مقدمه

کویر یکی از چشم اندازهای فرمیک در ژئومورفولوژی ایران است و برخلاف نظر پاره ای که این واحد چشم اندازی را تیپی ازچشم انداز بیابان تلقی کرده‌اند خود یک چشم انداز ژئومرفیک است زیرا واژه بیابان یک مفهوم اقلیمی (بی آبان) است حال آنکه کویر یک واژه ریخت شناختی است و هرگز به مفهوم عدم وجود آب نبوده بلکه بعضا محل تجمع هرز آبهاست و حتی باید به این نکته اشاره داشت که اگر آب در کویر وجود نداشته باشد حیات کویر که بیشتر تابعی از فرآیند نمکزایی است متوقف می شود(ثروتی، 1381).حدود 46.5 درصد از مساحت استان یزد را کویر‌ها و بیابان‌ها به خود اختصاص داده‌اند و وجود چنین وسعتی از نواحی خشک، لزوم توجه به پتانسیل‌های مناطق مذکور را در زمینه آمایش سرزمینی ضروری می­سازد.

با توجه به موقعیت نسبی و جغرافیایی استان یزد و واقع شدن آن در کمربند خشک و بیابانی کشور، این استان در گروه مناطق خشک و با آب و هوای گرم بیابانی طبقه بندی می شود و از جمله مناطقی است که چشم اندازهای کویری بخش عمده ای از وسعت آن را تشکیل می دهد. بنابراین، شناخت و شناسایی این چشم انداز و تدارک برنامه‌های توسعه برای بهره برداری ازآنها غیر قابل اغماض است استان یزد دارای 15 چاله کویری به اسامی کویر ابرکوه، سیاهکوه، مروست، طریق الرضا، طاقستان، بهادران، درانجیر، لوتک، پروده، سیاه طاق، تل حمید، آبگیر، الله آباد، گورآبخور، ساغند است که علی رغم اشتراک در مفهوم کویر دارای افتراق‌های گوناگونی است و در بهره برداری و یا ساماندهی فضایی آ­نها به عنوان مولفه ای تاثیر گذار عمل می­کند.

کرینسلی (1970) که بعنوان پلایا شناس در ایران شهرت دارد نیز با مطالعه بیش از 60 چاله ایران اطلاعات ذی قیمتی در مورد کویرهای ایران منتشر ساخته است. هوبر (1960) به اتکای بررسی‌های حفاری و سونداژهای ژئوفیزیکی شرکت نفت در مورد کویر قم سعی دارد تغییرات اقلیمی و محیطی را در این مکان مشخص نماید.

بوتزر (1958) با تکیه بر مطالعات گابریل (1957) و هدین (1910) کویرهای فعلی را به استناد تراسهای حاشیه آن به دریاچه‌های پلویال دوران چهارم نسبتمی دهد.

همه مطالعات انجام شده توسط محققان خارجی بیشتر برای روشن ساختن وضعیت رطوبتی ایران در ادوار چهارم بوده و مطالعه چاله‌های ایران برای تخمین بیلان هیدرولوژیک، آنهارا مدنظرقرار دادند.از جمله محققان ایرانی که در مورد کویرهای ایران تحقیقات نسبتاً عمیقی انجام داده‌اند می‌توان به احمد مستوفی (1368) که بر روی منطقه مسیله ودشت لوت مطالعات ارزشمندی انجام داده اشاره نمود همچنین فرج الله محمودی (1350) که مکتوبات مربوط به انیسیتوی بیابان ایران وابسته به دانشگاه تهران بیشتر توسط نامبرده تدوین شده حسن احمدی (1385) و محمد رضا ثروتی (1381) و عطا الله قبادیان (1362) و احمد معتمد (1370) به موضوع کویرها پرداخته‌اند بدون آنکه نقش این پدیده را در توسعه پایدار شهرهای حاشیه آن بررسی نمایند و تنها پرویز کردوانی (1386) یکسری اشارات کلی در کتاب کویر (نمکزار) بزرگ مرکزی ایران نسبت به بهره برداری از کویرها نموده است. علاوه بر آنها عطاءالله قبادیان (1362) در کتاب سیمای طبیعی استان یزد در ارتباط با کویرهای استان یزد مطالبی را بیان نموده و همچنین به مطالعات احمد معتمد (1370) نیز در ارتباط با کویرهای یزد می‌توان اشاره نمود.

هدف از این مقاله که برگرفته از یک طرح پژوهشی دانشگاه آزاد میبد یزد است بیان افتراق‌های کویرهای استان یزد و مدل نمودن تاثیر گزاری آنها در نحوه آمایش و بهره برداری از آنهاست که می‌توان در موارد ذیل آن را خلاصه نمود

-             طبقه بندی کویرهای یزد بر اساس معیار زمین ریخت شناسی و ویژگی‌های اختصاصی مکانی آنها

-             تعیین اولویت‌های آمایشی کویر‌های استان یزد براساس شاخص‌ها و الگوهای مکانی

موقعیت منطقه مورد مطالعه

استان یزد با مساحت 131.550کیلومتر مربع در مرکز ایران و در حاشیه دشت کویر و دشت و بیابان لوت از یک سو، وکوههای نایین وپیش کوههای زاگرس از سوی دیگر قرار دارد. و از پستی و بلندی‌ها، چاله‌ها و کفه‌های کویری متعددی تشکیل شده است. (جهانیان و همکاران،1389) با توجه به موقعیت نسبی وجغرافیایی استان یزد و واقع شدن آن در کمربند خشک و بیابانی کشور، این استان در گروه مناطق خشک و با آب وهوای گرم بیابانی طبقه بندی می‌شود. شکل (1)

شکل 1- موقعیت استان یزد

یزد دومین استان بیابانی کشور بعد از سیستان و بلوچستان است سطح بیابان‌های استان یزد نزدیک به6.5 میلیون هکتار است که حدود ٥٠ درصد سطح بیابان‌های استان یزد را تشکیل می‌دهد بنابراین حدود 19.1 درصد بیابان‌های ایران در استان یزد قرار گرفته است در این مناطق بیابانی علاوه بر شنزارها وتپه‌های شنی حدود 1.62 میلیون هکتار کویر وجود دارد (عمده ترین شهرستانهای بیابانی استان ؛ طبس، بافق، ابرکوه، خاتم، میبد، اردکان و صدوق است. چاله‌های کویری استان یزد را می توان به 15 ناحیه تفکیک شده به شرح ذیل تقسیم بندی نمود. کویر اردکان (سیاه کوه) که مهمترین و وحشتناکترین کویر منطقه بشمار می رود که به شکل یک نعل اسب که با جهت شمال غرب، جنوب شرق در شمال شرق اردکان قرار دارد. ‏‏‏‎معروف ترین منطقه کویری استان یزد کویر ابرکوه است که به شکل دایره ای بین دو رشته کوهستان قرار دارد ‏‏‏و کویرهای ساغند، کویر در انجیر‏‏‏‎، کویر هرات و مروست‏‏‏‎، کویر بهادران‏‏‏‎(کفه مهدی آباد) کویر طاقستان، کویر سیاه طاق، کویر آبگیر، کویر الله آباد،کویر تل حمید، کویر طریق الرضا، کویر گورآبخور، کویر پروده، کویر لوتک، ، کویر سیاهکوه از جمله کویرهای استان را تشکیل می‌دهند شکل (2). به طور کلی 5/46 درصد از خاک استان تحت پوشش کویرها، تپه‌ها و پهنه‌های ماسه ای و اراضی شور و نمکزار قرار دارد.

شکل 2- موقعیت کویرهای استان یزد

روش تحقیق و مراحل آن

در این پژوهش برای دستیابی به اهداف تحقیق از دوروش کاملا متفاوت بهره گرفته شد

1-        روش تحلیل نیمرخ فرمی

2-        روش لوند در فضای نیچ

در روش اول ابتدا به تفکیک مناطق 15 گانه کویرهای استان یزد مبادرت گردید.روش تفکیک از روی خط الراس‌های شبکه آبراهه‌هایی بود که به این چاله‌های کویری جریان داشتند سپس از روی نقشه‌های توپو گرافی، تصاویر ماهواره ای، بازدیدهای میدانی، Dem منطقه مورد مطالعه تک تک واحدهای فرمی و ژئویی که در کویرهای این استان وجود داشت را جدا نمودیم و بعد از آن به مدل سازی کویرها پرداختیم این مدل سازی صرفا از روی فرم بود.

در روش دوم برای مستند نمودن افتراق‌های کویری استان به صورت رقومی از مدل لوند در فضای نیچ بهره گرفتیم برای محاسبه مدل لوند نه پارامتر برای تک تک کویرها تعریف کردیم این نه پارامتر به این دلیل انتخاب شد که نقش عمده ای در کویر زایی دارند و سپس جدول لوند تدوین شد و فاصله فضایی هر یک از کویرها را محاسبه کردیم و در نهایت ماتریس لوند را تدوین کردیم به این ترتیب گروه بندی کویرها با استقاده از این مدل لوند به دست آمد.

بحث و نتیجه گیری

برای تعیین افتراق کویرهای استان یزد ابتدا نسبت به تفکیک کویرها براساس تصاویر ماهواره ای اقدام کردیم و سپس با دو روش متفاوت مقدمات شناسایی و طبقه بندی کویرهای استان یزد فراهم آمد در روش اول که یک روش تحلیل فرمی است با استناد به شاخص‌های فرم شناسی و واحدهای فرمی با برداشت اجزا و واحدهای کویری 15 کویر واقع در استان یزد نیمرخی از مدل هر یک از کویرها تهیه گردید این مدلها که براساس داده‌های رقومی دم ایران و نقشه‌های توپوگرافی و بازدید منطقه ای بدست آمد نشان داد که سه گروه اصلی کاملا متفاوت از نظر فرم شناسی در کویرهای یزد قابل تشخیص وتمیز است برای مستند نمودن این افتراق‌ها به صورت رقومی از مدل لوند در فضای نیچ نیز بهره گرفته شد که پس از پایان محاسبات مربوط به مدل لوند و پس از محاسبه مدل لوند سه گروه متفاوت و مجزا به گونه ای که اعداد بدست آمده دلالت بر افتراق آنها می‌آمد، بدست آمد.

1-            افتراق کویرهای استان یزد با استفاده از مدل تحلیل فرمی

اگرچه کویرها را همه کویر تلقی می‌کنند اما طی یک سفرو بازدید علمی از کویرهای 15 گانه استان یزد و با زدن پروفیل طولی از یک سو و رصد چشم اندازها ی کویری منطقه این تئوری شکل گرفت که همه چاله‌های کویری دارای شرایط یکسان وبرابری نیستند بلکه از الگوهای فرمی خاصی تبعیت می‌کنند به این ترتیب چاله‌های کویری براساس فرم وفرایندی که داشته‌اند طبقه بندی می‌شوند و فرایندهای اتفاق افتاده در این مناطق تبیین کننده فرم چاله‌های کویری هستند. هر فرایند باعث به وجود آمدن فرم خاصی می‌شود و بسته به اینکه کدام فرایند در چاله‌های کویری رخ داده است فرم خاصی را بوجود می‌آورد و الگوی فرمی آن نیز به تبعیت از آن شکل می‌گیرد. بنابراین می‌توان چنین بیان کرد که برای کل کویرهای استان یزد سه مدل فرمی تدوین گردید. این سه مدل عبارتند از

-             مدل تکوینی فرسایشی تکتونیکی(Evolution Erosion Tectonics)

-             مدل ابتر فرسایشی (Abortive Erosion)

-             مدل فرسایشی کینگ(King Set Geomorphology)

مدل اول: مدل تکوینی فرسایشی تکتونیکی (Evolution Erosion Tectonics):

 فرایند اتفاق افتاده در این مدل به شکل گیری این الگوی فرمی انجامیده است این الگوی فرمی از کو هستان، گلاسی، پادگانه دریاچه ای، و با مرکزیت یک چاله آبی بوجود آمده است. کویرهای ابرکوه، درانجیر، طاقستان، سیاه کوه از زیر مجموعه این الگوی فرمی هستند. در این مدل هویت مکانی آنها حکایت از وجود فرایندهای فرسایشی تام است به عبارت دیگر فرایند فرسایش و عملکرد اقلیم رکن اول در تعریف هویت مکانی آن است فرایندهای آب جاری در دو تیپ غیر متمرکز ومتمرکز، فرایند مواریث عملکرد آب راکد حضور پوشش گیاهی و فعالیت فرسایش باد به عنوان سطح اساس در این الگو و زیر مجموعه آن به خوبی رویت می‌شود.

مهمترین ویژگی این تیپ کویر‌ها وجود پتانسیل سکونت گاهی در حاشیه آن است که معمولا دارای سابقه بسیار طولانی است نمونه ای از این کانونها مدنی را شهر بافق وشهر ابرکوه می‌توان نام برد.

شکل 3- الگوی فرمی مدل اول

مدل دوم: مدل ابتر فرسایشی(Abortive Erosion)

فرایند اتفاق افتاده در این مدل الگوی فرمی زیر را بوجود آورده است این الگوی فرمی از کوهستان، گلاسی و دشت رسی بوجود آمده است. مانند کویر مروست و کویر بهادران.

دراین تیپ تعداد چشم اندازهای متعدد بسیار معدود و به 3 و یا 4 چشم انداز تحدید حدود می‌شود این کویرها چون فاقد مناطق پلی گون نمکی و شوره زار است بنابراین، می‌توان به آن بعضا دق نیز خطاب کرد و از نظر مدنی دارای پتانسیل مناسب است به طوری که غالب مزارع کشاورزی ( مزارع پسته ) در این چشم اندازها شکل گرفته است مروست و بهادران از جمله کانونهای مدنی پایدار در این مناطق است.

شکل 4- الگوی فرمی مدل دوم

مدل سوم: مدل فرسایشی کینگ(King Set Geomorphology)

فرایند اتفاق افتاده در این مدل باعث به وجود آمدن این الگوی فرمی شده است. این الگوی فرمی از کوهستان، گلاسی، شوره زار شکل گرفته است. کویر الله آباد، گور آبخور و کویرهای سیاه طاق، لوتک، تل حمید از زیر مجموعه این تیپ الگوی فرمی است.

در تیپ سوم تعداد چشم اندازها محدود و3 یا بعضا 4 چشم انداز دیده می‌شود در این تیپ چشم انداز شوره زار وارد صحنه می‌شود و این تیپ بیشتر خصوصیت کویری به خود می‌گیرد و هویت کویری آن بیشتر نمایان می‌شود و چون شوره زار دارد از نظر مدنی پتانسیل مناسب ندارد و مدنیت پایداری درآن شکل نمی‌گیرد.

شکل 5- الگوی فرمی مدل سوم

جدول 1- گروه بندی کویرها با مدل تحلیل فرمی

2-             افتراق ژئومورفولوژیکی کویر‌های استان یزد با استفاده از مدل لوند

مدل لوند یک مدل فضایی است که می‌توانیم فاصله فضایی کویرها را با هم اندازه گیری کنیم. و در واقع برای یافتن فاصله فضایی هر کویر نسبت به هم از مدل لوند استفاده شده است.

استان یزد شامل چندین کویر است و شاخص‌های افتراق این کویرها شامل مجموعه ای از تفاوتهای اقلیمی و ژئومورفولوژیکی است که به ترتیب نه شاخص دما، بارش، تبخیر، ارتفاع، تکتونیک جنبا، مساحت، تراس دریاچه ای، پوشش گیاهی، پهنه ماسه ای در مناطق مورد مطالعه در نظر گرفته شده است البته جهت افزایش دقت فاصله فضایی هر کویر نسبت به کویرهای دیگر می‌توان شاخص بیشتری در نظر گرفت. جهت اجرای مدل لوند، مراحل زیر باید انجام شود.

گام اول: تشکیل ماتریس داده‌ها براساس m شاخص و n گزینه

جدول 2- جدول داده‌های خام

گام دوم: استاندارد سازی داده‌ها وتشکیل ماتریس استاندارد از طریق رابطه (z)

چون شاخص‌های مورد استفاده دارای مقیاسهای متفاوت هستند،درهنگام مقایسه این شاخص‌ها بایدآنها را بی مقیاس کرد برای این منظورZ استاندارد آنها محاسبه و تحلیل‌ها با استفاده از آن انجام می‌شود به منظور استاندارد سازی، عوامل میانگین و انحراف معیار داده‌های مشاهداتی محاسبه می‌شوند پس از محاسبه نمودن انحراف معیار و میانگین، میانگین بدست آمده از داده‌ها را از داده‌های اولیه کسر نموده و بر انحراف معیار تقسیم می‌نماییم و با استفاده از این روش داده‌ها استاندارد می‌شود.

رابطه1           

جدول 3- جدول داده‌های استاندارد

-         گام سوم: تعیین میزان افتراق هر کویر نسبت به کویر‌های دیگر و تشکیل ماتریس افتراق

جدول 4- جدول ماتریس لوند