بررسی فلور چادگان در استان اصفهان

پوشش گیاهی تنظیم‌کننده جریان آب‌های سطحی و زیر زمینی، تأمین کننده غذای دام‌های وحشی و اهلی، پناهگاهی برای وحوش بوده و اهمیت زیادی در حفظ خاک و جلوگیری از فرسایش آن دارد. در واقع پوشش گیاهی مانند چتری است که زمین را حفظ می‌کند و مناظر بدیعی از طبیعت را در مقابل چشم انسان‌ها قرار می‌دهد. این چنین ارزش‌ها و سایر مزیت‌های پوشش گیاهی، ما را بر آن می‌دارد که این موهبت خدادادی را ارج نهیم و به مطالعه آن بپردازیم (مصداقی، 1384). از این جهت شناخت فلور و پوشش گیاهی مناطق مختلف اهمیت ویژه‌ای می‌یابد.

مطالعه فلور مناطق مختلف ایران سابقه‌ای نسبتاً طولانی دارد و تا کنون پوشش گیاهی مناطق متعددی از کشور پهناورمان توسط پژوهشگران مختلف به روش فلوریستیک بررسی شده است (یوسفی، ١٣٨٥). در استان اصفهان نیز مناطق حفاظت شده کلاه قاضی (آریاوند، ١٣٧5)، بخشی از منطقه حفاظت شده موته (رحیمی‌نژاد و فلاحی، ١٣٧٨)، پناهگاه حیات وحش قمشلو (یوسفی، ١٣٨٢)، ذخیره‌گاه قزاآن کاشان (بتولی، ١٣٨٢)، منطقه ونک سمیرم (پریشانی، ١٣٨٤)، و فریدون‌شهر (نکوخو، ١٣٨٧) مطالعه شده‌اند. شهرستان چادگان واقع در غرب استان اصفهان به لحاظ این که بخشی از حوضه آبخیز سد زاینده‌رود است و تأسیسات سد بزرگ زاینده‌رود در آن قرار دارد و بخش غربی آن جزو مراتع در حال بهره‌برداری است و نیز به لحاظ جاذبه‌های گردشگری یکی از مناطق با اهمیت استان به شمار می‌آید. با وجود جمع‌آوری‌های پراکنده گونه‌های گیاهی در این منطقه (سعیدفر و نوروزی، ١٣٧٧)، تا کنون پوشش گیاهی آن به طور کامل مطالعه نشده بود. بنابراین هدف پژوهش حاضر بررسی فلور منطقه است زیرا انجام هر گونه مطالعات مربوط به منابع طبیعی و اجرای طرح‌های توسعه‌ای در این منطقه به نوعی نیازمند داشتن اطلاع دقیق از نوع گیاهان آن است.

مواد و روش‌ها

معرفی منطقه مورد مطالعه

این مطالعه در محدوده‌ای به وسعت تقریبی ١٠٠٠٠ هکتار و به مختصات ۵۰ درجه و ۱۳ دقیقه تا ۵۰ درجه و ۵۱ دقیقه طول شرقی و ۳۲ درجه و ۳۲ دقیقه تا ۳۲ درجه و ۵۸ دقیقه عرض شمالی در شهرستان چادگان در فاصله تقریبی ۱۱۵ کیلومتری غرب مرکز استان اصفهان انجام شد (شکل ١). این شهرستان از سمت شمال و شرق با شهرستان تیران و کرون، از سمت شمال غرب با شهرستان فریدن، از سمت غرب با شهرستان فریدون‌شهر و از سمت جنوب با استان چهار محال و بختیاری هم مرز است. ارتفاع متوسط شهرستان ۲۹۳۲ متر و بلندترین و پست ترین نقاط آن به ترتیب برابر ۳۹۱۵ متر و ۱۹۵۰ متر از سطح دریاست. شیب عمومی منطقه در دو جهت، از سمت شمال به جنوب و از سمت غرب به شرق کاهش می‌یابد (سازمان جغرافیایی کشور، ١٣٥٠).

میانگین سالانه درجه حرارت هوا در منطقه ٨/٩ درجه سانتیگراد و میانگین‌های حداکثر و حداقل آن به ترتیب ٦٥/١ و ٩/١٧ درجه سانتیگراد است. حداقل مطلق دما نیز 25- (دی‌ ماه) و حداکثر مطلق آن 5/38 درجه سانتیگراد (مرداد ماه) است. متوسط بارش سالیانه منطقه 3/324 میلی‌متر است که از حدود 300 میلی‌متر در شرق تا 543 میلی‌متر در غرب متفاوت بوده و از غرب به شرق از مقدار آن کاسته می‌شود. 50% از ریزش‌های جوی به صورت برف و در زمستان حادث می‌شود. میانگین رطوبت نسبی سالیانه نیز 3/48 درصد، تعداد روزهای یخبندان در سال ۱۵۲ روز، میانگین تبخیر سالیانه ۱۶۰۶ میلی‌متر، فشار بخار آب اشباع جو ۱۱/۱۲ میلی‌بار و فشار بخار آب واقعی جو ۱۴/۵ میلی‌بار است. شکل ٢ منحنی دما-باران منطقه را نشان می‌دهد. بارندگی حوضه آبخیز سد زاینده رود تحت تأثیر جریان‌های جوی مدیترانه‌ای قرار دارد که از غرب، شمال غرب و جنوب غرب وارد منطقه شده و به مدت 8 ماه از اول مهر تا اوایل خرداد ماه حوضه را تحت تأثیر قرار می‌دهند (اداره مطالعات و طراحی سازمان جهاد کشاورزی استان اصفهان، ١٣٧٦).

اقلیم منطقه مورد مطالعه بر اساس روش کوپن (Koppen) (عصری، 1384)، معتدل قاره‌ای یا سرد با تابستان‌های خنک، طبق روش گوسن (Gaussen)، استپی سرد و به نظر کریمی (1366) معتدل مرطوب با زمستان‌های سرد است (اداره مطالعات و طراحی سازمان جهاد کشاورزی استان اصفهان، ١٣٧٦).

شکل ١- منطقه مورد بررسی در شهرستان چادگان و ایستگاه‌های عمده جمع‌آوری گیاهان؛ 1) چادگان، 2) لاخشکه، 3) دره‌گاو، 4) کوه‌بزی‏‏‏ٌ، 5) کوه ‌ده‌کلبعلی، 6) پل سودگان، 7) چشمندگان، 8) اطراف سد.

شکل ٢- منحنی دما- باران (آمبروترمیک) ایستگاه کلیماتولوژی چادگان؛ طول جغرافیاییَ38، ْ50 و عرض جغرافیاییَ46، ْ32 و 2140 متر ارتفاع از دریا، بر اساس آمار 10 سال متوالی 19٧6-19٦6.

روش تحقیق

با مراجعه به نقشه‌های توپوگرافی، عکس‌های هوایی، راه‌های دسترسی و بازدید‌های صحرایی اولیه محدوده مورد مطالعه بررسی شد (شکل ١). جمع‌آوری نمونه‌های گیاهی از اسفندماه 1386 تا اوایل آبان ماه 1387 انجام شد و در این فاصله زمانی، با مراجعات مکرر به منطقه، نسبت به جمع‌آوری گیاهان، ثبت مشخصات و تعیین اشکال زیستی گونه‌ها اقدام گردید. نمونه‌های جمع‌آوری شده پس از خشک شدن به صورت نمونه‌های هرباریومی استاندارد تهیه و در هرباریوم مرکز تحقیقات جهاد کشاورزی اصفهان شناسایی شدند. شناسایی نمونه‌ها براساس روش‌های رایج و با استفاده از کلید‌های شناسایی، از جمله فلورا ایرانیکا (Rechinger, 1963-2005)، فلور ترکیه (Davis, 1965-1988)، فلور عراق (Townsend, 1966-1985)، فلور ایران (اسدی و همکاران، 1367-1386)، رُستنی‌های ایران (مبین، 1354-1375)، رده‌بندی گیاهی (مظفریان، 1383) و گون‌های ایران (معصومی، 1365-1380)، انجام گرفت. شکل زیستی گیاهان جمع‌آوری شده نیز بر اساس سیستم رانکایر (Raunkiaer, 1934; Archibold, 1995) و وضعیت حفاظتی آنها با استفاده از فهرست ارایه شده در منبع Red data book of Iran (Jalili and Jamzad, 1999) و کورولوژی گونه‌ها به تبعیت از Takhtajan (1986)، و Zohary (1963 و 1973) تعیین گردید. مجموعه‌هایی از نمونه‌ها در هرباریوم دانشگاه پیام نور مرکز نجف‌آباد و هرباریوم مرکز تحقیقات جهاد کشاورزی اصفهان نگهداری شد.

نتایج

نتایج حاصل از این پژوهش در جدول ١ خلاصه شده است. در مجموع تعداد 339 گونه متعلق به 204 جنس و 54 تیره از گیاهان آوندی در این منطقه شناسایی شد. به جز یک گونه و یک جنس از شاخه دم‌اسبیان (Equisetophyta) و یک گونه و یک جنس از بازدانگان (Gnetophyta=Ephedraceae)، بقیه گیاهان (شامل 293 گونه، 173 جنس و 47 تیره دولپه‌ای و 44 گونه، 29 جنس و ٥ تیره تک‌ لپه‌ای) از شاخه نهاندانگان (Magnoliophyta) هستند. همچنین تیره Asteraceae با دارا بودن 27 جنس و 49 گونه و نیز جنس گون از خانواده Fabaceae با دارا بودن 25 گونه به ترتیب بزرگترین تیره و جنس منطقه را تشکیل می‌دهند (شکل‌های ٣ و ٤). پس از جنس گون، جنس Centaurea با 9 گونه، Cousinia و Salvia با 6 گونه، و جنس‌های Stachys، Polygonum و Allium هر یک با 5 گونه در رده‌های بعدی قرار دارند. تعداد 149 جنس با یک گونه و 38 جنس با دو گونه و بقیه با گونه‌های بیشتری در منطقه حضور دارند. همچنین 3 گونه انگلی و نیمه انگلی نیز شناسایی گردید. طیف زیستی منطقه (شکل ٥) نشان می‌دهد که 44% گونه‌ها همی‌کریپتوفیت، 27% تروفیت، 13% ژئوفیت، 11% کامفیت و 5% فانروفیت هستند. همچنین از لحاظ پراکندگی جغرافیایی در حدود 6/64% گونه‌ها ایرانی-تورانی، 7/9% چند منطقه‌ای و بقیه به سایر مناطق فلوریستیک تعلق دارند (جدول ١). تعداد 29 گونه (٠١/٨ % گونه‌ها) متعلق به14تیره (٧٢/٢٣ % تیره‌ها) از گیاهان این منطقه جزو گونه‌های انحصاری ایران هستند (جدول ١، گونه‌هایی که با ستاره (*) مشخص شده‌اند).

از بین گونه‌هایی که در این منطقه می‌رویند (جدول ١)، گونه‌های Ferulago contracta Boiss. & Hausskn.، Allium hirtifolium Boiss. و Haplophylum tuberculatum (Forssk.) Juss. جزو گیاهان در معرض خطر انقراض ایران، گونه‌های Centaurea ispahanica Boiss.، Trichodesma aucheri DC. و Pilostyles haussknechtii Boiss. جزو گیاهان نادر ایران و گونه‌های Ferula ovina (Boiss.) Boiss.، Prangos ferulacea (L.) Lindl، Prangos uloptera DC.، Isatis cappadocica Desv.، Iris iberica Hoffm.، Ziziphora clinopodioides Lam.، Allium hirtifolium Boiss.، Fritillaria imperialis L.، Eremurus persicus (Jaub. & Spach) Boiss.، Astragalus adscendens Boiss. & Hausskn.، Astragalus cyclophyllus G. Bunge.، Bromus tomentellus Boiss، Amygdalus scoparia Spach، Sanguisorba minor Scop. و Tribulus terrestris L. جزو گیاهان آسیب‌پذیر به شمار می‌آیند.

بحث و نتیجه‌گیری

حضور تعداد 339 گونه گیاهی متعلق به 54 تیره در عرصه 10000 هکتاری و در منطقه‌ای با شرایط اقلیمی مرطوب و سرد با بیش از 200 روز یخبندان در طول سال، نشان‌دهنده تنوع مطلوب پوشش گیاهی در این منطقه است. مقایسه این نتایج با نتایج حاصل از مناطق دیگر استان اصفهان نشان می‌دهد که در مناطق واقع در غرب این استان که ارتفاع بالاتر و بارندگی بیشتر (اقلیم سرد و نیمه‌ مرطوب یا مرطوب) دارند، گونه‌های بیشتری می‌‌رویند.

نکوخو (١٣٨٧) در منطقه‌ای به وسعت ١٢٥٠٠ هکتار در شهرستان فریدون‌شهر واقع در غرب چادگان تعداد ٥١٩ گونه متعلق به ٢٧٩ جنس و ٦٧ تیره را گزارش نمود که تعداد بیشتر گونه‌های آن با میزان بارندگی بیشتر (با میانگین سالانه ٥٧٧ میلی‌متر) و مرتفع‌تر بودن آن منطقه مرتبط است.یوسفی (١٣٨٢)، برای منطقه حفاظت‌شده قمشلو واقع در شرق چادگان، با وسعت تقریبی ٥٠٠٠٠ هکتار تعداد ٤٩٧ گونه متعلق به ٢٦٦ جنس و ٥٦ تیره را گزارش نمود. این منطقه با وجود وسعت بیشتر، از میانگین ارتفاعی و بارندگی کمتر (میانگین سالانه ١٨٨ میلی‌متر) برخوردار است. وضعیت تقریباً مشابه را می‌توان در پارک ملی کلاه قاضی واقع در جنوب اصفهان (آریاوند، ١٣٧٥)، و در منطقه قزاآن کاشان در شمال شرقی اصفهان (بتولی، ١٣٨٢) نیز مشاهده نمود. پریشانی (١٣٨٤)،‌ برای منطقه ونک سمیرم واقع در جنوب غربی اصفهان (با میانگین سالانه بارندگی ٣٩٨ میلی‌متر) نیز تعداد ٦٤٩ گونه متعلق به ٣٤٩ جنس و ٦٤ تیره را گزارش کرد. این منطقه نسبتاً مرتفع از اقلیم سرد نیمه مرطوب برخوردار است.

شکل ٣- نمودار تیره‌های بزرگ منطقه بر حسب تعداد گونه

شکل ٤- نمودار جنس‌های بزرگ با بیشترین تعداد گونه گیاهی منطقه

شکل ٥- اشکال زیستی گیاهان منطقه چادگان (Ph=فانروفیت، Ch=کامفیت، H=همی‌کریپتوفیت، G=ژئوفیت، T=تروفیت)

بررسی طیف زیستی و غلبه شکل‌های زیستی همی‌کریپتوفیت و تروفیت (مجموعاً 71%)، نشانگر فلور خاص مناطق کوهستانی مرکزی ایران است. همچنین، پراکنش جغرافیایی 6/64% عناصر ایرانی-تورانی نیز این مطلب را تأیید می‌کند. ویژگی بارز منطقه ایرانی-تورانی در وجود جنس‌های Astragalus، Cousinia  و Acantholimon است (Hedge and Wendelbo, 1970)، که این جنس‌ها در این منطقه رویش فراوانی دارند. حضور گونه‌های متعددی از جنس‌های مذکور به همراه گونه‌های مختلف از جنس‌های Centaurea، Acanthophyllum، Nepeta،Stachys، Allium و Ferula نشان از تسلط رویش‌های ایرانی-تورانی در منطقه دارد.

طیف رویشی عناصر گیاهی و درصد حضور هر یک از اشکال رویشی می‌تواند سیمایی از وضعیت آب و هوایی منطقه را تداعی کند. فراوانی گیاهان همی‌کریپتوفیت در یک منطقه نشان‌دهنده اقلیم سرد و کوهستانی در آن است (Archibold, 1995). با توجه به نوع اقلیم منطقه مورد مطالعه، به نظر کریمی (1366)، که معتدل مرطوب با زمستان‌های سرد است و با اقلیم نمای آمبرژه نیمه خشک سرد و نهایت این که اقلیم منطقه بین شاخص‌های اقلیمی معتدل تا سرد خشک در نوسان است، بنابراین حضور 44 درصد از گونه‌های گیاهی منطقه به شکل همی‌‌کریپتوفیت تحت تأثیر این اقلیم و به علت سردسیری، مرتفع و کوهستانی بودن منطقه است. همچنین، حضور 27 درصد گونه‌های گیاهی منطقه در طیف رویشی تروفیت به عنوان دومین شکل رویشی منطقه، به دلیل کوتاه بودن فصل رویش (دوره بذر تا بذر) است؛ اما کمی بارندگی و خشکسالی‌های اخیر، شرایط نامساعد قرق و چرا و متعاقب آن، تخریب‌هایی که در اثر فشارهای ناشی از این عوامل بر منطقه تحمیل شده است، از عواملی هستند که در فراوانی گیاهان یک‌ساله مؤثرند
(Solinska, et al., 1997).

در میان کشورهای خاور‌میانه، فلور ایران از لحاظ تعداد و درصد گونه‌های بوم‌زاد، یکی از غنی‌ترین آنها به شمار می‌رود به طوری که حدود 22-24 درصد گونه‌های فلور ایران، انحصاری محسوب می‌شوند (Jalili and Jamzad, 1999). شناسایی تعداد 29 گونه بوم‌زاد ایران از 14 تیره در منطقه (جدول ١)، که در حدود ٦/١ % از گونه‌های بوم‌زاد ایران را تشکیل می‌دهند، با توجه به وسعت کم منطقه مطالعه شده، حاکی از غنای گونه‌ای نسبتاً بالای منطقه است (یوسفی، 1385).

در بین گونه‌های گیاهی شناسایی شده 18 گونه درختی و درختچه‌ای (5 % کل گونه‌ها) در منطقه حضور دارد. با توجه به این که مظفریان (1383)، در حدود 538 گونه درختی و درختچه‌ای را برای فلور ایران نام برده است، این تعداد حدود 3/3 % کل گونه‌های درختی و درختچه‌ای فلور ایران را تشکیل می‌دهند. درصد پایین شکل زیستی فانروفیت نشان می‌دهد که این منطقه شرایط لازم برای استقرار پوشش‌های درختی و درختچه‌ای را ندارد. در زیر حوزه ایران مرکزی شکل‌های درختی و درختچه‌ای به ندرت دیده می‌شود (Zohari, 1973). در کوهپایه‌های این زیر حوزه، درختچه‌هایی مانند بادام را می‌توان مشاهده کرد ولی هیچ کدام جامعه گیاهی تشکیل نمی‌دهند بلکه به صورت منفرد یا در دستجات کوچک دیده می‌شوند. به عقیده Zohari (1973)، درگذشته اجتماعات پسته-بادام یکی از شاخص‌ترین اشکال رویشی بخش‌های داخل ایران بوده است و به دلایلی به تدریج از بین رفته و درحال حاضر تنها به ارتفاعات مناطق مرکزی ایران محدود شده است. با توجه به مطلب فوق، وجود گونه‌هایی از جنس بادام (Amygdalus) که به صورت پراکنده در ارتفاعات منطقه دیده می‌شوند را می‌توان از طرفی به تعلق این منطقه به زیر حوزه ایران مرکزی و از طرف دیگر به بقایای از بین رفته اجتماعات پسته- بادام نسبت داد که در فلات ایران به ویژه در ناحیه ایرانی-تورانی وجود داشته است.

وجود گونه‌هایی نظیر Allium hirtifolium (موسیر)، Acantholimon melanathum (کلاه میرحسن)، Stachys benthamiana، و گونه‌هایی از جنس Fritillaria در فلور منطقه که به صورت انحصاری در رشته کوه‌های زاگرس می‌رویند، می‌تواند نشان‌دهنده الگوی بوم‌زادی زاگرسی در بخش‌های کوهستانی ناحیه ایرانی-تورانی باشد. با توجه به این که منطقه مورد مطالعه در منتهی الیه جنوب غربی استان اصفهان قرار دارد، لذا دور از انتظار نیست که فلور آن ترکیب، مشترکی از عناصر زیر حوزه ایران مرکزی و کردستان-زاگرسی باشد.

در عین حال مشاهده گونه‌های مهاجم از جمله جاز (Scariola orientalis)، برخی گونه‌های تیره نعناع، گونه‌هایی از جنس فرفیون (Euphorbia spp.)، شیرین‌بیان (Glycyrrhiza glabra)، سریش (Eremurus sp) و شور (Anabasis haussknechtii) در نقاط مختلف، نیز می‌تواند نشان‌دهنده روند رو به تخریب در مراتع و دخالت انسان در عرصه‌های طبیعی منطقه باشد (یوسفی، 1385). این امر به منزله هشداری برای سازمان‌های مربوط به منابع طبیعی و مراتع است تا تدابیر حفاظتی در منطقه تشدید و نظارت بر بهره‌برداری از مراتع افزایش یابد.

از فهرست گیاهان در معرض تهدید ایران
(Jalili and Jamzad, 1999) و استان اصفهان، تعداد ٣ گونه در معرض خطر انقراض، ٣ گونه نادر و ١٥ گونه آسیب‌پذیر در بین گونه‌هایی که در این منطقه می‌رویند، وجود دارد. از آنجا که امروزه تخریب وسیع پوشش گیاهی و بهره‌برداری بی‌رویه منابع حیاتی با دخالت بشر در تمام عرصه‌ها رو به افزایش است، انقراض گونه‌های گیاهی و جانوری متعددی را در سطح کشور شاهد هستیم، لذا ضرورت دارد تا با شناسایی گونه‌های گیاهی و معرفی آنها خصوصاً گونه‌های نادر بومی، به مطالعه همه جانبه آنها پرداخته و ضمن جلوگیری از پیشرفت تخریب منابع حیاتی، در تبیین فرهنگ صحیح استفاده از زیست‌کره و به خصوص اکوسیستم‌های محلی و احیای عرصه‌های حیاتی بکوشیم و آسیب‌پذیری اکوسیستم‌ها را کاهش دهیم.

نسبت گونه به جنس معیاری برای معرفی نمو گونه‌ای است. این معیار از تقسیم تعداد گونه به تعداد جنس در هر منطقه به دست می‌آید و میزان بالای آن نشان‌دهنده تنوعی جدید و میزان پایین آن بیانگر آن است که تنوع در زمان بسیار طولانی پدیدار شده است (Solinska et al., 1997). نسبت گونه به جنس برای منطقه چادگان ٦/١ است. این نسبت برای قمشلو (یوسفی، ١٣٨٢)، فریدون‌شهر (نکوخو، ١٣٨٧)، کلاه قاضی (آریاوند، ١٣٧٥)، موته (رحیمی‌نژاد و فلاحی، ١٣٧٨)،‌ قزاآن کاشان (بتولی، ١٣٨٢) و ونک سمیرم (پریشانی، ١٣٨٤)، به ترتیب ٩/١، ٨/١، ٦/١، ٨/١، ٥/١، و ٩/١ است. این مقایسه نشان می‌دهد که نسبت گونه به جنس در کلیه مناطق مورد مقایسه، با وجود تفاوت در وسعت منطقه بررسی شده به یکدیگر نزدیک است. البته کمترین آن عدد ٥/1 در قزاآن کاشان (بتولی، ١٣٨٢)،‌ و بیشترین آن 9/1 در قمشلو (یوسفی، ١٣٨٢)، و ونک سمیرم (پریشانی، ١٣٨٤)، و ٨/١ در فریدون‌شهر (نکوخو، ١٣٨٧)، است. پایین بودن این نسبت در منطقه قزاآن کاشان (٥/١) و چادگان (٦/١) برطبق نظر Solinska و همکاران (1997)، مؤید این است که تنوع در زمان بسیار طولانی پدیدار شده است.

جدول ١- فهرست گیاهان شناسایی شده منطقه مورد مطالعه در شهرستان چادگان در غرب استان اصفهان. علایم مندرج در جدول عبارتند از: LF (اشکال زیستی)؛ Ph= فانروفیت، Ch= کامفیت، H= همی‌کریپتوفیت، G= ژئوفیت، T= تروفیت. Cho (کوروتیپ)؛ COSM= جهانی،
ES= اروپا-سیبری، IT= ایرانی-تورانی، M= مدیترانه‌ای، SS= صحرا-سندی، EH= اکسین-هیرکانی، PL= چند منطقه‌ای. Loc (موقعیت) ؛
1-چادگان، 2-لاخشکه، 3-دره گاو، 4-کوه بزی، 5-کوه ده‌کلبعلی، 6-پل سودگان، 7-چشمندگان، 8-اطراف سد (شکل ١). گونه‌هایی که با ستاره (*) مشخص شده‌اند انحصاری برای ایران هستند که در منطقه می‌رویند.