مطالعه فلوریستیک و تعیین شکل‌های زیستی گیاهان معدن آهن گلالی

عشقی ملایری, بهروز; عسگری نعمتیان, مهتاب; کاظمینی, فاطمه; دهشیری, محمد مهدی

تعداد نشریات	43
تعداد شماره‌ها	1,714
تعداد مقالات	14,051
تعداد مشاهده مقاله	34,016,962
تعداد دریافت فایل اصل مقاله	13,623,423

مطالعه فلوریستیک و تعیین شکل‌های زیستی گیاهان معدن آهن گلالی

علوم زیستی گیاهی

مقاله 5، دوره 5، شماره 15، فروردین 1392، صفحه 45-58 اصل مقاله (428.17 K)

نویسندگان

بهروز عشقی ملایری¹؛ مهتاب عسگری نعمتیان^* ²؛ فاطمه کاظمینی³؛ محمد مهدی دهشیری³

¹گروه زیست‌شناسی، دانشکده علوم، دانشگاه بوعلی‌سینا، همدان، ایران

²مربی، گروه زیست‌شناسی، دانشگاه پیام نور، تهران 4697–19395، ج. ا. ایران

³گروه زیست‌شناسی، دانشکده علوم، دانشگاه آزاد اسلامی واحد بروجرد، بروجرد، ایران

چکیده

در پژوهش حاضر، فلور معدن آهن گلالی بررسی شد. این معدن در 58 کیلومتری شمال‌غربی استان همدان، در مرز همدان، کرمانشاه و سنندج، در مختصات 47 درجه، 54 دقیقه طول شمالی و 34 درجه و 59 دقیقه عرض شرقی قرار دارد. روش جمع‌آوری گیاهان منطقه یادشده، روش مرسوم مطالعات فلوریستیک منطقه‌ای است. نمونه‌های جمع‌آوری شده بر اساس روش‌های مرسوم تاکسونومی گیاهی و به کارگیری منابع لازم شناسایی و خانواده، جنس و گونه هر یک تعیین شد. نمونه‌های جمع‌آوری شده در این بررسی در هرباریوم دانشگاه بوعلی‌سینا نگهداری می‌شود. شکل زیستی هر یک از عناصر گیاهی منطقه با روش رانکایر (Raunkiaer) مشخص شد. در بررسی منطقه معدن آهن گلالی، 36 خانواده، 116 جنس و 147 گونه و واحدهای تحت گونه‌ای شناسایی شدد که خانواده‌های Asteraceae (آفتاب‌گردان)، Brassicaceae (شب‌بو)، Poaceae (گندمیان)، Fabaceae (نیام‌داران) و Lamiaceae (نعناییان) بیشترین فراوانی را داشتند. شکل‌های زیستی منطقه شامل 1 درصد فانروفیت، 5 درصد کریپتوفیت،49 درصد همی‌کرپتوفیت، 6 درصد کامفیت و 39 درصد تروفیت هستند. بیشترین پراکنش جغرافیایی، گونه‌ها متعلق به ناحیه ایرانی-تورانی است.

کلیدواژه‌ها

پراکنش جغرافیایی؛ شکل زیستی؛ فلورستیک؛ معدن گلالی

اصل مقاله

بررسی فلوریستیک هر منطقه از اهمیّت بالایی برخوردار است، زیرا مانند شناسنامه‌ای وجود گیاهان و وضعیت آنها را نشان می‌دهد. شکل زیستی هر گونه گیاهی ویژگی ثابتی است که بر اساس سازش‌های ریخت‌شناختی گیاه با شرایط محیطی به وجود آمده است. از جمله عوامل مختلف بوم‌شناختی که در تعیین شکل زیستی گیاهان هر منطقه دخالت دارند می‌توان به ارتفاع محل، عمق و رطوبت خاک، سرعت باد و فشار ناشی از چریده شدن اشاره کرد (مصداقی، 1380). عوامل ریخت‌شناختی، نقش مهمی در ترکیب فلوریستیک و سیمای ظاهری هر منطقه ایفا می‌کند. هر تغییری در عوامل بوم‌شناختی و خاک منطقه می‌تواند به تغییراتی در ترکیب فلوریستیک و یا حتی ریختارهای گیاهی آن منطقه منجر شود. با توجه به این که هر زیستگاه دارای ترکیبی از عوامل بوم‌شناختی ویژه خود است، بر اثر عوامل بوم‌شناختی خاص حاکم بر آن، ترکیب گونه‌ای ویژه‌ای را می‌پذیرد. بنابراین، نقش و اهمیّت عوامل بوم‌شناختی روی ترکیب رُستنی‌ها و روابط دو جانبه آنها در یک زیستگاه مشخص می‌شود. پس تنوع و تغییر عوامل بوم‌شناختی و تأثیر پدیده‌هایی همچون بر هم‌کنش و جایگزینی عوامل بوم‌شناختی باعث به وجود آمدن شرایط بوم‌شناختی مختلف و در نتیجه ایجاد زیستگاه‌های متفاوت در یک منطقه می‌شود (Guinochet, 1973). فلور ایران به فلور کشورهای شرقی که شامل مناطق فیتوجغرافیایی به نام ایرانی-تورانی هستند، تعلق دارد. Hajiboland و Manafi (2007) بر روی فلور خاک‌های غنی از فلزات سنگین در شمال‌غرب ایران مطالعاتی را انجام دادند. قربانلی و همکاران (1386) در بررسی و مطالعه فلور معدن مس نکتار مشخص نمودند که بیشترین گونه‌های این منطقه متعلق به تیره Asteraceae است. یوسفی در سال 1386 گونه‌های انباشت‌ساز معدن همه کسی در استان همدان که نزدیکترین معدن به معدن گلالی است را بررسی و فلور منطقه را معرفی کرد. گل‌محمدی (1384)، گیاهان معدن سرب و روی آهنگران در استان همدان را مطالعه و فلور گیاهی معدن را معرفی کرد. Carrillo Gonzalez و Gonzales-chavez (2006) گیاهان انباشت‌ساز فلزات سنگین در برخی از پسماندهای معادن مکزیک را شناسایی و فلور آن مکان‌ها را معرفی کردند. در بررسی گیاهان علفی، درختچه‌ها و درختان رویش یافته در معدن زغال‌سنگ در هند مشاهده شد که بین گونه‌های درختی، بیشینه ارتباط مثبت برای عنصر مس، در ساقه و برگ گیاه Trema orientalis وجود دارد (Bandita et al., 2011).

این پژوهش برای نخستین بار در منطقه معدن آهن گلالی در شهرستان قروه کردستان برای تهیه لیست فلوریستیک گونه‌های گیاهی، تعیین شکل‌های زیستی و پراکنش جغرافیایی انجام شد که می‌توان توسط آن به تنوع گونه‌ای، وضعیت گیاهان و پتانسیل منطقه از نظر رویشی و بوم‌شناختی پی برد و همچنین، می‌تواند مبنای مطالعات جامعه‌شناسی و بوم‌شناختی باشد، همچنین، در پی بردن به پتانسیل‌های گیاهی قابل بهره‌برداری از لحاظ گیاهان دارویی، مرتعی، جنگلی، صنعتی و ... کمک می‌کند.

مواد و روش‌ها

معدن آهن گلالی با وسعت 225/9 کیلومتر مربع در مختصات جغرافیایی 47 درجه و 54 دقیقه طول شرقی و 34 درجه و 59 دقیقه عرض شمالی و در ارتفاع 2425 متر از سطح دریا واقع شده است. از نظر موقعیت مکانی در فاصله حدود 58 کیلومتری شمال‌غرب همدان و 50 کیلومتری شمال‌غربی اسدآباد و 27 کیلومتری شمال‌غربی روستای چنار عباس خان و یک کیلومتری روستای گلالی قرار دارد (شکل 1). طبق طبقه‌بندی سازمان هواشناسی کشور، منطقه گلالی در زیر گروه سرد و خشک قرار می‌گیرد، به طوری که آب و هوای منطقه در زمستان سرد و در تابستان معتدل است. میانگین بارندگی سالیانه حدود 330 میلی‎متر و کمینه و بیشینه درجه حرارت بین 33- و 40 درجه سانتیگراد است (سامان یکتا معدن، 1386). در این پژوهش، برای تعیین فلور، گیاهان منطقه از اسفند 1388 تا شهریور 1389 با روش سیستماتیک-تصادفی (بدون قاب و با مشاهده نظری) انجام شد (مصداقی، 1380). پس از پرس ‌شدن، روی کارت‌های مقوایی ویژه چسبانده و در کنار آن ویژگی‌های نمونه از قبیل ارتفاع، محل جمع‌آوری، تاریخ جمع‌‌آوری و شماره هرباریومی یادداشت شد، سپس گیاهان جمع‌آوری شده با استفاده از سری کتب فلورا ایرانیکا (Rechinger, 1963-2001)، فلورهای معتبر قهرمان (1383) و فلور ایران (Parsa, 1986) شناسایی شدند و نام فارسی آنها نیز با استفاده از کتاب فرهنگ نام‌های گیاهان ایران (مظفریان، 1383) تعیین شد. ارزش دارویی و مرتعی بودن گیاهان نیز با استفاده از کتاب‌ها و منابع موجود مشخص شد (زرگری، 1375؛ کریمی، 1384). به منظور تعیین شکل‌های مختلف زیستی منطقه از روش مرسوم Raunkiaer (1973) استفاده شد. در این سیستم، گیاهان بر اساس موقعیت جوانه‌های تجدید حیات کننده به 5 دسته فانروفیت‌ها، کامفیت‌ها، کریپتوفیت، همی‌کریپتوفیت و تروفیت‌ها تقسیم می‌شوند (مبین، 1360) سپس، پراکنش جغرافیایی گونه‌ها با توجه به مناطق انتشار آنها در ایران و سایر کشورها و بر اساس تلفیقی از تقسیم‌بندی‌های جغرافیایی رویش‌های ایران White و Leonard (1991)، Takhtajan (1986) و Zohary (1973) تشخیص داده شد.

شکل 1- نقشه موقعیت جغرافیایی محدوده مورد مطالعه (مقیاس 1:2000000) و راه‌های دسترسی به معدن گلالی (گلستانی، 1380)

نتایج

شناسایی فلور این منطقه نشان داد که در منطقه معدن آهن 36 خانواده گیاهی (33 خانواده دو لپه و 3 خانواده تک‌لپه)، 116 جنس (99 جنس دو لپه و 17 جنس تک‌لپه) و 147 گونه (130 گونه دو لپه و 17 گونه تک‌لپه) انتشار دارد که از مهم‌ترین خانواده‌ها می‌توان به تیره Asteraceae با 31 گونه، Poaceae با 14 گونه، Brassicaceae با 14 گونه و Fabaseae با 12 گونه اشاره کرد (شکل 2). در جدول 1 اسامی گونه‌های گیاهی این منطقه به ترتیب حروف الفبایی خانواده تنظیم شده است. با توجه به شکل 3 شکل‌های زیستی گیاهان منطقه شامل 1 درصد فانروفیت، 5 درصد کریپتوفیت، 49 درصد همی‌کرپتوفیت، 6 درصد کامفیت و 39 درصد تروفیت است. از لحاظ پراکنش جغرافیایی بیشترین گونه‌ها متعلق به ناحیه ایرانی-تورانی است (شکل 4).

شکل 2- نمودار فراوانی گونه‌های گیاهی متعلق به هر تیره گیاهی در منطقه

شکل 3- درصد فراوانی شکل‌های زیستی گونه‌های گیاهی منطقه. Ph: فانروفیت؛ Ch: کامفیت؛ He: همی‌کریپتوفیت؛ Cr: کریپتوفیت؛
Th: تروفیت.

جدول 1- فهرست گونه‌های گیاهی شناسایی شده در منطقه

شکل زیستی	نوع گیاه	نام فارسی	نام گیاه
خانواده تاج خروس Amaranthaceae
Th	مرتعی	تاج خروس سفید	Amaranthus albus L.
Th	دارویی	تاج خروس، زلف عروسان	Amaranthus retroflexus L.
خانواده جعفری Apiaceae (Umbeliferae)
He	دارویی	زول	Eryngium billardieri F. Delaroche.
Th	مرتعی	شانه ونوس ستاره‌ای	Scandix stellata Banks & Soland.
Th	مرتعی	گیس چسبک، گیس میماسی	Turgenia latifolia (L.) Hoffm.
خانواده آفتابگردان Asteraceae (Compositae)
He	دارویی	بومادران	Achilea wilhelmsii C. Koch.
Th	دارویی	بابونه	Anthemis sp.
Th	دارویی	گلرنگ زرد٬ خارخرون	Carthamus oxyacantha M. B.
Th	مرتعی	گل گندم	Centaurea depressa M. B.
He	دارویی	گل گندم چمن‌زار	Centaurea iberica Trev. ex Spreng.
He	دارویی	گل گندم زرد	Centaurea solstitalis L.
He	دارویی	گل گندم ترکه‌ای، گل گندم بوته‌ای	Centaurea virgata Lam.
Th	دارویی	قندرون	Chondrilla juncea L.
Th	مرتعی		Chardinia orientalis (L.) O.Kuntze
He	دارویی	کاسنی	Cichorium intybus L.
He	مرتعی	کنگر خاردار کندوانی، کنگر خاردار نمدی	Cirsium lappaceum M.B. var. tomentosum Boiss.
He	مرتعی	کنگر معمولی، کنگر همه جایی	Cirsium vulgare (Savi) Ten.
Th	دارویی	خار مقدس	Cnicus benedictus L.
Th	مرتعی	سیاه فندق، دانه سیاه	Crupina crupinastrum (Moris) Vis
He	مرتعی	هزار خار بیجاری	Cousinia bijarensis Rech. f.
Th	دارویی	کفشک، ریش قوش	Crepis sp.
He	دارویی	شکرتیغال نیش‌دار	Echinops pungens Trautv.
Th	مرتعی	-	Filago arvensis L.
Th	مرتعی	-	Garhadiolus angulosus Jaub & Spach.
He	دارویی	کنگر علوفه‌ای٬ کنگر خوراکی	Gundelia tournefortii L.
Ch	مرتعی	خار پنبه ناجور خار	Onopordon heteracanthum C. A. Mey.
Th	دارویی	زرد خار، خار زردک	Picnomon acarna (L.) Cass.
He	مرتعی	تلخک کردی	Picris strigosa M. B.
Ch	مرتعی	گاوچاق کن	Scariola orientalis (Boiss.) Sojak.
Th	دارویی	قاصد بهار، پیرگیاه بهاره	Senecio vernalis Waldst. & Kit.
He	دارویی	شیرتیغک رطوبت پسند، شیرتیغک معمولی	Sonchus oleraceus L.
He	دارویی	مینای پرکپه	Tanacetum polycephalum Schultz. Bip.
He	دارویی	شنگ	Tragopogon graminifolius DC.
He	مرتعی	شنگ حلبی، شنگ نوک‌دراز	Tragopogon longirostris Bisch.
Th	دارویی	زردینه خاردار	Xanthium spinosum L.
Th	دارویی	زردینه	Xanthium strumarium L.
خانواده گل‌گاو زبان Boraginaceae
Th	دارویی	آفتاب پرست اروپایی	Heliotropium europaeum L.
He	مرتعی	چشم گربه‌ای ایرانی	Nonnea persica Boiss.
He	مرتعی	زنگوله‌ای دنایی	Onosma kotschyi Boiss.
Th	مرتعی	چنکگی دودانه‌ای	Rochelia disperma (L. F) C.Koch.
خانواده شب‌بو Brassicaceae (Cruciferaceae)
Th	دارویی	قدومه برگ باریک	Alyssum linifolium Steph. ex Willd.
Th	دارویی	قدومه	Alyssum minus (L.) Rothm.
Th	دارویی	قدومه آراراتی	Alyssum szowitsianum Fisch & C. A. Mey.
Th	مرتعی	کتان کُش کُرکی	Camelina hispida Boiss.
Th	دارویی	کیسه کشیش	Capsella bursa-pastoris (L.) Medicus.
He	دارویی	ُازمک	Cardaria draba (L.) Desv.
Th	مرتعی	خردل سپری قلابی	Clypeola lappacea Boiss.
Th	دارویی	خاکشیر ایرانی	Descurainia sophia (L.)Schur.
He	دارویی	خاکشیر تلخ تالشی، خاکشیر تلخ پایک کلفت	Erysimum crassipes Fisch. &C. A. Mey.
He	دارویی	خاکشیر تلخ نیش‌دار	Erysimum cuspidatum (M.B.) DC.
He	دارویی	خاکشیر تلخ ایرانی	Erysimum griffithianum Boiss.
Th	مرتعی	خاکشیر تلخ مواج، خاکشیر بدل	Erysimum repandum L.
Th	مرتعی	سرگنجشکی	Euclidium syriacum (L.) R. Br.
Th	مرتعی	شب‌بوی صحرایی	Malcolmia africana(L.) R. Br.
خانواده میخک Caryophylaceae
Ch	دارویی	چوبک ایرانی، چوبک بوته‌ای	Acanthophyllum microcephalum Boiss.
Th	مرتعی	دانه مرغ متورم	Cerastium inflatum Link ex Desf.
He	مرتعی	گچ دوست بی کُرک، گچ دوست شاخه صاف	Gypsophila leioclada Rech. f.
Th	مرتعی	-	Holosteum umbellatum L.
He	مرتعی	مروارید اسپانیایی، مرواریدی قلابدار	Minuartia hamata (Hausskn.) Mattf.
Th	مرتعی	مروارید تالشی	Minuartia meyeri (Boiss.) Bornm.
Th	دارویی	سیلن هرز، سیلن مزرعه روی	Silene conoidea L.
خانواده اسفناج Chenopodiaceae
Th	دارویی	سلمک، سلمه‌تره	Chenopodium album L.
Th	دارویی	سلمک اورشلیمی، درمنه ترکی	Chenopodium botrys L.
CH	مرتعی	شوخ ، خارکو	Noaea mucronata (Forsk)Aschers & Schweinf
Th	مرتعی	شور خاردار	Salsola kali L.
خانوداه گل آفتابی Cistaceae
Th	مرتعی	گل آفتابی اروپایی	Helianthemum ledifolium (L.)Miller
خانواده پیچک Convolvulaceae
He	دارویی	پیچک، پیچک صحرایی	Convolvulus arvensis L.
خانواده طوسک (خواجه‌باشی) Dipsacaceae
He	مرتعی	سربال، سربال زرد	Pterocephalus canus Coult ex DC.
Th	مرتعی	طوسک بهبهانی	Scabiosa flavida Boiss. etHausskn.
خانواده فرفیون (شیرسگ) Euphorbiaceae
Th	مرتعی	ازرق اورشلیمی، رنگینک اورشلیمی	Chrozophora heirosolymitana Spreng.
He	مرتعی	فرفیون پس قلعه‌ای خوشه‌ای	Euphorbia cheiradenia Boiss. et Hohen ex Boiss.
He	دارویی	فرفیون شاخه ضخیم	Euphorbia macroclada Boiss. & Buhse.
He	دارویی	-	Euphorbia splendida Mobayen
He	-	-	Euphorbia sp.
خانواده نیام‌داران (بقولات) Fabaceae (Papilionaceae)
Ch	دارویی	گون	Astragalus andalanicus Boiss. & Haussk. ex Boiss.
He	دارویی	-	Astragalus effusus Bge.
Ch	دارویی	گون پنبه‌ای	Astragalus gossypinus Fisch.
He	مرتعی	-	Astragalus kirrindicus Boiss.
Ch	مرتعی	-	Astragalus verus L.
He	دارویی	آهوماش زرد، یونجه زرد، یونجه پاکلاغی	Lotus corniculatus L.
He	مرتعی	یونجه رازکی، یونجه سیاه	Medicago lupulina L.
Ch	دارویی	خارخر	Ononis spinosa L.
He	دارویی	تلخه بیان	Sophora alopecuroides L.
He	مرتعی	شبدر سفید، شبدر خزنده	Trifolium repens L.
Th	مرتعی	نوعی شنبلیله	Trigonella monanth C. A. Mey.
He	مرتعی	گاودانه، ماشک گاودانه	Vicia Ervilia (L.) Willd.
خانواده شمعدانی Geraniaceae
Cr	مرتعی	سوزن چوپان غده‌دار	Geranium tuberosum L.
Th	مرتعی	نوک لک لکی هرز	Erodium cicutarium (L.)L'Hér.
خانواده علف‌چای Hypericaceae
He	مرتعی	گل راعی زوفایی	Hypericum hyssopifolium Chaix.
He	مرتعی	گل راعی دیهیمی	Hypericum scabrum Linn.
خانواده سازو Juncaceae
He	مرتعی	سازوی مفصلی، سازوی بندبند	Juncus articulatus L.
He	دارویی	سازوی شلاقی	Juncus inflexus L.
خانواده نعناع Lamiaceae (Labiatae)
Th	مرتعی	آویشنک	Acinos graveolense (M. B) Link.
He	مرتعی	فراسیون حلبی	Marrubium cuneatum Rassell.
He	دارویی	پونه دمبرگدار	Mentha longifolia (L.)Hudson.
He	دارویی	چالمه،گوش بره	Phlomis olivieri Benth.
He	دارویی	مریم‌گلی پر ساقه، مریم‌گلی ارغوانی	Salvia multicaulis Vahl.
He	دارویی	مریم‌گلی خاردار	Salvia spinosa L.
He	دارویی	اولیله، سنبله‌ای بادکنکی، سنبله‌ای ارغوانی	Stachys inflata Benth.
He	دارویی	سنبله‌ای زیبا، چای‌کوهی	Stachys lavandulifolia Vahl.
He	دارویی	مریم‌نخودی شرقی	Teucrium orientale L.
He	دارویی	جز،کلپوره، مریم‌نخودی	Teucrium polium L.
Th	مرتعی	کاکوتی سرسان	Ziziphora capitata L.
He	دارویی	کاکوتی کوهی، مشک طرامشک	Ziziphora clinopodioides Lam.
خانواده سوسن Liliaceae
Cr	دارویی	گل حسرت	Colchicum kotschyii Boiss.
خانواده پنیرک Malvaceae
He	دارویی	ختمی کردی	Alcea kurdica (Schlecht.) Alef.
Th	دارویی	ختمی سه رنگ ، بستان گلی، گل یک ساعته	Hibiscus trionum L.
He	دارویی	پنیرک	Malva neglecta Wallr.
خانواده گل مغربی Onagraceae
He	مرتعی	بید علفی یخچالی، علف خر یخچالی	Epilobium frigidum Hausskn.
خانوادهگل جالیز Orobanchaceae
Cr	مرتعی	گل جالیزآناتومی	Orobanche anatolica Boiss.&Reut.
خانواده تریاک Papaveraceae
He	دارویی	شقایق گل درشت	Glaucium grandiflorum Boiss. & Heut.
Th	مرتعی	شقایق	Papaver dubium L.
خانواده بارهنگ Plantaginaceae
He	مرتعی	بارهنگ سر نیزه‌ای، کاردی	Plantago lanceolata L.
He	دارویی	بارهنگ	Plantago major L.
He	دارویی	اسفرزه، بارهنگ تخم‌مرغی	Plantago ovata Forssk.
خانواده گندمیان Poaceae (Gramineae)
Th	مرتعی	گندم نیای سه لایه	Aegilops triuncialis L.
He	مرتعی	چمن گندمی کُرکدار	Agropyrun trichophorum (Link)Richter.
Th	مرتعی	-	Boissiera squarrosa (Banks & Soland.) Nevski.
Th	مرتعی	جارو علفی نازا	Bromus sterilis L.
He	مرتعی	علف نی	Calamagrostis pseudophragmites(Hall. f.) Koel
Th	مرتعی	نهان سنبل دشتی، نهان سنبل دم روباهی	Crypsis alopecuroides (Piller & Mitterp) Schrad.
Cr	دارویی	مرغ	Cynodon dactylon (L.) Pers.
He	مرتعی	علف‌بره	Festuca ovina Brot.
Th	مرتعی	دگرگندمی	Heteranthelium piliferum (Banks & Soland) Hochst.
Cr	مرتعی	ملیکای صخره‌روی، ملیکای صخره‌ای	Melica jacquemontii Decne. ex Jaquem.
He	مرتعی	برنجی زاگرس	Oryzopsis holciformis (M. B) Hack.
Cr	مرتعی	چمن پیازک‌دار	Poa bulbosa L.
He	مرتعی	شال دم‌فراهم	Polypogon semiverticillatus (Forssk) Hyl.
He	مرتعی	استپی ریش‌دار	Stipa barbata Desf.
خانواده علف هفت‌بند Polygonaceae
Th	دارویی	علف هفت‌بند	Polygonum aviculare L.
خانواده گل پامچال Primulaceae
Th	مرتعی	یاسمن صخره‌ای یکساله	Androsace maxima L.
خانواده آلاله Ranunculaceae
Th	مرتعی	چشم خروس تابستانه، گل خروسک	Adonis aestivalis L.
خانوداه ورث Resedaceae
He	دارویی	ورث زردنما ، ورث زردچهره	Reseda lutea L.
خانواده گل سرخ Rosaceae
Ch	مرتعی	-	Hultemia persica (Mich) Bornm.
He	دارویی	توت روباهی	Sanguisorba minor Scop.
خانواده روناس Rubiaceae
He	مرتعی	-	Galium mite Boiss. & Hohen
Th	مرتعی	شیر پنیر	Galium tricornutum Dandy.
خانواده بید Salicaceae
PH	دارویی	بید	Salix sp.
خانواده سیب‌زمینی Solanaceae
He	دارویی	بذرالبنج	Hyoscyamus reticulatus L.
خانواده گل میمون Schorophulariaceae
He	دارویی	گل میمونی شیاردار	Scrophularia striata Boiss.
He	دارویی، مرتعی	گل ماهور تماشایی	Verbascum speciosum Scharder.
He	دارویی	سیزاب آبی	Veronica anagalis-aquatica L.
He	-	-	Veronica sp.
خانواده گز Tamarixaceae
PH	دارویی	گز پُرشاخه	Tamarix ramosissima Ledeb.
خانواده Valerianaceae
Th	مرتعی	شیرینک زگیل دار	Valerianella tuberculata Boiss
خانواده شاه‌پسند Verbenaceae
He	دارویی	شاه‌پسند وحشی	Verbena officinalis L.
خانواده بنفشه Violaceae
Th	مرتعی	بنفشه فروتن	Viola modesta Fenzl.

شکل 4- هیستوگرام فراوانی پراکنش جغرافیایی گونه‌های گیاهی منطقه. Cosm: جهان وطنی؛ Es: اروپا- سیبری؛ IT: ایران- تورانی؛
M: مدیترانه‌ای؛ SS: صحرا- سندی؛ SA: صحرا – عربی؛ Plur: چند ناحیه‌ای.

بحث و نتیجه‌گیری

از مجموع 36 تیره گیاهی شناسایی شده در منطقه، خانواده‌های Asteraceae (آفتابگردان)، با 31 گونه، Brassicaceae (شب‎بو) و Poaceae (گندمیان)، هر یک با 14 گونه، Fabaceae (نیام‌داران) و Lamiaceae (نعناییان) هر کدام با 12 گونه بیشترین فراوانی را داشتند. بررسی شکل زیستی گیاهان منطقه بیانگر وجود تنوع نسبتاً خوب در شکل‌های زیستی آن است که به علت سازگاری گیاهان منطقه به شرایط اقلیمی و خاکی است. عوامل اقلیم، آب و بستر به عنوان عوامل اصلی و عوامل تعیین کننده‌ای مانند ارتفاع، شیب (درصد شیب و جهت شیب)، عوامل خاک‌شناسی شامل اسیدیته، بافت، درصد مواد آلی و غیره در تنوع فلوریستیک منطقه مؤثر بوده‌اند (عطری و صفی‌خانی، 1378). درصد نسبتاً بالای همی‌کرپتوفیت‌ها نشانگر سازگاری خاص گیاهان با شرایط اقلیمی سرد و کوهستانی است (Archibold, 1995) و فراوانی تروفیت‌ها گویای تخریب‌هایی است که در منطقه صورت گرفته است. در مقابل گیاهان فانروفیت که درصد کم‌تری از فلور منطقه را تشکیل می‌دهند، تحمل‌کننده خشکی هستند. این گروه از گیاهان به علت سازگاری کمتر در مقایسه با گروه‌های پیشین آستانه تحمل مشخصی نسبت به شرایط خشک دارند و با افزایش شرایط نامساعد زیستی محکوم به مرگ هستند. با توجه به غلظت بالای فلزات سنگین در این منطقه در مقایسه با منطقه شاهد، گیاهانی قادر به بقا در این منطقه هستند که در برابر آلودگی خاک مقاوم‌تر باشند (کاظمینی، 1389). فراوانی تیره Asteraceae در این منطقه می‌تواند به چرای زیاد در منطقه، درصد بالای تخریب پوشش گیاهی منطقه و همچنین، مقاومت تاکسون‌های این تیره در برابر فلزات سنگین و آلودگی‌های خاکی مربوط باشد. نتایج حاصل از این بررسی با نتایج تحقیق قربانلی و همکاران (1386) در بررسی فلور معدن مس نکتار که بیشترین گونه‌ها متعلق به تیره Asteraceae و بالاترین درصد شکل‌های زیستی به تروفیت و همی‌کریپتوفیت مربوط بودند، مطابقت دارد. همچنین، بررسی نتایج فلور معدن آهن همه کسی (نزدیکترین معدن به معدن گلالی) نشان می‌دهد که خانواده‌های Asteraceae (آفتابگردان)، با 18 گونه، Lamiaceae (نعناییان) و Poaceae (گندمیان)، هر یک با 13 گونه، Brassicaceae (شب‌بو) با 6 گونه و Fabaceae (بقولات) با 5 گونه بیشترین فراوانی را دارند (یوسفی، 1386) که این نتایج نیز با نتایج حاصل از این تحقیق در معدن آهن گلالی، انطباق دارد. بنا بر مطالعات Stanisla و همکاران (2007) نیز در خاک‌های غنی از فلزات سنگین، تیره‌های اشاره شده بیش از سایر خانواده‌ها حضور دارند و دارای گونه‌هایی هستند که مقاوم و دارای توانایی بالای گیاه پالایی هستند. در معدن سرب و روی آهنگران، بیشترین درصد فراوانی گونه‌ها نیز متعلق به تیره Asteraceae است (گل‌محمدی، 1384). تحلیل گیاهان معدن مورد مطالعه و مقایسه نتایج آن با منطقه شاهد نشان می‌دهد که از میان گونه‌های بومی معرفی شده در فلور منطقه مورد نظر، گونه‌های گیاهی مناسبی برای گیاه پالایی به شیوه تثبیت گیاهی (phytostabilization) و استخراج گیاهی (phytoextraction) وجود دارند. از گونه‌های انباشتگر مهم در منطقه می‌توان به Tanacetum polycephalum، Verbascum speciosum، Chenopodium botrys، Stipa barbata و Centaurea virgata اشاره کرد (کاظمینی، 1389). این نتایج با نظر ملایری و همکاران (1383) و گل‌محمدی (1384) که گونه‌های Centaurea virgata را گونه انباشته‌ساز معدن آهنگران معرفی کردند و خسروپناهی و حاجی‌بلند (1383) که Stipa barbata را به عنوان انباشته‌ساز عنصر منگنز معرفی کردند، مطابقت دارد. همچنین، موسایی (1386)، Verbascum speciosum را به عنوان گونه انباشتگر معدن همه کسی معرفی نمود. توجه به این که اقلیم منطقه سرد و خشک است، از نظر پراکنش جغرافیایی عناصر ایرانی-تورانی 61/47 درصد، ایرانی-تورانی/ مدیترانه‌ای/اروپا- سیبری 24/12 درصد، جهان‌‌وطن 20/10 درصد و بقیه به سایر نواحی رویشی تعلق داشتند. شایان ذکر است که با توجه به پراکنش جغرافیایی گیاهان نمی‌توان درباره منشأ وخاستگاه آنها به طور دقیق نظر داد. از طرفی، رویشگاه‌های فعلی و فلور هر ناحیه با شرایط اقلیمی فعلی انطباق کاملی ندارند، زیرا به شدت متأثر از دگرگونی‌های زمین‌شناسی است )عصری و مهرنیا، 1381(.

مراجع

خسروپناه، م. (1383) مقایسه تحمل، قدرت جذب و انباشته‌گری مقادیر سمّی منگنز بین چند گونه زراعی و وحشی. پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه بوعلی‌سینا، همدان، ایران.

زرگری، ع. (1375) گیاهان دارویی. جلدهای 3-5. مؤسسه چاپ و انتشار دانشگاه تهران، تهران.

شرکت سامان یکتا معدن (1386) گزارش زمین‌شناسی-معدنی و تعیین ذخیره کانسار سنگ آهن گلالی. کردستان.

عصری، ی. و مهرنیا، م. (1381) معرفی فلور بخش مرکزی منطقه حفاظت شده سفیدکوه. مجله منابع طبیعی ایران 55: 363-376.

عطری، م. و صفی‌خانی، ک. (1378) گزارش نهایی طرح تحقیقاتی بررسی اکوفیتوسوسیولوژی پوشش گیاهی استان همدان (فاز دوم، منطقه گیان نهاوند). مرکز تحقیقات منابع طبیعی و امور دام استان همدان، همدان.

قربانلی، م.، اسداللهی، ف. و جوهرچی، م. (1386) معرفی فلور و شکل زیستی و پراکنش جغرافیایی گیاهان معدن مس تکنار در شهرستان بردسکن. فصلنامه علمی پژوهشی گیاه و زیست بوم 18: 2-16.

قهرمان، ا. (1383) کورموفیت‌های ایران. جلدهای 1-3. انتشارات نشر دانشگاهی، تهران.

کاظمینی، ف.(1389) بررسی گونه‌های گیاهی مقاوم به فلزات سنگین در محدوده معدن گلالی، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه آزاد اسلامی مرکز بروجرد، بروجرد، ایران.

کریمی، ه. (1384) مرتعداری. مؤسسه چاپ و انتشارات دانشگاه تهران، تهران.

گل‌محمدی، ر.(1384) شناسایی گونه‌های مقاوم و ذخیره کننده فلزات سنگین در منطقه معدن آهنگران و بررسی اثر این فلزات بر مراحل رویان‌زایی گیاهان. پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه بوعلی‌سینا، همدان، ایران.

گلستانی، و. (1380) گزارش زمین‌شناسی-معدنی کانسار سنگ آهن باباعلی. شرکت مهندسین مشاور زریابان اکتشاف، همدان.

مبین، ص. (1360) جغرافیای گیاهی. انتشارات دانشگاه تهران، تهران.

مصداقی، م. (1380) توصیف و تحلیل پوشش گیاهی. انتشارات جهاد دانشگاهی مشهد، مشهد.

مظفریان، و.(1383) فرهنگ نام‌های گیاهی ایران. انتشارات فرهنگ معاصر، تهران.

ملایری، ب.، گل‌محمدی، ر. و میرغفاری، ن. (1383) شناسایی گونه‌های گیاهی مقاوم و ذخیره کننده فلزات سنگین در محدوده معدن سرب و روی آهنگران. خلاصه مقالات دوازدهمین کنفرانس سراسری زیست‌شناسی ایران. دانشگاه بوعلی‌سینا، همدان.

موسایی، م. (1386) شناسایی گونه‌های معرف فلزات سنگین در محدوده معدن همه کسی استان همدان و بررسی تأثیر این فلزات بر مورفولوژی و عملکرد ضد میکروبی Verbascum speciosum Scharder. پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه بوعلی‌سینا، همدان، ایران.

یوسفی، ن.(1386) شناسایی گونه‌های انباشت‌ساز در معدن همه کسی استان همدان و بررسی اثرات فلزات سنگین بر ویژگی‌های مورفولوژیک و سیتوژنتیک گیاه Chenopodium botrys. پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه بوعلی‌سینا، همدان، ایران.

Archibold, O. W. (1995) Ecology of world vegetation. Champman and Hall, London.

Bandita, D., Gayatri, N. and Sahu, R. K. (2011) Studies on the uptake of heavy metals by selected plant species growing on coal mine spoil in sub-tropical regions of India. Journal of American Science 7: 26-34.

Carrillo Gonzalez, R. and Gonzales-chavez, M. C. A. (2006) Metal accumulation in wild plants surronding mining wastes. Environmental pollution journal 144: 84-92.

Guinochet, M. (1973) Phytosociologique. Elsevier Masson, Paris.

Hajiboland, R. and Manafi, M. H. (2007) Flara of heavy metal-rich soils NW Iran and some potential hyper-accumulator and accumulator species. Acta Botanica Croatica 66(2): 177-195.

Parsa, A. (1986) Flora of Iran (2) Tehran university press, Iran.

Raunkiar, C. (1973) Plant life forms. Oxford University Press, Clarendon.

Rechinger, K. H. (ed.). (1963-2001) Flora Iranica, nos. 1-176. Akademische Druck-und Verlasanstalt (1-174), Graz; Naturhistorisches Museum (175-178). Wien.

Stanisla, W., Gawronski, G. and Gawronska, H. (2007) Plant taxonomy for phytoremediation. In: Advanced science and technology for biological decontamination of sites affected by chemical and radiological nuclear agents (ed. marmiroli, n.) 79-88.

Takhtajan, M. (1986) Floristic regions of the world. University of California Press, Berkeley.

White, F. and Leonard, J. (1991) Phytogeographical links between Africa and southwest Asia. Flora et Vegetatio Mundi 9: 229-246.

Zohary, M. (1973) Geobotanical Foundations of the Middle East. 2 vols. Stuttgart, Israel.

آمار

تعداد مشاهده مقاله: 2,918

تعداد دریافت فایل اصل مقاله: 1,074

سامانه مدیریت نشریات علمی. طراحی و پیاده سازی از سیناوب

پیوندهای مفید

اخبار و اعلانات

آمار

مطالعه فلوریستیک و تعیین شکل‌های زیستی گیاهان معدن آهن گلالی