تحلیل شاخص‌های سکونتی در شهرستان‌های استان اردبیل با استفاده از روش شباهت به گزینه ایده‌آل فازی (نمونه موردی: نقاط شهری)

1-1- مسألة پژوهش

اسکان بشر نقشی تمدن ساز در فرایند تاریخی توسعة جوامع داشته است و در این فرایند، شهرها به مثابة برترین سطح اسکان، کانون ایفای این نقش بوده اند (اسماعیل پور، 1389: 96)، از سویی دیگر شهرنشین شدن جمعیت، افزایش جمعیت شهرها و به تبع آن توسعة شهرهای کوچک و بزرگ، ویژگی عصر حاضر است (رضویان و بیرامزاد، 1387: 102). در این باره باید گفت که استان اردبیل در سرشماری 1385 با 27/58 درصد شهرنشینی، بیشترین میزان جمعیت خود را در نقاط شهری متمرکز کرده بوده است که این خود نشان از اهمیت نقاط شهری و شاخص‌های زندگی و سکونتی در این نوع از مجتمع‌های انسانی حداقل در این استان است.

تجربة کشورهای مختلف در نگاه به موضوع شاخص‌های مسکن حاکی از اهمیت زیاد این موضوع است (عزیزی، 1384: 26) در این بین مطالعه شاخص‌های مسکن در شهرها نیز بدین لحاظ اهمیت می‌یابد که، گسترش حاشیه نشینی از پیامدهای شهرنشینی شتابان است و باعث شکل گیری سکونتگاه‌های ناسالم می‌شود (سیف الدینی، 1378: 76) رواج محله‌های فرسوده و زاغه‌ها، باعث شکل گیری فضاهای زشت و نامطلوب شده است (Mumford, 2000: 94).

براساس سرشماری سال 1385، 27/58 درصد از جمعیت استان اردبیل در 21 نقطة شهری استان زندگی می‌کنند (مرکز آمار ایران، 1385: 30) و این نشان از اهمیت نقاط شهری حداقل در ارتباط با حجم جمعیتی ساکن در خود دارد. البته باید گفت که در بین نه شهرستان استان، شهرستان اردبیل با 54/77 درصد شهرنشینی بیشترین میزان شهرنشینی را دارا است. از آنجا که عمده شهرهای استان اردبیل به لحاظ اندازة شهری از نوع شهرهای کوچک و متوسط بوده و همچنین شهرهای کوچک، انتهای زنجیر توسعه یافتگی و مدرن سازی نقاط شهری متصل به نواحی روستایی عقب مانده  هستند، به همین دلیل این شهرها باید در این نواحی مورد توجه قرار گیرند تا اینکه توسعه یافتگی به آن نواحی رسوخ نماید (فنی، 1382: 31)، به علاوه راندینلی بر نقش توسعه ای شهرها و به ویژه شهرهای میانی در فراهم آوردن دامنه ای از خدمات برای نواحی پیرامونی تأکید دارد (شکوئی، 1383: 303).

تجمعگاه‌های کمتر از 25000 نفر به عنوان روستا- شهر شناخته می‌شوند (نظریان، 1388: 226). از مجموع 21 نقطة شهری موجود در استان اردبیل 16 نقطة شهری آن زیر 25000 نفر جمعیت دارند (مرکز آمار ایران، 1385) به عبارتی 76 درصد از نقاط شهری استان اردبیل جزو روستا- شهر محسوب می‌شوند. روستا- شهر عمدتاً به نقطه ای اطلاق می‌شود که تا حدودی نشانه‌هایی از سکونتگاه‌های روستایی در آنها مشاهده می‌شود. بخشی از تفاوت شهر و روستا نیز در ارتباط با شاخص‌های سکونتی است. توجه به شاخص سکونتی در نقاط شهری استان اردبیل که عمدتاً به صورت روستا- شهر  هستند، باعث خواهد شد که بسیاری از مشکلات سکونتی این نقاط شهری بزرگ آیندة استان (همراه با توسعة با برنامه) حل خواهد شد.

لذا در مطالعة حاضر بنا به اهمیت مطالعات شهری نسبت به منطقه ای که در آن قرار گرفته اند و همچنین روستاهای اطراف، به ویژه در رابطه با موضوع شاخص‌های سکونتی، سعی شده است تا اینکه 21 شهر استان اردبیل در مجموع ترکیب نقاط شهری در مقیاس شهرستان، به لحاظ 21 معیار مسکونی مورد ارزیابی قرار گیرد. تا از این رهگذر فاصلة هر یک از شهرستان‌های استان اردبیل را از وضعیت ایده آل سنجید و راهکارهای مناسب در ارتباط با کاهش این فواصل از موقعیت قابل قبول شهرستان‌ها ارائه داد.

1-1-           اهمیت و ارزش پژوهش

از آنجایی که بیشترین سرمایه گذاری‌های خانوارها در ارتباط با مسکن صورت می‌گیرد این عامل و شاخص‌های مرتبط با آن بسیار اهمیت داشته تا اینکه بتوان سطوح توسعه را در نقاط شهری تشخیص داد. در کنار آن باید اشاره به آن داشت که پایین بودن معیارهای سکونتی در نقاط شهری چه پیامدهای ناگواری در زمینه‌های مختلف اجتماعی (از جمله افزایش بزهکاری‌های جمعی)، فرهنگی (از جمله پایین آمدن سطح امکانات آموزشی) و کالبدی (از جمله شکل گیری ناهنجاری­های بصری ) می‌تواند به همراه داشته باشد.

به دلیل واقعیت‌های مورد اشاره از یک سو و از سویی دیگر کمبود تحقیقات و پژوهش‌هایی که با استفاده از روش‌های نوین سطح بندی و تحلیل فضایی توسعه در ایران به طور عام و استان اردبیل به صورت خاص و همچنین کمبودهای مطالعاتی که در ارتباط با مشخصات مسکونی نقاط شهری یک محدودة مورد نظر وجود دارد، اینگونه از مطالعات بسیار ضروری می‌نماید و اهمیتی دو چندان پیدا می‌کند.

1-2-           اهداف پژوهش

هدف اصلی در این پژوهش، «تحلیل فضایی عوامل موثر در شاخص‌های سکونتی و مسکونی در نقاط شهری استان اردبیل (در مقیاس شهرستان)» است.

همچنین هدف فرعی پژوهش نیز، «تحلیل فضایی شاخص‌های سکونتی به صورت جداگانه (شامل شاخص‌های نوع مصالح به کار رفته در بنا، تعداد اتاق ساختمان، نحوة تصرف بنا و مساحت زیربنای ساختمان) در نقاط شهری استان اردبیل (در مقیاس شهرستان)» است.

1-3-           پیشینة مطالعات

پورمحمدی (1386) در کتابی با عنوان «برنامه ریزی مسکن»، سیاست‌های و رش‌های مختلف تحلیل را در ارتباط با مسایل مسکن مورد ارزیابی قرار داده است.

جمالی و همکاران (1388) در پژوهشی با عنوان «تحلیلی بر روند تغییرهای سطوح توسعه و نابرابریهای ناحیه ای در نقاط شهری استان آذربایجان شرقی در سالهای 1365، 1375 و 1385» در بخشی از مطالعة خود شاخص‌های مسکونی را در نقاط شهری استان آذربایجان شرقی مورد تحلیل قرار داده اند. ایشان به این نتیجه رسیده اند که با وجود توسعة نامتعادل بین نقاط شهری استان، شکاف و واگرایی بین ناحیه ای در سال 1385 نسبت به سال 1365 تا حدودی کاسته شده و یک نوع همگرایی و تجانس بین ناحیه ای در حال شکل گیری است.

ستارزاده (1388) در تحقیقی تحت عنوان «بررسی شاخص‌های جمعیتی مسکن ایرن در سال 1385»، با به کار گیری شاخص‌های کمی و کیفی مسکن نهایتاً به این نتیجه رسیده است که مساکن موجود در سطح کشور به لحاظ شاخص‌های مورد بررسی بر اساس داده‌های آماری سال 1385، وضعیت نامناسبی داشته و نیازمند توجه بیشتری است.

زیاری و همکاران (1389) در پژوهشی تحت عنوان «مقایسه تطبیقی شاخص‌های کمی و کیفی مسکن شهر بابل با نقاط شهری کشور با تاکید بر شهر سالم»، شاخص‌های کیفی و کمی برگزیده را در سطح شهر بابل در مقایسه با شهر سالم مورد مطالعه قرار داده و نهایتاً چنین نتیجه گیری شده است که شرایط شهر بابل نسبت به میانگین شاخص‌های مشابه در نقاط شهری دیگر ایران وضعیت مطلوبتری دارد.

همچنین در این باره می‌توان به مطالعات وارثی (1378)، دهقان (1381)، عزیزی (1383 و 1384)، باقری (1386) و دیگران نیز اشاره کرد، اما سهم این پژوهش در جریان این مطالعات تحلیل فضایی توسعه در بین نقاط شهری شهرستان‌های استان اردبیل با استفاده از تکنیک تاپسیس فازی بوده که آن را به لحاظ 21 شاخص مسکونی مورد ارزیابی قرار می‌دهد. آنچه می‌تواند متمایز کنندة مطالعة پیش رو باشد، استفاده از تکنیک‌های نوین در ارزیابی‌ها و همچنین انتخاب مناطق همگن مطالعه است که سعی در تشخیص فواصل از حد ایده آل تعریف شده، دارد.

1-4-           معرفی منطقة مورد مطالعه

استان اردبیل در شمال فلات ایران با مساحتی بالغ بر 17953 کیلومتر مربع که 09/1 مساحت کل کشور را تشکیل می‌دهد قرار گرفته است. استان اردبیل بین مختصات جغرافیایی 37.45 تا 39.42 عرض شمالی و 48.55 تا 47.3 طول شرقی از نصف النهار گرینویچ واقع شده است. شامل ۹ شهرستان، ۲۵ بخش، ۲۱ شهر و ۶۶ دهستان است. چهار شهرستان از این استان در طول 5/282 کیلومتر با جمهوری آذربایجان هم عرض  هستند. که در 159 کیلومتر آن رودهای ارس و بالهارود جریان دارند. از لحاظ هم جواری، آذربایجان شرقی با 324 کیلومتر مرز مشترک با شهرستان‌های پارس آباد، مشگین شهر، اردبیل و خلخال در رتبه اول قرار دارد، استان اردبیل در جنوب خود با استان زنجان همجوار است که در طول 5/62 کیلومتر همسایه جنوبی شهرستان خلخال محسوب می‌گردد، استان گیلان با داشتن 175 کیلومتر مرز مشترک با شهرستان‌های اردبیل و خلخال، همسایه شرقی استان اردبیل است (زنده دل و همکاران، 1377: 25-26).

شکل 1- موقعیت جغرافیایی و سیاسی استان اردبیل بر روی نقشة ایران به تفکیک واحد سیاسی شهرستان

با توجه به موضوع کار پژوهش، می‌توان موقعیت نقاط شهری استان اردبیل را بر روی شکل شمارة-2، نشان داد:

شکل 2- نقشة موقعیت جغرافیایی نقاط شهری استان اردبیل

1-5- روش پژوهش

پژوهش حاضر از نوع «توصیفی- تحلیلی» بوده که خروجی آن می‌تواند کاربردی باشد. داده‌های مورد نیاز به شیوة کتابخانه‌ای و با بهره‌گیری از منابع آماری مربوط به سرشماری 1385 استان اردبیل جمع‌آوری شده است.

به منظور رعایت اصل دقت در محاسبات سعی شده تا تمامی مراحل پردازش در نرم افزار SPSS صورت گیرد. به منظور در نظر گرفتن فرسایش زمانی داده‌ها نسبت به زمان انجام پژوهش، مجموعة 21 معیار مسکونی که در چهار شاخص اصلی تقسیم شده اند، در چهار مرحله با تکنیک تاپسیس فازی مورد ارزیابی قرار گرفت. ضمن آنکه در جریان انجام محاسبات وزنی برای شاخص‌ها در تمامی مراحل، روش AHP به کار رفته است. ترکیب نهایی نتایج به دست آمده با استفاده از روش لکسیکوگراف ترتیبی صورت گرفته است. روند پژوهش در نمودار 1 به صورت مرحله به مرحله بیان شده است.

- شاخص‌ها و مواد مطالعه

تعیین شاخص‌ها، مهمترین قدم در برنامه ریزی‌ها و مطالعات منطقه­ای است و آن همان بیان آماری پدیده-‌هاست (کلانتری، 1380: 111) بدین منظور در مقالة حاضر، بررسی و تحلیل وضعیت توسعه یافتگی نقاط شهری شهرستان‌های استان اردبیل بر پایة 21 معیار مسکونی در سطح 9 شهرستان، مورد ارزیابی قرار گرفته است. این معیارها بر اساس مدل تاپسیس فازی مورد تحلیل قرار گرفته اند که در شکل شمارة-3، می‌توان متغیرها را مشاهده کرد:

شکل 3- نمودار سلسله مراتبی تصمیم گیری پژوهش

در رابطه با متغیرهای ارزیابی توسعه در پژوهش حاضر که مربوط به شاخص‌های مسکن است باید گفت که هیچ کدام از معیارها به لحاظ ارزشی، کاربرد منفی ندارد و تنها ارزش آنها باعث تفکیک آنها خواهد بود. اینکه مثلاً تک اتاقی یا چند اتاقی بودن به لحاظ کیفی یک امر منفی تلقی می‌شود در خور نمی باشد زیرا به هر حال وجود اتاق، ذاتاً خوب و پسندیده است و مانند شاخص‌هایی مثل بیکاری و بیماری حالت منفی مطلق ندارد و تنها عامل تفاوت گذاشتن به لحاظ ارزشی و وزنی، در این باره کافی خواهد بود که در این زمینه سطح رفاه اقتصادی پایة سنجش ارزش‌ها بوده است.

2-                   مبانی نظری پژوهش

2-1- مفاهیم و تعاریف مسکن

مقوله مسکن دارای مفهومی گسترده و پیچیده است و از ابعاد متنوعی برخوردار می باشد. از این رو نمی توان تعریف جامع و واحدی از آن ارایه نمود. مسکن بعنوان یک مکان فیزیکی، سرپناه اولیه و اساسی خانوار به حساب می آید. در این سرپناه برخی از نیازهای اولیه خانوار یا فرد همچون خواب، استراحت، حفاظت در برابر شرایط جوی و خلاصه شرایط زیست در مقابل طبیعت تأمین می شود (اهری و دیگران، 1367: 7). مفهوم مسکن علاوه بر ساخت فیزیکی که یک خانواده به عنو ان سر پناه مورد استفاده قرار می دهد، کل محیط مسکونی را نیز در بر می گیرد که شامل کلیه خدمات و تأ سیسات اجتماعی و تسهیلات عمومی ضروری مورد نیاز برای بهزیستی خانواده و طرح‌های اشتغال، آموزش و تندرستی افراد است (مخبر، 1363: 18). در دومین اجلاس اسکان بشر (1996) که در استانبول برگزار شد مسکن مناسب چنین تعریف شد ه است: «سر پنا ه مناسب تنها به معنای وجود یک سقف بالای سر هر شخص نیست، سرپناه مناسب یعنی آسایش مناسب، امنیت مالکیت، پایداری و دوام سازه ای، روشنایی، تهویه و سیستم گرمایی مناسب، زیر ساخت‌های اولیه مناسب از قبیل آبرسانی، بهداشت و آموزش، دفع زباله، کیفیت مناسب زیست محیطی، عوامل بهداشتی مناسب، مکان مناسب و قابل دسترسی از نظر کار و تسهیلات اولیه است که همه این موارد باید با توجه به استطاعت مالی مردم تأمین شود.» (دلال پورمحمدی، 1379: 3).

توجه به مفهوم اجتماعی- فرهنگی، تاریخی و سیاسی مسکن و گریز از نگرش تک بعدی، منظر دیگری را در بررسی مفهوم مسکن مطرح می سازد که همانا ماهیت فضایی مسکن است. مفهوم فضایی مسکن، مفهومی فراتر از مکان است و آن را می توان چنین بیان نمود: مسکن فضایی است که با در نظر گرفتن همه روابط اجتماعی مردم در زمینه همبستگی‌ها، علاقه‌ها، سلیقه‌ها و منافع و تضادها، آنها را در مقابل یکدیگر قرار می دهد. بدین ترتیب مسکن بعنوان فضایی مطرح می گردد که بالاجبار بصورت منجمد قابل لمس نیست و حد آن در رابطه و به نسبت رشد و سلطه فکری و اجتماعی انسان، متغیر می باشد. در این زمینه می توان گفت که معنی و بعد مسکن از یک سو به خصوصیا ت فردی مربوط می گردد و از سوی دیگر تابع مجموعه روابطی (قراردادی و ضمنی) است که بر طبق آن مردم در یک محله یا یک شهر با هم تماس‌هایی را معمول می‌دارند (ریاضی، 1380: 28). با توجه به اینکه قسمت اعظم ساختمان‌های هر مجموعه زیستی را ساختمان‌های مسکونی تشکیل می دهد، مطالعات مرتبط به مسکن در فرآیند برنامه ریزی مسکن از اهمیت ویژه ای برخوردار است.

2-2- اهمیت شاخص‌های مسکونی پژوهش

شاخص نحوه تصرف واحد‌های مسکونی، بر حسب مالکیت یا اجاره ای، از جمله شاخص‌های پایه در شناخت بخش مسکن از ابعاد اقتصادی و اجتماعی است. با این حال، میزان این شاخص در جوامع مختلف متفاوت است، به گونه ای که نم ی توان بالا بودن شاخص مالکیت مسکن را گویای وضعیت مطلوب مسکن یک کشور دانست و یا برعکس (عزیزی، 1383: 28). ترنر[1] در تجزیه و تحلی ل مسکن سه خصیصه اساسی را مورد بحث دقیق قرار می‌دهد: 1- مفهوم فیزیکی مسکن 2- مکان قرار گرفتن مسکن 3- نحوۀ تصرف. او معتقد است که مسکن ایده آل، مسکنی است که از نظر کالبدی با استانداردهای مدرن همخوانی داشته باشد و در مکانی واقع شود که دستیابی بی دردسر به محل کار، خرید و تفریح را ممکن گرداند و بالاخره در نحوۀ تصرف مسکن امنیت وجود داشته باشد (Turner, 1967: 38-39 به نقل از پیران، 1367: 33). پس اهمیت نحوة تصرف کاملاً بارز است.

شاخص سطح زیر بنا در هر واحد مسکونی که بیانگر سطح متوسط واحدهای مسکونی است گویای کل زیربنای موجود و احداثی در هر سال نیز است. این شاخص بدین صورت تعریف می‌گردد: متوسط فضای قابل سکونت واحد مسکونی. این شاخص میزان کفایت فضای قابل سکونت را برای هر فرد می‌سنجد. پایین بودن مقدار این شاخص نشانه ای از تراکم نامطلوب سکونتی است. بطور کلی این شاخص در کشورهای کم درآمد 6 مترمربع و در کشورهای پر درآمد 35 مترمربع است. اختلافات منطقه ای در این شاخص بطور عمده بازتابی از اختلافات درآمدی بین کشورهای مناطق مختلف است. کشورهای آفریقا و جنوب آسیا کمترین زیربنای سرانه را بین 6 تا 7 مترمربع دارند و کشورهای صنعتی بالاترین رقم را با 7/31 مترمربع گزارش کرده اند (رفیعی و همکاران، 1374: 37).

شاخص متوسط تعداد اتاق در بنا این شاخص یکی از شاخص‌های کالبدی مسکن به شمار می رود، اما از نظر اجتماعی نیز بیانگر ویژگی‌های اجتماعی و فرهنگی خانوار‌هاست. وجود هر یک از عرصه‌های مختلف (عرصه‌های والدین، فرزندان، خویشاوند، مهمان و فضای مراقبت و نگهداری تجهیزات)، بیانگر ویژگی‌های اجتماعی و فرهنگی خانوار است. از لحاظ کالبدی نیز مکان خاصی برای این عرصه‌ها قابل پیش بینی بوده، با تعد اد اتاق در واحد مسکونی ارتباط مستقیم دارد (عزیزی، 1383: 63). افزایش متوسط تعداد اتاق در واحد مسکونی فارغ از اینکه در هر واحد مسکونی چند خانوار ساکن باشند، نشانگر بهبود رفاه زیستی ساکنان (درجة رفاه خانوارها) آن می‌تواند باشد (ستارزاده، 1388: 66).

شاخص دیگری که براساس آن می‌توان وضع مسکن را در یک جامعه در طول زمان مورد بررسی قرار داد، نوع مصالح مورد استفاده و شیوه‌های ساخت مسکن است. معمولاً واحدهای مسکونی را به کمک نوع مصالح به کار رفته درآنها به چهار گروه بی دوام،کم دوام، نیمه بادوام و بادوام تقسیم می‌کنند که نمود بیرونی و عینی دارد. اهمیت این دو شاخص از نظر کالبدی، زمانی مشخص می شود که استفاده از مصالح بادوام و شیوه‌های ساخت مناسب، باعث افزایش عمر مفید ساختمان شده و در دراز مدت حفظ کیفیت کالبدی مسکن خواهد شد (زیاری و همکاران، 1389: 102). انتخاب مصالح با توجه به اوضاع اقلیمی و وضعیت تولید مصالح و سبک معماری آن در احداث واحدهای مسکونی اهمیت بسزایی دارند (ستارزاده، 1388: 73).

2-3- اهمیت اعداد و مجموعه‌های فازی در مطالعات مربوط به تحلیل مقایسه ای

شناخت منطقی پدیده‌های جغرافیایی، تحلیل و تعامل آنها در قالب گرایش‌های مشخص علم جغرافیا، اساس برنامه ریزی‌های توسعه را تشکیل می دهد (ضرابی و شاهیوندی، 1389: 23). توسعه نیز به لحاظ ادبی هم اسم است و هم فعل؛ توسعه در زبان لاتین دارای دو ریشه des به معنی یک نیروی منفی یا معکوس، و envelope به معنی در پوشش قرار دادن، پوشش یا در میان گذاشتن است. بنابراین توسعه دادن در ارتباط با رفع یک محدودیت است (Frazier, 1997: 184).

گیلیس (1385)، تودارو (1383) و میر (1378) بر این باورند که هر شاخصی که بتواند بهبود زندگی بشر و رفاه آن را نشان دهد، می‌تواند به عنوان شاخص بیانگر توسعه یافتگی به شمار آید (عمرانی و پیری، 1389: 127). در این بین بهترین روش برای نشان دادن وضعیت شاخص‌ها در میان آلترناتیوهای مختلف شیوه‌های فازی مدل‌های کلاسیک است. مدل‌های فازی در جاهایی که نمی توان فرمول ریاضی، برای حل مسألة دقیق ارائه داد، کاربرد بسیار زیادی دارد (سعیدی و افشاریجو، 1389: 62). به علاوه یانیس و آندریانت (2001) بر این باورند که با توجه به دقیق نبودن مفهوم توسعه، کاربرد محاسبات فازی مطلوب تر است (عمرانی و پیری، 1389: 127).

در واقع منطق فازی یک جهان بینی جدید است که با نیازهای دنیای پیچیدة امروز بسیار سازگارتر از منطق ارسطویی است (عطائی، 1389: 5) مجموعه‌های فازی، انعطاف پذیری بیشتری داشته و به دنیای واقعی نزدیکتر است (اکبری و زاهدی کیوان، 1387: 381) همچنین نارسائی‌ها و محدودیت‌هایی که در روش‌های تصمیم گیری‌های چند معیارة کلاسیک وجود دارد، باعث شده که تصمیم گیری‌های چند معیارة فازی معرفی شوند (عطائی، 1389: 44). بنابراین به منظور آشنایی بهتر با مفاهیم و مجموعه‌های فازی در این بخش از مطالعه بیشتر بر روی مجموعه‌های فازی تمرکز خواهیم کرد.

هر عدد فازی یک مجموعة فازی محدب است، تحدب و برآمدگی ایجاب می‌کند که تابع عضویت به صورت قطعه قطعه پیوسته باشد و نوک دار بودن آن در مجاورت مرتفع ترین نقطه یا فاصله آشکار باشد (پورطاهری، 1389: 188). برای بیان اعداد فازی چندین شیوه وجود دارد[2] که متداولترین نوع آن فازی مثلثی است. و اینگونه بیان می‌شود (ابره دری، 1386: 15):

که در آن  کوچکترین مقدار فازی مثلثی،  بالاترین عدد مرتبط از سطح فرضی و  بیشترین محدودة مرزی رقم فازی را نشان می‌دهد. لطفی زاده این مسأله را اولین بار با مثال مجموعه قد انسان تبیین نمود. وی نشان داد که چگونه مجموعه‌های فازی، گونه‌های مختلف یک مفهوم را به تصویر می‌کشد (کاسکو، 1377: 176-178).

2-4- مجموعه‌های فازی

در تفکر دو ارزشی، اعداد به گونه ای تعریف می‌شوند که به طور یکسان بر مصادیق خود صدق می‌کنند؛ مثلاً نمی توان مصداقی از یک را از مصداق دیگر، یک تر یا کمتر یک دانست و بر این اساس میان درست و نادرست واسطه ای را مطرح نمود. در منطق فازی، اعداد نیز، فازی تعریف می‌شوند (حسین زادة یزدی، 1389: 134). از میان انواع اعداد فازی، در پژوهش حاضر برای انجام محاسبات نوع مثلثی انتخاب شده است، لذا در این قسمت از مطالعه به بیان چگونگی عملیات ریاضی بر رو اعداد فازی مثلثی خواهیم پرداخت. اعداد فازی مثلثی به صورت توابع عضویت متناظر با عناصری در یک مجموعه به کار رفته است. علت کاربرد یک عدد فازی مثلثی، سهولت کاربرد و انجام محاسبات بر روی آن توسط کاربر است. یک عدد فازی، یک عدد فازی مثلثی است اگر تابع عضویت آن را بتوان به صورت زیر نشان داد (خورشید و رنجبر، 1389: 23 و اکبری و زاهدی کیوان، 1387: 393):

شکل شمارة-4: تابع عضویت عدد فازی مثلثی

(x) =

-

در این حالت قوی ترین درجة عضویت و محتمل ترین آن، پارامتر b است، که عبارت است از ، در حالی که a و c کران‌های پایین تر و بالاتر هستند. از آنجا که در مطالعات شاخص‌ها تأثیر آنها می‌تواند منفی باشد اما نمی توان مقدار آنها را منفی بیان کرد، حالت فوق به صورت زیر تعریف خواهد شد:

(x) =

0                     

یافته‌های پژوهش

3-1-                وزن شاخص‌های پژوهش

روش‌های متعددی برای وزن دهی به شاخص‌ها وجود دارد – روش‌های آنتروپی[3]، کمترین مجذورات، LINMAP، بردار ویژه، و روشهای تقریبی – که انتخاب هر یک بستگی به نوع تصمیم گیری و شاخص‌های پیش روی تصمیم گیرنده دارد (اکبری و زاهدی کیوان، 1387: 45) با توجه به دو نکتة ذکر شده در این مطالعه جهت وزن دهی به شاخص‌ها، روش AHPمورد استفاده قرار گرفته است. این روش در سال 1980 توسط توماس ابداع گردید. AHPیکی از تکنیک‌های معتبر و قوی در تصمیم گیری چند معیاره است (زبردست،1380: 15).

این تکنیک به ما امکان می‌دهد تا شاخص‌ها را به صورت زوجی با یکدیگر مقایسه کرده و امتیاز آنها را نسبت به تنها یک شاخص بسنجیم تا نهایتاً به یک امتیاز مجموع برای هر شاخص دست یابیم (شریف زادگان و فتحی، 1384: 3) بدیهی است که وزن دادن به شاخص‌ها در مقایسه‌های زوجی راحت تر و مطمئن تر از حالات دیگر می باشد همچنین استفاده از این مدل در جریان وزن دهی باعث می‌شود تا در ضمن ارزیابی، تعصّبات دخیل نباشد (Mahmoodzadeh & other, 2007; 335).

وزن دهی به شاخص‌های پژوهش به وسیلة نرم افزار Expert Choice صورت گرفته که این نرم افزار مورد تأیید پروفسور توماس ال ساعتی (ابداع کنندة تکنیک فرایند تحلیل سلسله مراتبی) است. وزن معیارها مطابق آنچه در جدول شمارة- 1، مشاهده می‌شود، محاسبه شده است:

- نوع مصالح عمدة به کار رفته

این عامل از عمده ترین و مهمترین شاخص‌های مورد بررسی در این پژوهش است به صورتی که ضریبی که برای این شاخص محاسبه شده است، 565/0 است. در جدول شمارة- 2، نتیجة محاسبات به صورت حدود ایده آل و ضد ایده آل و همچنین شاخص شباهت نمایش داده شده است. سه زیر مجموعه ای که برای این گویه تعریف گردیده عبارتند از فلزی، بتون آرمه و آجر و سنگ و غیره که بهترین ضریب به نوع بتن آرمه با ضریب فازی (6/0، 58/0، 56/0) تعلق گرفت و انواع فلزی با ضریب فازی (36/0، 34/0، 32/0) و سایر مصالح با (1/0، 08/0، 06/0) ضریب ثابت در مکان‌های بعدی قرار گرفتند.

نقاط شهری شهرستان‌های نیر، نمین و اردبیل به ترتیب در ارتباط با ارزش گذاری‌هایی که برای 3 زیر معیار نوع مصالح عمدة به کار رفته در بناهای سکونتی صورت گرفته در رتبه‌های اول، دوم و سوم واقع شده است. در این ارتباط فاصلة نقاط شهری شهرستان نیر از دیگر گزینه‌ها بسیار چشمگیر است. بدترین شرایط ممکن در ارتباط با نقاط شهری استان اردبیل مربوط به شهرستان کوثر است. در نهایت ضمن محاسبات این قسمت از تکنیک تاپسیس فازی، نرخ ناسازگاری محاسبه شده برای تعیین وزن متغیرهای نوع مصالح، 03/0 به دست آمد.

- تعداد اتاق

در این باره هفت زیر معیار تعریف شد، بدین صورت که این میزان از کمتر از یک اتاق تا بیش از شش اتاق در هر واحد سکونتی متغییر بوده است. در جدول شمارة- 3، فاصله آلترناتیوها از حد ایده آل و فاصله از ضد ایده آل را می‌توان مشاهده کرد. ضمن آنکه در این جریان شاخص شباهت (CC1) نیز تعیین شده است.

به منظور تأثیر شاخص تعداد اتاق در تحلیل فضایی توسعة شاخص‌های مسکونی در نقاط شهری استان، ضریب، 23/0 از محاسبات دو دویی شاخص‌ها به کمک نرم افزار Expert Choice جهت اعمال در محاسبات به دست آمد.

بر اساس جدول شمارة-3، نقاط شهری شهرستان گرمی دارای بهترین شرایط ممکنه در سطح استان است که به ترتیب نقاط شهری شهرستان‌های کوثر و خلخال در جایگاه بعدی واقع شده اند در این میان بدترین شرایط مربوط به نقاط شهری شهرستان پارس آباد است که به لحاظ جمعیتی بعد از شهرستان اردبیل در مرتبة دوم قرار می‌گیرد. نرخ ناسازگاری محاسبه شده برای تعیین وزن زیر معیارهای تعداد اتاق در هر بنای سکونتی، 03/0 به دست آمد.

- نحوة تصرّف بنا

نحوة تصرّف بنا بعد از نوع مصالح و تعداد اتاق مهمترین شاخص مورد بررسی در این مطالعه است.

این شاخص با ضریب ثابتی که برای آن در نظر گرفته شده است (107/0) در مرتبة سوم ارزش قرار دارد. این شاخص به ترتیب به زیر معیارهای ملکی عرصه و اعیان با ضریب فازی (546/0، 526/0، 506/0)، ملکی اعیان با ضریب فازی (271/0، 251/0، 231/0)، اجاره ای با امتیاز فازی (137/0، 117/0، 109/0)، تصرف در برابر خدمت با ضریب فازی (087/0، 067/0، 047/0) و تصرف مسکن به صورت رایگان با ضریب فازی (06/0، 04/0، 02/0) تفکیک شده است. در جدول شمارة- 4، می‌توان به ترتیب حل ایده آل، حل ضد ایده آل و شاخص شباهت را برای شهرستان‌ها بر اساس شاخص نوع تصرّف بنا مشاهده کرد.

بر این اساس نقاط شهری شهرستان‌های نمین، نیر، کوثر و مشگین شهر در سطح نخست قرار گرفته اند. در این زمینه نقاط شهری سه شهرستان اردبیل، پارس آباد و گرمی به ترتیب بدترین شرایط را دارا  هستند. در نهایت ضمن محاسبات این قسمت از تکنیک تاپسیس فازی، نرخ ناسازگاری محاسبه شده برای تعیین وزن زیر معیارهای نحوة تصرف بنا، 03/0 به دست آمد.

- زیر بنای ساختمان

در این باره شش زیر مجموعه تعریف شد، بدین صورت که از کمتر از 75 مترمربع برای واحد سکونتی تا بالای 300 مترمربع متغییر بوده است. در مجموع به منظور تأثیر شاخص زیربنای ساختمان در تحلیل فضایی توسعة شاخص‌های مسکونی در نقاط شهری استان اردبیل به صورت مجموعه‌های شهرستانی، ضریب، 098/0 از محاسبات دو دویی شاخص‌ها جهت اعمال در محاسبات استخراج شد. در جدول شمارة- 5، فاصله آلترناتیوها از حد ایده آل و فاصله از ضد ایده آل را می‌توان مشاهده کرد. ضمن اینکه در این جریان شاخص شباهت (CC1) نیز تعیین شده است:

بر اساس جدول شمارة- 5، نقاط شهری شهرستان اردبیل دارای بهترین شرایط ممکنه در سطح استان است که به ترتیب نقاط شهری شهرستان‌های بیله سوار و نمین در جایگاه‌های دوم و سوم واقع شده اند در این میان بدترین شرایط مربوط به نقاط شهری شهرستان کوثر است. نرخ ناسازگاری محاسبه شده برای تعیین اوزان شاخص‌های تعداد اتاق در هر بنای سکونتی، 02/0 به دست آمد.

- نتایج ترکیبی شاخص‌ها

روش لکسیکوگراف ترتیبی اساساً برای به دست آوردن جایگاه آلترناتیوها بر پایة شاخص‌های گوناگون به کار گرفته می‌شود به عبارتی این روش در موقعیت‌هایی به کار گرفته می‌شود که تصمیم گیرنده، اهمیت شاخص‌ها را از طریق رتبه بندی مشخص می‌کند، لذا انتخاب گزینه‌ها بر اساس رتبه بندی موجود به انجام می‌رسد (پورطاهری، 1389: 109). از جمله انواع این تکنیک می‌توان به دو روش «رتبه بندی ساده» و «رتبه بندی ترتیبی» اشاره کرد که در این مقاله، نوع ترتیبی به کار رفته است.

در جدول 6، می‌توان به منظور مقایسة بهتر نتایج به دست آمده مجموع رتبه‌ها و شاخص‌های شباهت محاسباتی را در جدول واحدی مشاهده کرد. بر اساس جدول مذکو

ر نقاط شهری سه شهرستان نیر و نمین از آنجایی که جایگاه‌های بهتری را در شاخص‌های با اهمیت بیشتر به دست آورده اند مسلماً در کل نیز دارای مرتبة مناسبی خواهند بود.

شکل شمارة-5، 6، 7 و 8، وضعیت نقاط شهری شهرستان‌ها را در سه سطح برخوردار، نیمه برخوردار و محروم در هر چهار شاخص مورد بحث نشان می‌دهد. نتایج نشان داده شده از طریق تحلیل خوشه ای در نرم افزار SPSS به دست آمده است که اتخاذ از جدول‌های شمارة 2، 3، 4 و 5 است.

در این مرحله از پژوهش به منظور دستیابی به ارقام واحد از مطالعات صورت گرفته، اقدام به ترکیب نتایج بر اساس تکنیک لکسیکوگراف ترتیبی شد، این روش با توجه به ماهیت تکنیک مذکور و حداکثر همخوانی ای که نتایج حاصله با این روش داشته -که به صورت رتبه‌های نهایی در هر مرحله ارائه شده است- انتخاب گردید. به منظور تکمیل این مرحله از پژوهش، برای شاخص‌های اصلی مطالعه، ضرایبی با استفاده از تکنیک AHP به دست آمد که نرخ ناسازگاری اوزان محاسبه شده نیز (01/0) به دست آمده است. در مجموع برای شاخص نوع مصالح عمدة به کار رفته، نحوة تصرف، تعداد اتاق در بنای سکونتی و زیربنای مسکونی به ترتیب وزن‌های 565/0، 107/0، 230/0 و 098/0 به دست آمده است

شکل 5، 6، 7، 8: نقشة وضعیت نقاط شهری شهرستان‌های استان اردبیل به لحاظ شاخص‌های مورد بحث

.

تقسیم بندی گزینه‌ها را جدای از رتبه‌هایشان می‌توان بدین صورت ارائه کرد که، نقاط شهری شهرستان نیر و نمین در شرایط مطلوب به سر می‌برند که دو شهرستان برخوردار استان اردبیل را شکل می‌دهند، نقاط شهری شهرستان‌های گرمی، بیله سوار، اردبیل و خلخال در یک رنج قرار گرفته و چهار ضلع گروه نسبتاً نیمه برخوردار را شکل می‌دهند. نهایتاً اینکه نقاط شهری شهرستان‌های مشگین شهر، کوثر و پارس آباد در گروه شهرستان‌های محروم بوده که نیازمند توجه بیشتر  هستند تا به سطح متوسط استان برسند.

شکل 9- نقشة وضعیت نقاط شهری شهرستان‌های استان اردبیل بر اساس شاخص‌های ترکیبی مسکونی

4- نتیجه‌گیری

فاصلة نقاط شهری شهرستان‌ها به لحاظ شاخص‌های مورد بحث بسیار چشم گیر بوده است. این فاصله به ویژه در ارتباط با نوع مصالح به کار رفته در بنا بیشتر است که حداکثر فاصله بین برترین و بدترین شهرستان با (31/0) فاصله، در این ارتباط بوده است. نزدیکی نقاط شهری شهرستانها در ارتباط با چهار شاخص اصلی مورد بحث بدین ترتیب نهایتاً به تعادل نزدیک می‌شود که، در شاخص نحوة تصرّف ساختمان با (22/0) فاصله بعد از شاخص نوع مصالح بنا در نقاط شهری استان اردبیل در رتبة دوم قرار می‌گیرد در این زمینه فاصله در شاخص‌های بعد با (14/0) امتیاز برای تعداد اتاق و (08/0) امتیاز برای مساحت زیربنا به تعادل نزدیک می‌شود.

به صورتی که در جدول شمارة- 8، نیز مشاهده می‌شود بیشترین همبستگی بین شاخص‌های عمده مصالح به کار رفته در بنا و مساحت زیر بنای واحد‌های مسکونی با شدت (633/0) برقرار است. بدترین وضعیت در این زمینه نیز مربوط به شاخص‌های تعداد اتاق در بنا و مساحت زیربنا با (483/0-) ضریب همبستگی برقرار است که نشان از یک همبستگی معکوس است. بدیهی است که در جدول‌های اینگونه قطر به علت مقایسات دو دویی شاخص‌ها به صورت عدد متوالی یک خواهد بود که این امر جدای از حداکثر همبستگی خواهد بود. در همة موارد همبستگی از نوع ناقص است.