of saline irrigation water on agronomical and phytochemical characters of chamomile (Matricaria recutita L.). Scientia Horticulture, Amsterdam 116: 437-441. Bandurska, H. and Jozwiak, W. (2010) A comparison of the effects of drought on proline accumulation and peroxidases activity in leaves of Festuca rubral L. and Lolium perenne L. Department of Plant Physiology 79(2): 111-116. Barnabas, B., Jager, K. and Feher, A. (2007) The effect of drought and heat stress on reproductive processes in cereals. Plant Cell and Environment 31(1): 11-38. Barsa, A. (1997) Mechanism of environmental stress resistance in plant. Harward Acadamic Press, Harward. Bates, L. S., Waldren, R. P. and Teare, L. D. (1973) Rapid determination of free proline for water stress studies. Plant and Soil 39: 205-208. Benjamin, J. G. and Nielsen, D. C. (2006) Water deficit effects on root distribution of soybean, field pea and chickpea. Field Crops Research 97: 248-253. Charles, O., Joly, R. and Simon, J. E. (1994) Effect of osmotic stress on the essential oil content and composition of Peppermint. Phytochemistry 29: 2837-2840. Davazdah Emami, s., Sefidkon, f., Jahansooz, M. R. and Mazaheri, D. (2010) Evaluation of water salinity effects on yield and essential oil content and composition of Carum copticum. Iranian Journal of Medicinal and Aromatic Plants 25(4): 504-512 (in Persian). Duan, B., Yang, Y., Lu, Y., Korpelainen, H., Berninger , F. and Li, C. (2007) Interactions between water deficit, ABA, and provenances in Picea asperata. Journal of Expermintal Botany 58(11): 3025-3036. Dubious, M. K., Gilles, A., Hamilton, J. K., Roberts, P. A. and Smith, F. (1956) Colorimetrik method for determination if sugars and related. Annual Chemistry 28: 350-356. Estrada, B., Pomar, F., Dı́az, J., Merino, F. and Bernal, M. A. (1999) Pungency level in fruits of the Padron pepper with different water supply. Sciential Horticulture 81(4): 385-396. Girousse, C, Bournoville, R. and Bonnemain, J. L. (1996) Water deficit induced changes in concentrations in proline and some other amino acids in the phloem sap of Alfalfa. Plant Physiology 111: 109-113. Hasani, A. (2006) Effect of water deficit stress on growth, yeild and essential oil content of Dracocephalum moldavica. Iranian Journal of Medicinal and Aromatic Plants 22(3): 251-261 (in Persian). Hasani, A., Omidbaigi, R. and Heidarisharif Abad, H. (2004) Study of some drought resistance indices in basil (Osmimum basilicum). Journal of Agriculture Science and Natural Resource 10(4): 65-74 (in Persian). Jones, H. G. and Tardieu, F. (1998) Modeling water relations of horticultural crops. Sciential Horticulture 74: 21-46. Kapoor, R., Giri, B. and Mukerji, K. G. (2004) Improved growth and essential oil yield and quality in Foeniculum vulgare Mill. on mycorrhizal inoculation supplemented with P-fertilizer. Bioresource Technology 93(3): 307-311. Khalid, Kh. A. (2006) Influence of water stress on growth, essential oil and chemical composition of herbs (Ocimum sp.). International Agrophysics 20: 289-296. Khan, A. S., Ul-Allah, S. and Sadique, S. (2010) Genetic variability and correlation among seedling traits of Wheat (Triticum sativum) under water stress. International Journal of Agriculture and Biology 12(2): 247-250. Khan, M. B., Hussain, N. and Iqbal, M. (2001) Effect of water stress on growth and yield components of maize variety YHS 202. Journal of Research (Science) Bahoddin Zakariya University 12(1): 15-18. Lebaschy, M. H. and Sharifi Ashoorabadi, A. (2004) Growth indices of some medicinal plants under different water stresses. Iranian Journal of Medicinal and Aromatic Plants 2(3): 249-261 (in Persian). Mamnoei, E. and Seyed Sharifi, R. (2010) Study the effects of deficit on chlorophyll fluorescence indices and the amont of proline in six barely genotypes and its relation with canopy temperature and yield. Journal of Plant Biology 2(5): 51-62. Misra, A. and Srivastava, N. K. (2000) Influence of water stress on Japanese mint. Journal of Herbs, Spices and Medicinal Plants 7(1): 51-58. Mohamed, M. A. H., Harris, P. J. C., Henderson, J. and Senatore, F. (2002) Effect of drought stress on the yield and composition of volatile oils of drought- tolerant and non-drought-tolerant clones of Tagetes minuta. Journal of Medicinal Plant and Natural Product Research 68(5): 472-474. Najafi, Sh. (2011) Medicinal plants. Marandiz Press, University of Zabol, Zabol (in Persian). Patel, B. S., Sadaria, S. G. and Patel, J. C. (1996) Influence of irrigation, nitrogen and phosphorus on yield, nutrient uptake and water use efficiency of blond pysllium (plantago ovate). Indian Journal of Agronomy 41: 136-139. Petropoulos, S. A., Daferera, D., Polissiou, M. G. and Passam, H. C. (2008) The effect of water deficit stress on the growth, yield and composition of essential oils of parsley. Sciential Horticulture 15(4): 393-397. Rahmani, N., Aliabadi Farahani, H. and Valadabadi, S. A. R. (2008) Effects of nitrogen on oil yield and its component of Calendula (Calendula officinalis L.) in drought stress conditions on medicinal and aromatic plants. 1st Western Africa Network Of Natural Products Research Scientists (WannPreS) Conference and The AJTCAM Symposium On African Traditional Medicines, Cape Town, South Africa. Rontein, D., Basse, T. G. and Hason, A. D. (2002) Metabolic engineering of osmoprotectant accumulation in plants. Metabolic Engineering 4: 49-56. Salama, I., Ghnaya, T., Hessini, K., Messedi, D., Savoure, A. and Abdelly, C. (2007) Comparative study of the effects of mannitol and PEG osmotic stress on growth and solute accumulation in Sesuvium portulacastrum. Environmental and Experimental Botany 61: 10-17. Serraj, R. and Sinclair, T. R. (2002) Osmolyte accumulation: Can it really help increase crop yield under drought conditions. Plant Cell and Environment 25: 333-341. Sharifi Ashoorabadi, E., Matin, M., Lebaschi, H., Abbaszadeh, B. and Naderi, B. (2005) Effects of water stress on quantity yield in Achillea millefolium. 1st International Conference on The Theory and Practices in Biological Water Saving, Beijing, China Srivastava, M., Saxena, A. and Baby, P. (1999) GC-MS investigation and antimicrobial activity of the essential oil of Carum copicum. Acta Alimentoria 28(3): 291-295. Topp, G. G. and Davies, J. L. (1985) Time domain reflectometry (TDR) and its application to irrigation scheduling. Advances in Irrigation 3: 107-127. Yadav, O. P. and Bhathagar, S. K. (2001) Evaluation of indices for identification of pearl millet cultivars adapted to stress and non stress condition. Field Crops Science 70: 201-208. Zargari, A. (1998) Medicinal plants. vol. 2, Tehran University press, Tehran (in Persian). | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
آمار تعداد مشاهده مقاله: 4,295 تعداد دریافت فایل اصل مقاله: 1,789 |