شناسایی و محاسبه ظرفیت تحمل پهنه‌های مستعد توسعه اکوتوریسم در منطقه سبلان

مقدمه

یکی از راهبردهایی که اخیراً در اغلب کشورهای جهان مورد توجه قرار گرفته، توسعه و گسترش روزافزون گردشگری بخصوص فعالیت‌های مرتبط با اکوتوریسم است (قادری، 36:1383).

از طرفی دیگر کاملاً آشکار است که منابع تفرجگاهی غالباً بر پایه قابلیت­ها و امکانات طبیعی موجود در هر منطقه پایه­ریزی گردیده و بدیهی است که در چنین شرایطی، حفظ و پویایی این منابع به منظور بهره­وری مداوم از آنها و نیز ارائه حدقابل قبولی از یک تجربه تفریحی به مراجعه­کنندگان امری کاملاً ضروری است (رضوانی،232:1379).

به همین دلیل و از آنجائی که منابع در طبیعت غالباً محدودند و نیازمندی تمدن انسانی در استفاده از این منابع همواره رو به افزایش است، لذا تعیین ظرفیت تحمل زیست محیطی این منابع و ارائه راهکارهای مناسب جهت استفاده مناسب از آنها به منظور برقراری توازن مطلوب بین قابلیت تفرجگاهی بک منبع و میزان استفاده مراجعین از آنها امری بسیار مهم بوده و اساس برنامه­ریزیهای سیستمی منابع تفرجگاهی را تشکیل می­دهد (شفیع­زاده،42:1383).

در این راستا و با توجه به این که کمبود چنین پژوهشی با وجود قابلیت‌های توریستی فراوان پهنه سبلان و حساس بودن اکولوژی آن به چشم می­خورد، در نتیجه سعی بر نگارش مقاله­ای گردید که در آن با تکیه بر اهداف مهمی از جمله هدایت و کنترل توسعه گردشگری بخصوص گردشگری پایدار در منطقه با مرکزیت سبلان، جذب سرمایه­گذاری داخلی و خارجی برای طرح­های گردشگری، تعیین نیازهای زیرساختی و رفاهی و توسعه اکوتوریسم و طبیعت درمانی در منطقه، فرضیه کاهش ظرفیت تحمل زیست­محیطی منطقه سبلان در آینده با توجه به روند روزافزون گردشگران ورودی به منطقه و نبود برنامه جامع و مشخص گردشگری مورد تجزیه و تحلیل قرار گیرد.

روش پژوهش

روش تحقیق در این پژوهش مبتنی بر مطالعات میدانی، کتابخانه­ای و استفاده از اطلاعات رقومی و ماهواره­ای است. داده­ها و ابزارهای گردآوری اطلاعات در این پژوهش به ترتیب شامل آمار و اطلاعات مربوط به وضعیت گردشگری استان اردبیل، وضعیت چشمه­های آبگرم سطح شهرستان و میزان بازدید کنندگان آنها، آمار هواشناسی ایستگاه سینوپتیک اردبیل و همچنین ابزارهایی مانند نرم­افزارهای ArcGis، Excell،Wordو Spss هستند.

با توجه به مکانی بودن پژوهش، ابتدا برای تهیه نقشه سطوح ارتفاعی پهنه سبلان از نقشه‌های توپوگرافی 1:25000 سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح استفاده شده است در ادامه سطوح ارتفاعی در 10 کلاس طبقه بندی و نقشه شیب و جهت شیب از آن استخراج گردید. همچنین از نقشه‌های رقومی پوشش گیاهی، رودخانه­ها و دیگر عوارض طبیعی و انسانی نیز بهره گرفته شد.

پس از جمع آوری لایه‌های اطلاعاتی مورد نیاز ویرایش و اصلاحات رقومی روی آنها انجام و اطلاعات جدولی نقشه‌ها به آنها اضافه شده و بر اساس شرایط مورد نیاز در هر نوع فعالیت اکوتوریستی، نقشه­های هر فعالیت تهیه گردید. بعد از به دست آوردن پهنه‌های مستعد فعالیت‌های گردشگری، نقشه‌های به دست آمده با کاربری موجود تطبیق داده شده و بر اساس آنها نقشه­های مربوط به اولویت­های توسعه تهیه گردید. در نهایت، با استفاده از نقشه­های مربوط به فعالیت­های اکوتوریستی، ظرفیت برد فیزیکی و واقعی هریک ازاین فعالیتها محاسبه شد.

پیشینه تحقیق

در زمینه شناسایی و پهنه­بندی فعالیت­های اکوتوریستی، آقای بوکینا و همکاران (14:2002)در تحقیقی تحت عنوان "کاربرد(GIS) در تصمیم­گیری توسعه اکوتوریسم برای صدفهای اوگاندای آفریقا" فعایتهای اکوتوریستی آن منطقه را مورد بررسی قرار داده­اند. بانرجی و همکاران(22:2002) برای کشور هندوستان پژوهشی به منظور شناسائی پهنه­های توریستی با بهره­گیری از نرم افزار (GIS) انجام داده اند. فنگ مریسون و همکاران(16:2002) کاربرد (GIS) در توریسم و مکان­یابی بیمارستان­ها را برای براون کنتی هندوستان را در تحقیق مورد بررسی قرار داده­اند. دوند و همکاران (17:2003) در مقاله­ای کاربرد (GIS)در برنامه ریزی توریسم زیمباوه را انجام داده­اند. جاکسی (5:2003) مکان­یابی تسهیلات پارکینگ در شهر توریستی چانگیانگ چین را با انجام فرآیند پهنه­بندی انجام داده است.

در ایران نیز تحقیقات و پژوهش‌های متعدد و علمی مناسبی در این زمینه در دو دهه اخیر و با ورود نرم افزار (GIS) صورت گرفته است که از مهمترین آنها می­توان به تحقیقات (فرج­زاده، 12:1384) تحت عنوان" (GIS) و کاربرد آن در توریسم" و همچنین مقالة "محاسبه پهنه­­های مناسب اکوتوریسم کردستان" دکتر منوچهر فرج­زاده و همکاران(36:1387) اشاره نمود.

در ارتباط با مبحث ظرفیت برد محیطی یا همان اکوسیستم، چندین تحقیق دانشگاهی بخصوص در دانشگاههای امریکا و کانادا صورت گرفته است و در ایران نیز هر چند سابقه­ای کمتر از یک دهه دارد و تعداد مقالات یا طرح­های پژوهشی انگشت­شماری صورت گرفته است. اما با این اوصاف می­توان به مقالات و تحقیقات ارزشمندی از جمله مقاله­ای که آقای (دکتر طبیبیان و همکارانشان، 19:1386) در مورد ظرفیت برد زیست محیطی دره عباس­آباد- گنجنامه همدان و همچنین مقالات آقایان( محمدتقی رهنمایی و همکاران،1387: 17) پیرامون بررسی ظرفیت برد حوزه مقصد گردشگری شهر کلاردشت و (رحمت­الله فرهودی و همکاران،1383،20) در ارتباط با برآورد ظرفیت برد گردشگری معبد آناهیتا شهر کنگاور اشاره نمود.

محدوده پژوهش

پهنه مورد مطالعه شامل محدوده رشته کوه سبلان و پدیده­ها و جاذبه‌های طبیعی و انسانی پیرامونی آن است. این محدوده از نظر تقسیمات سیاسی منطبق بر مرز استان اردبیل (شهرستانهای نیر، مشگین­شهر و اردبیل)و از لحاظ جغرافیایی در دامنه ارتفاعی 800-4811 متر از سطح دریا قرار گرفته است. از لحاظ آب و هوائی این منطقه در ردة اقلیم‌های نیمه خشک سرد با تابستان‌های خنک و زمستان‌های سرد و مرطوب و میانگین سالانه دمای روزانه بین کمتر از15 درجه سانتیگراد به شمار می رود. (نقشه 1)

عمده پدیده و جاذبه‌های اکوتوریستی پهنه شامل چشمه‌های آبگرم سرعین، چشمه شابیل- موییل- قوتورسویی- قینرجه و ایلاندو واقع در شهرستان مشگین شهر، چشمه و آبشار سردابه واقع در شهرستان اردبیل، آبشار گورگور و پیست اسکی آلوارس و اقع در نزدیکی شهر سرعین، مسیرهای صعود به کوه سبلان، مناظر زمین شناختی زیبا و متعدد از جمله دره شیروان، پهنه‌های حفاظتی شکار ممنوع و رودخانه‌های پرآب، سد سبلان، اثر طبیعی ملی سبلان^[1] و ... هستند. (نقشه 2)

شایان ذکر است در این پژوهش با توجه به این که سکونتگاه‌های شهری نیاز به طرح جامع و تفصیلی جداگانه دارند مورد مطالعه قرار نگرفته‌اند، اما به دلیل آن که از لحاظ الگوی خدمات­رسانی نقش مرکزی را ایفاء می­کنند، به صورت غیر مستقیم دخالت داده شده­اند.

نقشه 1- طبقات ارتفاعی محدوده سبلان

نقشه 2- جاذبه‌های گردشگری و مرز محدوده سبلان

مفاهیم، دیدگاه‌ها و مبانی نظری

در فرآیند برنامه­ریزی و مدیریت گردشگری، شناخت توان و تناسب سرزمین برای کاربری­های مختلف از یک سو و به کارگیری روش‌های کمی برای برآورد مقادیر استفاده از منابع موجود در محدوده­های مشخصی از سرزمین در واحدهای زمانی برنامه­ریزی از سوی دیگر، نقش کلیدی در جریان طرح ریزی و مدیریت سرزمین ایفا می­کنند.

در این مقاله از منطق بولین برای کلاسه­بندی به صورت صفر و یک به منظور امکان­سنجی پهنه­های مناسب اکوتوریستی استفاده شده است. در این راستا از قابلیت‌های سیستم اطلاعات جغرافیایی همچون تابع منطقیAND و پرس و جو‌های مکانی (Query) و محاسبات مکانی (Map Calculator) به منظور ترکیب و همپوشانی نقشه‌ها استفاده و در نهایت، نقشه نواحی مستعد اکوتوریسم مشخص شده اند. انواع توابع مورد استفاده برای هر یک از فعالیت‌های اکوتوریستی در جدول (1) مشخص است. همه توابع استفاده شده در جدول بر اساس شروط و محدودیت‌های مدل بولین تعیین شده است.

جدول 1- توابع مورد استفاده برای ترکیب لایه‌های اطلاعاتی در هر یک از فعالیت‌های اکوتوریستی

سپس پس از تعیین پهنه­های مناسب فعالیت‌های گردشگری بر اساس تابع فوق؛ به منظور اولویت بندی پهنه‌های اکوتوریستی به دست آمده از لحاظ توسعه و ارزش سرمایه­گذاری یک نظام ارزیابی با استفاده از (GIS) و تکنیک منطق بولین و پرس وجو^[2] صورت گرفت و بر این اساس پهنه‌های اکوتوریستی اولویت بندی شدند. پهنه‌هایی که فعالیت‌های اکوتوریستی بیشتری می توان در آنها انجام داد، به عنوان اولویت اول توسعه انتخاب شدند و نقشه این اولویت‌ها تهیه شد. همچنین در ادامه به منظور محاسبه شناسائی توان اکوسیستم منطقه و مبحث توسعه توریسم پایدار ظرفیت برد محدوده ­مورد مطالعه قرار گرفت.

ظرفیت برد در سطح اکوسیستمی عبارت است از: سطح یا حدی که در آن یک فرآیند یا متغیر محیطی درون یک اکوسیستم معین می تواند تغییر یابد بدون این که ساختار و عملکرد آن اکوسیستم از حدود قابل قبول مشخصی فراتر رود (دوارت و همکاران،2003: 143)

در روش شناسی معرفی شده توسط اتحادیه جهانی حفاظت از طبیعت و منابع طبیعی برای برآورد ظرفیت برد نواحی طبیعی برای مقاصد گردشگری سه نوع ظرفیت برد یعنی ظرفیت برد فیزیکی^[3](Pcc)، واقعی^[4](Rcc) و مؤثر^[5] (Ecc) مورد توجه قرار گرفته است.

الف: ظرفیت برد فیزیکی (PCC)

ظرفیت برد فیزیکی در این دستورالعمل عبارت است از حداکثر تعداد بازدید کنندگانی که در یک مکان و زمان معین می توانند حضور فیزیکی داشته باشند. این تعداد می تواند بر اساس فرمول زیر برای پهنه‌های مناسب گردشگری محاسبه گردد:

PCC = A × V/a × Rf

که در آن مساحت[6] پهنه‌های مناسب برای استفاده گردشگری، V/a[7] مقدار فضایی که هر بازدید کننده نیاز دارد تا به راحتی بتواند در آن جابجا شده و تداخلی با سایر پدیده‌های فیزیکی و یا افراد نداشته باشد. (این مقدار در حالت عادی برای یک فرد معمولی مساحتی افقی با اندازه یک متر مربع می باشد و در یک فعالیت تفرجی گروهی با توجه به موانع طبیعی، حساسیت منطقه و یا ملاحظات ایمنی متغیر بوده و تنظیم آن به عهده راهنمای تور خواهد بود و با توجه به ویژگی‌های طبیعی و حساسیت‌های هر منطقه و ملاحظات ایمنی می‌تواند متغیر باشد) و Rf[8] تعداد بازدید روزانه از یک مکان است و بر این اساس محاسبه می شود:

ب: ظرفیت برد واقعی (RCC):

ظرفیت برد واقعی عبات است از حداکثر تعداد بازدید کنندگان از یک مکان تفرجگاهی که با توجه به عوامل محدود کننده که ناشی از شرایط ویژه آن مکان و تأثیر این عوامل بر ظرفیت برد فیزیکی است، مجازند تا از آن مکان بازدید به عمل آورند. این عوامل محدود کننده با در نظر گرفتن شرایط و متغیر‌های بیوفیزکی، اکولوژیکی، اجتماعی و مدیریتی به دست می‌آیند.

RCC بر اساس فرمول زیر محاسبه می گردد:

RCC = PCC – cf1 – cf2. . .

که در آن cf یک عامل محدود کننده است که به درصد بیان می شود. بنابراین، فرمول می تواند به این شکل بیان شود:

RCC = PCC ×  ×  ×. . .

باید در نظر داشت که عوامل محدود کننده هر منطقه می تواند فقط مختص به همان منطقه باشد، برای مثال سیل می تواند در یک منطقه عامل محدود کننده باشد در حالی که در منطقه‌ای دیگر، این تهدید وجود نداشته باشد.

عوامل محدود کننده به درصد بیان می شوند و بر اساس این فرمول به دست می‌آیند:

CF =  × 100

که در آن CF عامل محدود کننده، M1 مقدار محدود کننده یک متغیر و M+ مقدار کل یک متغیر می باشد.

بحث اصلی: شامل: کاربرد روش‌ها، تکنیک‌ها، بحث، بررسی و تجزیه و تحلیل فرضیه‌ها و سوال‌ها با استفاده از روش‌های کمی و کیفی.

ابتدا بر اساس تابع تعریف شده در جدول (1)، نقشه­ پهنه­های مناسب اکوتوریستی محدوده سبلان تهیه شد که بر اساس آن حدود 25 درصد از کل مساحت پهنه مناسب کوهنوردی، حدود 3/7 درصد از مساحت پهنه مناسب برای فعالیت دامنه نوردی و مشاهده چشم انداز‌های طبیعی، نزدیک به 23درصد از مساحت کل پهنه مناسب برای ورزش‌های زمستانی، پهنه­ای معادل 16 درصد از مساحت پهنه مطلوب برای ورزش‌های آبی و ماهیگیری است. شایان ذکر است محدوده مناسب طبیعت درمانی به دلیل نقطه­ای بودن مکان آن پهنه مشخصی برای آن لحاظ نشده و فقط به تعیین حریم پیشنهادی توسط شرکت آب منطقه‌ای بسنده شده است (نقشه‌های 3 تا 7).

در نهایت، پهنه‌های مستعد اکوتوریسم که از اجتماع همه پهنه­های فعالیت‌های مختلف اکوتوریستی به دست آمده­اند. با استفاده از ابزار Union در GIS فعالیت‌های 5­گانه اکوتوریستی یعنی کوهنوردی، دامنه نوردی و مشاهده چشم اندازهای طبیعی، طبیعت درمانی، اسکی و ورزش‌های زمستانی و ماهیگیری و ورزش‌های آبی به دست آمده با هم ترکیب شدند و نقشه پهنه‌های مستعد توسعه اکوتوریسم به دست آمد. بر این اساس مساحت این پهنه‌ها معادل 44602 هکتار است که 36 درصد از مساحت محدوده در نظر گرفته شده را تحت پوشش قرار می دهد.

همچنین طبق ارزیابی‌ها و تجزیه تحلیل‌های انجام شده پیرامون پهنه­های با قابلیت توسعه توریستی در محدوده سبلان، نتایج زیر به دست آمد:

منطقه­ای که پتانسیل توسعه هر پنج فعالیت اکوتوریستی را دارد، شامل یک پهنه در جنوب غربی روستای موئیل است و به دلیل نزدیکی به چشمه آب معدنی موئیل، رود‌ها و پهنه‌های آبی توپوگرافی و پوشش گیاهی مناسب برای ورزش‌های زمستانی، کوهنوردی و دامنه نوردی می باشد و در اولویت اول توسعه در حوزه دخالت مستقیم محور گردشگری سبلان قرار می گیرد و به دلیل نزدیکی به چشمه آب معدنی موئیل، رود‌ها و پهنه‌های آبی توپوگرافی و پوشش گیاهی مناسب برای ورزش‌های زمستانی، کوهنوردی و دامنه نوردی، مستعد توسعه فعالیت‌های اکوتوریستی 5 گانه است.

اولویت دوم توسعه اکوتوریسم شامل پهنه‌هایی می‌شود که حداقل قابلیت توسعه 4 فعالیت اکوتوریستی از جمله آبدرمانی، کوه­نوردی، دامنه­نوردی، ورزش‌های آبی را داشته باشد. این پهنه‌ها در نواحی غربی و مرکزی در مجاورت چشمه‌های آب گرم و در نواحی شرقی به صورت نوارهایی هم راستای رودها و مسیر‌های کوهنوردی با شیب و ارتفاع مناسب قرار دارند.

اولویت سوم توسعه اکوتوریسم شامل پهنه‌هایی می شود که حداقل قابلیت توسعه 3 فعالیت اکوتوریستی از جمله ورزشهای زمستانی، کوه­نوردی و آبدرمانی را داشته باشد. این پهنه‌ها در نیمه جنوبی منطق، منطبق بر پهنه‌های اولویت دوم اما با تراکم بیشتر هستند. لازم به ذکر است که قله سبلان و پیست اسکی آلوارس نیز در این پهنه‌ها قرار گرفته اند.

اولویت چهارم توسعه اکوتوریسم شامل پهنه‌هایی می شود که حداقل قابلیت توسعه 2 فعالیت اکوتوریستی از جمله کوه­نوردی و دامنه­نوردی را داشته باشد. این پهنه‌ها شامل شیروان­دره­سی، کوهپایه‌ای سبلان و مسیرهای کوهنوردی هستند.

اولویت پنجم توسعه اکوتوریسم شامل مناطقی می شود که حداقل یک فعالیت تفریحی از جمله کوهنوردی دامنه نوردی، ورزش‌های زمستانی، ورزش­های آبی و ماهیگیری و طبیعت درمانی را می توان در آنها انجام داد و منطبق بر پهنه‌های مستعد توسعه اکوتوریسم هستند (نقشه‌های 8 الی12)

پس از به دست آمدن پهنه‌های مستعد فعالیت‌های اکوتوریستی ظرفیت برد فیزیکی و واقعی هریک از این پهنه‌ها محاسبه شد که در زیر تشریح شده است:

- ظرفیت برد فیزیکی

بر اساس محاسبات انجام شده توسط ادوارد اینسکیپ (Edward Inskeep) در کتاب برنامه­ریزی گردشگری ظرفیت پذیرش گردشگر بر اساس نفر در روز در هکتار برای هریک از فعالیت‌های گردشگری به این ترتیب است:

ظرفیت پذیرش گردشگر در پارک جنگلی 15، پارک طبیعی حاشیه شهری 75، پیکنیک پر تراکم 500 تا 700،پیکنیک کم تراکم 60 تا 200، ماهیگیری و قایقرانی 30 نفر در روز در هکتار است (اینسکیپ،1991). این شاخص با ظرفیت برد تفاوت دارد اما می تواند به عنوان راهنمایی برای محاسبه ظرفیت برد خصوصاً عامل V/a مورد استفاده قرار گیرد. با توجه به اعداد بالا عامل V/a را برای هر یک از فعالیت‌های گردشگری و در نظر گرفتن مقتضیات خاص پهنه سبلان تخمین زده شده و درجدول زیر آمده است.

جدول 1- جدول محاسبه ظرفیت برد فیزیکی پهنه‌های مستعد فعالیت‌های گردشگری

- ظرفیت برد واقعی

از طرفی عوامل محدود کننده اکولوژیکی نیز وجود دارند که استفاده گردشگران را محدود می‌کنند. برای مثال روزهای بارانی و روزهای یخبندان یکی از این عوامل محدود کننده است، زیرا این منطقه در این روزهای برای گردشگران غیر قابل استفاده است. البته لازم به ذکر است که عامل سرما برای ورزش­های زمستانی یک عامل مثبت است.

با توجه به شباهت شرایط اقلیمی پهنه سبلان به ایستگاه هواشناسی سرعین، از آمار 15 ساله تعداد روزهای یخبندان و تعداد روز‌های بارانی این ایستگاه استفاده شد. بر اساس این آمار 149 روز از سال یخبندان و 79 روز نیز بارانی است. از طرفی 45 روز از مجموع روز‌های یخبندان و بارانی با هم همپوشانی دارند که باید در محاسبات حذف شود. در نتیجه پهنه سبلان از 365 روز سال، 183 روز شرایط آب و هوایی مساعدی ندارد و غیر قابل استفاده است. با توجه به این محدودیت ظرفیت برد واقعی پهنه سبلان محاسبه می شود:

RCC = PCC ×  ×  ×. . .

CF =  × 100

CF =  × 100 = 1/50

RCC = 5575250 ×  = 2782049

عوامل محدود کننده اقلیمی ذکر شده در بالا به غیر از ورزش‌های زمستانی برای دیگر فعالیت‌های 5 گانه اکوتوریستی به همین شکل عمل می کند، در نتیجه ظرفیت برد فعالیت‌های گردشگری نیز به همین روش محاسبه می شود. در پهنه‌های مناسب برای ورزش‌های زمستانی عامل سرما یک عامل محدود کننده به شمار نمی‌رود اما عامل بارش محدود کننده است، از طرفی 45 روز نیز هم بارش داریم و هم یخبندان، در نتیجه پهنه سبلان 104 روز از سال قابل استفاده و 261 روز غیر قابل استفاده است.

جدول 2- جدول محاسبه ظرفیت برد واقعی

نقشه 3- پهنه­های مناسب آبدرمانی      نقشه 4- پهنه‌های مناسب دامنه­نوردی

نقشه 5- پهنه­های مناسب کوه نوردی       نقشه 6- پهنه­های مناسب ورزش زمستانی

نقشه 8- اولویت دوم توسعه اکوتوریسم     نقشه 7- پهنه‌های مناسب ورزشهای آبی

نقشه9- اولویت سوم توسعه اکوتوریسم   نقشه10- اولویت چهارم توسعه اکوتوریسم

نقشه 11- اولویت پنجم توسعه اکوتوریسم    نقشه 12- اولویت اول توسعه اکوتوریسم