مکان‌یابی دهکده‌های گردشگری با استفاده از سیستم اطلاعات جغرافیایی و مدل SWOT (نمونه موردی: ساحل دریاچه کافتر)

1-1- طرح مساله

برای تقویت روستاها و مناطق محروم راهکارهای گوناگونی پیشنهاد شده است، اما هیچ یک از آنها نتوانسته‌اند به بهبود وضعیت نواحی محروم و دور مانده از روند تغییرات و تحولات توسعه کمک کنند. یکی از راهبردهای که برای تقویت نواحی محروم و دارای قابلیت توسعه مطرح شده است، توسعه و گسترش گردشگری در مناطقی است که دارای پتانسیل‌های لازم برای توسعه گردشگری هستند. از طرف دیگر رشد و گسترش شهرنشینی و نیاز جوامع شهرنشین به بازدید از جاذبه‌های طبیعی، سبب سرازیر شدن خیل عظیمی از جمعیت شهر نشین به نواحی و مکان‌های دارای جاذبه‌های گردشگری شده است. در این راستا افزایش استفاده از وسایل حمل و نقل خصوصی نیز در تسریع بخشیدن به این جابجایی نقش غیر قابل انکاری داشته است. این جابجایی عظیم جمعیت می‌تواند منافع عظیمی را برای جوامع میزبان به همراه داشته باشد.

صنعت گردشگری با اتکا به ویژگی‌ها و تاثیرات اقتصادی خود می‌تواند به گونه‌ای کاملا موثر در تحرک و پویایی بخش‌های مختلف اقتصادی جوامع محلی نقش عمده‌ای ایفا کند و در نهایت به توسعه نواحی روستایی و کم رشد کمک کند(حیدری،34:1387). گردشگری طبیعی مفهوم جدیدی در گردشگری است که جرقه آن در ابتدا به وسیله ایده همسازی دوباره با طبیعت واقعی زده شد و به وسیله جامعه گردشگری طبیعی به عنوان سفر مسولانه به نواحی طبیعی مطرح شد که حفاظت محیط طبیعی و تقویت رفاه جامع محلی را به همراه دارد (Thampi،@2:2005). گردشگری طبیعی نوعی از گردشگری است که اغلب مدعی است که به عنوان یکی از سریعترین اجزای بازار جهانی گردشگری تبدیل شود(Tisdell،83:2003). برآورد شده است که گردشگری طبیعی تقریبا 27 درصد سفرهای بین المللی را شامل می‌شود و وقتی به صورت مناسب مدیریت شود می‌تواند اشتغال محلی و فرصت‌های توسعه بومی ایجاد کند و نیز منجر به حفظ محیط طبیعی گردد(Githinji،9:2006). در دهه‌های اخیر گردشگری ساحلی رشد قابل توجهی داشته و مزایای اقتصادی فراوانی را برای جوامع میزبان به همراه آورده است. سواحل با توجه به نزدیکی به کانون‌های جمعیتی، اقلیم مناسب و دسترسی آسان در ایام تعطیلات به خصوص در فصل تابستان می‌توانند گردشگران بسیاری را به خود جذب کنند. در نظر گرفتن تنوع کیفی طبقات اجتماعی در این گونه گردشگری و مهیا نمودن زمینه فعالیت‌های تفریحی مربوط می‌تواند بهره برداری منابع ساحلی را به سطح بالایی برساند(پاپلی یزدی،54:1386).

دریاچه کافتر واقع در شهرستان اقلید یکی از این سواحل مطلوب به منظور توسعه گردشگری طبیعی محسوب می‌شود که رشد صنعت گردشگری می‌تواند سبب رشد و توسعه اقتصادی و اجتماعی این منطقه گردد، اما متاسفانه این مکان دیدنی که به عنوان یکی از مناطق نمونه گردشگری استان فارس محسوب می‌گردد فاقد هرگونه امکانات و تسهیلات رفاهی برای اقامت و پذیرایی از گردشگران است.

1-2- اهمیت و ضرورت پژوهش

گسترش صنعت گردشگری در مکان‌هایی که پتانسیل بالقوه جذب گردشگر را دارند می‌تواند به عنوان ابزاری کارآمد در جهت رشد و توسعه همه جانبه جوامع میزبان به کار گرفته شود. وجود جاذبه یک عنصر لازم و نه کافی در جهت رشد و توسعه صنعت گردشگری محسوب می شود، زیرا توسعه صنعت گردشگری در هر منطقه نیازمند شناسایی دقیق محدوده، ارائه خدمات و تسهیلات مورد نیاز گردشگران و نیز معرفی در جهت جذب گردشگران می باشد. رشد و گسترش گردشگری منافع متعددی برای جوامع میزبان به همراه دارد که یکی از آنها منافع اقتصادی است. گردشگری از مهمترین فعالیت‌های انسانی معاصر است که همراه با به وجود آوردن تغییرات شگرف در سیمای زمین، اوضاع سیاسی، اقتصادی، فرهنگی، منش و روش زندگی انسانها را دگرگون می‌سازد(محلاتی،13:1380). صنعت گردشگری آنچنان در توسعه اقتصادی، اجتماعی کشورها اهمیت دارد که اقتصاد دانان آن را صادرات نامرئی نامیده‌اند (رضوانی،8:1374 ). مطالعه سازمان جهانگردی گردشگری نشان می‌دهد که یک دلار درآمد مستقیم گردشگری 3/4 نسبت به صنعت، افزایش ارزش پیدا خواهد کرد. اشتغال افزایش یافته به وسیله گردشگری به افزایش 5 فرصت شغلی منجر خواهد شد (Bin،2008:84). بخش بسیار مهمی از فعالیت‌های جهانگردی در دنیا مبتنی بر بهره مند شدن از طبیعت است که امروزه گردشگری طبیعی نام گرفته است. در فعالیت‌های مربوط به گردشگری طبیعی افراد یا گروههای جهانگرد با هدف بهره گیری از زیبایی‌های طبیعی و جلوه‌های حیرت انگیز خلقت، به رشته کوههای مرتفع، کوهستان‌ها، کوهپایه‌ها، جنگل‌ها، صحراها و دریاهای عمیق سفر می‌کنند. سفر میلیون‌ها گردشگر طبیعی که ممکن است به دنبال دیدار از گیاهان، جانوران و یا انجام بررسی‌های اکولوژیکی، مطالعات زمین شناسی، معدن و مشابه آن باشد و یا با هدف دیدار از روستاهای جا گرفته در دوردست ترین مناطق و تماس با مردمان ساکن در دهکده‌ها و شرکت در مراسم عرفی آنان صورت می‌گیرد، آثار اقتصادی اجتماعی و فرهنگی فراوان از خود به جای گذاشته است. ایجاد اشتغال و توسعه منطقه‌ای از آثار مهمی است که توسعه گردشگری طبیعی به همراه آورده است (فرج زاده اصل، 36:1387).

غنای جاذبه‌های ایران، با انبوهی از یادمان‌های تاریخی و میراث‌های فرهنگی و طبیعی بر جا مانده از دوره‌های مختلف، سبب شده است که این سرزمین را جهانی در یک مرز بنامند. با این حال داشته‌های گردشگری طبیعی ایران مجموعه‌ای گسترده از منابع پراکنده، ثبت نشده و در بسیاری از موارد رو به نابودی را در بر می‌گیرد. بررسی‌های جغرافیایی طبیعی و نیز امکان سنجی هر کدام از جاذبه‌های بوم شناختی قابل سرمایه گذاری در ایران بیانگر این است که در کشورمان گردشگری طبیعی یک منبع اقتصادی کم نظیر خاص، بسیار متصور و البته رها شده به حال خود است (اکبری،135:1387). بر طبق پهنه‌بندی کلان طبیعی استان فارس که توسط طرح جامع گردشگری استان فارس (1385) انجام شده است، در محدوده جغرافیایی شمال استان فارس پهنه بید بیدک- بل- کافتر پهنه ملی است و قابلیت بین المللی شدن در زمینه گردشگری طبیعی را دارا است (مهندسین مشاور شهر شرق- پارس،14:1387). در این پهنه، جاذبه‌های طبیعی و فرهنگی متنوعی مانند دریاچه کافتر، سرچشمه‌های رودخانه سیوند، اراضی کوهستانی، تالاب و مرغزار، آبادی‌ها و مراتع عشایری و غیره وجود دارد که موجب شده است تا این مکان به عنوان یکی از مناطق نمونه گردشگری استان فارس شناخته شود و هر ساله گردشگران بسیاری برای بازدید و تفریح به این منطقه مراجعه کنند. بنابراین یکی از ابتدایی ترین و در عین حال ضروری تری نیازهای این منطقه، توسعه زیرساخت‌های گردشگری است. تاسیسات و تجهیزات مورد نیاز گردشگران نیازمند استقرار در مکانی است که بتواند به بهترین وجه خدمات مورد نیاز گردشگران را فراهم آورد و در عین حال مکانی مناسب از نظر معیارهای مکان‌یابی محسوب شود. بنابراین در این پژوهش سعی شده است تا بهترین مکان در محدوده مورد مطالعه که برای ایجاد دهکده گردشگری مناسب است، شناسایی گردد.

1-3- اهداف

هدف از نگارش این مقاله بررسی و ارزیابی سواحل دریاچه کافتر به منظور انتخاب سایت مناسب ایجاد دهکده گردشگری در ساحل دریاچه یاد شده به منظور ارایه خدمات مورد نیاز گردشگران و همچنین گسترش اصولی گردشگری طبیعی در منطقه مورد مطالعه است.

1-4- پیشینه پژوهش

در زمینه گردشگری و همچنین گردشگری طبیعی در ایران پژوهش‌ها و بررسی‌های متعددی صورت گرفته است که اکثر آنها جنبه توصیفی و معرفی جاذبه‌ها را دارند. در زیر به چندین نمونه از آنان اشاره می‌شود:

رکن الدین افتخاری عبدالرضا و داوود مهدوی(1385): با بهره گیری از تکنیک SWOT به ارائه راهکارها جهت توسعه گردشگری در دهستان لواسان کوچک از دهستان‌های شهرستان شمیرانات می‌پردازند و نتیجه می‌گیرند که آسیب پذیری روستاهای این منطقه به دلیل گسترش گردشگری در سطح بالایی قرار دارد و نیازمند تدوین سیاست‌های مناسب است (رکن الدین افتخاری،1385). نوری، هدایت الله و اصغر نوروزی آورگانی(1386): در مقاله‌ای به ارزیابی توان محیطی برای توسعه گردشگری در دهستان چغاخور پرداخته‌اند و در نهایت کل محدوده دهستان را به چهار دسته تفرج گسترده طبقه2، تفرج گسترده1 و متمرکز2، تفرج گسترده و متمرکز1 و تفرج گسترده طبقه1 تقسیم بندی نموده اند(نوری،1386). زنگی آبادی، علی و مصطفی محمدی ده چشمه (1387): در پژوهشی با عنوان امکان سنجی توانمندی‌های گردشگری طبیعی استان چهارمحال و بختیاری به روش SWOT، به ارایه راهبردهایی برای توسعه گردشگری طبیعی در استان چهارمحال و بختیاری می‌پردازند و نشان می‌دهند که این استان توانمندی‌ها و فرصت‌های بسیاری دارد که رشد و شکوفایی آنها نیاز به برنامه ریزی جامع و گسترده دارد(زنگی آبادی،1387). در خصوص مکان یابی دهکده‌های گردشگری با استفاده از سیستم اطلاعات جغرافیایی تا کنون مطالعه‌ای صورت نگرفته است. در زمینه کاربرد GIS در برنامه‌ریزی گردشگری چندین پژوهش انجام شده است که جزئیات بیشتر آنها در زیر آورده شده است. جفری اس، آلن و همکاران (1999): نیز با استفاده از سیستم اطلاعات جغرافیایی به مطالعه تغییرات کاربری اراضی در منطقه گردشگری ساحلی کارولینا جنوبی پرداخته و سعی کرده‌اند تا بدین وسیله میزان و نوع تغییر در کاربری‌های این منطقه را مشخص سازند(Jeffery s،1999). نوری، هدایت الله و اصغر نوروزی(1386): نیز در پژوهشی با عنوان ارزیابی توان محیطی برای توسعه گردشگری در دهستان چغاخور، از لایه‌های اطلاعاتی نظیر شیب، پوشش گیاهی، خاک و غیره استفاده و در نهایت با روی هم گذاری لایه‌های اطلاعاتی موجود، دهستان چغاخور را به چهار واحد توریستی از لحاظ نوع تفرج گسترده و متمرکز تقسیم بندی کرده اند(نوری، 1386). فرج زاده اصل، منوچهر و رفیق کریم پناه (1387): محدوده استان کردستان را به منظور توسعه گردشگری طبیعی مورد ارزیابی قرار داده‌اند و اراضی استان را برای انجام شش فعالیت گردشگری طبیعی شامل کوهنوردی، دامنه نوردی، اسکی، طبیعت درمانی، ورزش‌های آبی و طبیعت گردی پهنه بندی کرده‌اند و در نهایت مشخص می‌کنند که تنها یک درصد از مساحت استان هیچ گونه قابلیت برای توسعه گردشگری طبیعی ندارد (فرج زاده اصل، 1387).

نقطه مثبت پژوهش حاضر نسبت به سایر پژوهش‌های انجام شده، به کار گیری سیستم اطلاعات جغرافیایی و تلفیق کلیه لایه‌های اطلاعاتی موجود در زمینه گردشگری، جهت انتخاب محل احداث دهکده گردشگری است. در نهایت از بین مکان‌های انتخابی توسط سیستم اطلاعات جغرافیایی با استفاده از مدل SWOT به ارزیابی نهایی مکان‌های پیشنهادی پرداخته شده است و بهترین مکان برای احداث دهکده گردشگری در مکانی پیشنهاد شده است، که از همه جهات مناسب تشخیص داده شده باشد.

1-5- سوالات و فضیه‌ها

این پژوهش در راستای بررسی سوال و فرضیة ذیل تدوین گردیده است:

1-5-1- در مطالعه امکان سنجی صورت گرفته، به چه میزان مکان پیشنهادی برای احداث دهکده گردشگری با ویژگی‌های جغرافیایی و منابع و امکانات موجود در منطقه تناسب و همخوانی دارد؟

1-5-2- به نظر می‌رسد با استفاده از GIS و مدل SWOT، می‌توان بهترین مکان برای احداث دهکده گردشگری در ساحل دریاچه کافتر را مشخص نمود.

1-6- روش تحقیق و مراحل آن

شیوه انجام این پژوهش به صورت توصیفی- تحلیلی و علی است. اطلاعات مورد نیاز، از منابع متعدد کتابخانه‌ای و نیز مطالعات میدانی گرد آوری شده است. اطلاعات مورد استفاده در این پژوهش به دو دسته توصیفی مانند تعاریف و مفاهیم و نیز اطلاعات مکانی تقسیم‌بندی شده است. اطلاعات مکانی مورد نیاز از نقشه‌های سازمان نقشه برداری در مقیاس 25 هزار و 50 هزار و نیز نقشه سازمان زمین شناسی و اکتشافات معدنی کشور با مقیاس 100هزار و همچنین مطالعات میدانی صورت گرفته به دست آمده است. بدین صورت که ابتدا نقشه‌های موجود بعد از زمین مرجع نمودن با استفاده از نرم افزارهایArc View و Arc GIS، رقومی شده‌اند و سپس لایه‌ای اطلاعاتی مورد نیاز در پژوهش که 23 لایه را شامل می‌شد، به وسیله مطالعات میدانی صورت گرفته بهنگام شدند. در مرحله بعد برای انجام تجزیه و تحلیل‌های مورد نیاز، لایه‌ها از فرمت برداری به فرمت رستری با اندازه سلول 5 مترمربع تبدیل شده‌اند و بر حسب نوع لایه و کاربرد آن مورد استفاده قرار گرفته اند. در نهایت بر اساس اهمیت و بعد از نظرسنجی از اساتید و صاحبنظران، به هر لایه وزن مخصوصی داده شده است و با استفاده از ابزار Raster Calculator، عملیات اشترک یا همپوشانی بر روی لایه‌های اطلاعاتی انجام شده است و در نهایت بهترین مکان‌ها برای ایجاد دهکده گردشگری پیشنهاد شد. در ادامه برای یافتن بهترین مکان از بین مکان‌های پیشنهادی، از مدل SWOT یا مدل شناسایی نقط ضعف و قوت برای تجزیه و تحلیل مکان‌ها استفاده شد و بهترین مکان برای ایجاد دهکده گردشگری مشخص گردید.

1-7- معرفی متغیرها و شاخص‌ها

در این پژوهش 23 لایه اطلاعاتی از منطقه مورد مطالعه شامل: موقعیت دریاچه، موقعیت امامزاده سید محمد، کاربری اراضی موجود، نقشه شیب منطقه، جهت شیب به سمت دریاچه، خاک، نوع پوشش گیاهی، خدمات اداری- درمانی و غیره، دسترسی‌ها، مخاطرات طبیعی مانند مسیرهای سیل خیز- مسیل‌ها، گسل‌های موجود، منابع آبی و جاذبه‌های طبیعی منطقه مانند چشمه‌ها و غیره مورد استفاده قرار گرفته است. لازم به ذکر است که لایه ارزش زمین مورد استفاده در مطالعات، لایه ای است که قابلیت اراضی را به منظور انجام فعالیت‌های کشاورزی نشان می‌دهد. لایه خدمات نیز در بر گیرنده کلیه خدمات و تسهیلات موجود در منطقه مانند مراکز درمانی، اداری، پمپ آب و غیره است.

1-8- قلمرو پژوهش

محدوده مورد پژوهش اطراف و سواحل دریاچه کافتر در شهرستان اقلید است. دریاچه کافتر در 45 کیلومتری جنوب منطقه اقلید در طول جغرافیایی52درجه و40دقیقه تا52درجه و50 دقیقه و عرض جغرافیایی30درجه و30دقیقه تا30درجه و 35 دقیقه واقع شده است. طول دریاچه 5/8 کیلومتر، مساحت حدود 48 کیلومتر مربع و ارتفاع آن نسبت به سطح دریا 2350 متر است که کمترین ارتفاع دشت وسیع سرحد چهاردانگه را شامل می‌شود. این دریاچه در نزدیکی روستای کافتر واقع در دهستان خنگشت، بخش مرکزی شهرستان اقلید قرار دارد و روستاهای آب باریک و خنگشت در کناره‌های این دریاچه واقع‌اند. (مهندسین مشاور شهر شرق- پارس، 14:1387). نقشه شماره (1) موقعیت محدوده مورد مطالعه را در مقیاس استانی نشان می‌دهد.

شکل 1- موقعیت منطقه مورد مطالعه

2- مفاهیم، دیدگاه‌ها و مبانی نظری

2-1- تعاریف و مفاهیم

اصطلاح گردشگری طبیعی نخستین بار در سال 1988 توسط هکتور سبالوس لاسکوریان[1] به کار برده شد. در حقیقت گردشگری طبیعی عبارت است از گردشگری با هدف مشاهده و مطالعه طبیعت بکر، حیات وحش و فرهنگ‌های مختلف و نیز رسیدن به آرامش در محیط طبیعی (اکبری، 134:1387). گردشگری طبیعی به معنای سفر و لذت بردن از جلوه‌ها و مناطق شگفت انگیز از جهت زندگی طبیعی و فرهنگ آدمی است، بدون آن که هر یک از این دو سبب آسیب رساندن به دیگری شود. گردشگری طبیعی نوعی گردشگری است که علاوه بر تعامل با جاذبه‌های طبیعی با زندگی و هنجارهای اجتماعی مردم محلی نیز که در تعامل با جاذبه‌های طبیعی هستند در ارتباط است (اشتری مهرجردی،77:1383).

منابع گردشگری طبیعی از سه بخش عمده تشکیل شده است:

بخش اول: عناصر اولیه گردشگری که در واقع عوامل اصلی جذب گردشگر به شمار می‌آید و شامل مکان‌های قابل بازدید مانند جنگل‌ها، رودخانه‌ها، حیات وحش، غارها، آبشارها و غیره و مکان‌هایی که برای فعالیت‌های گردشگری ساخته شده‌اند مانند موزه‌های طبیعی، گالری‌های هنری، تئاتر و غیره می‌شوند.

بخش دوم: عناصر ثانویه گردشگری شامل تاسیسات اقامتی، فروشگاهها، نمایشگاهها و غیره است.

بخش سوم: عناصر دیگری هستند که راهنمایی و خدمات گردشگری را انجام می‌دهند مانند اداره راهنمایی گردشگری، بنگاهای تورگردانی و مسافرت و غیره (بیرانوند،28:1387).

گردشگری طبیعی به حمایت از منابع طبیعی و تفاوت‌های بیولوژیکی در طول توسعه گردشگری تاکید کرده است. همچنین نیازمند حمایت مناسب از منابع مورد استفاده است یا به عبارت دیگر وقتی جابجایی مزایا از منابع گردشگری منطقه‌ای به مزایای اقتصاد و صنایع صورت می‌گیرد باید تلاش کنیم تا از توسعه مناسب محیط طبیعی و فرهنگ اجتماعی حمایت کنیم. (Bin،85:2008).

اکوتوریسم نوعی گردشگری طبیعی و پایدار است که با مشارکت گردانندگان بومی و بهره گیری از پتانسیل‌های طبیعت گردشگری میسر می‌شود. WTO یا سازمان جهانی گردشگری، گردشگری طبیعی را به صورت زیر تعریف می‌کند: نوعی از گردشگری که در آن مسافرت به منابع طبیعی - که به نسبت بدون آسیب مانده- با اهداف مطالعاتی و بهره بصری از منظر و رستنی‌های طبیعت و حیات وحش و با توجه به جنبه‌های فرهنگی هم در گذشته و هم در حال صورت می‌گیرد (میر سنجری،7:1385). واژه تفرج یا گشت و گذار به سرگرم‌‌هایی گفته می‌شود که توسط توریست‌ها فقط در محیط‌های باز اتفاق می‌افتد و می‌توان آن را به دو دسته تفرج متمرکز و تفرج گسترده تقسیم‌بندی کرد. تفرج متمرکز آن دسته از تفرج‌هاست که نیاز به مکان وتجهیزات از قبل تهیه شده دارد مانند شنا، اسکی و بازدید از آثار فرهنگی تاریخی و تفریحی. تفرج گسترده آن دسته از تفرج‌هاست که نیاز به مکان و تجهیزات از قبل تهیه شده ندارد مانند کوهنوردی، شکار و گردش در طبیعت (مخدوم،20:1381).

منابع عمده گردشگری طبیعی(گردشگری طبیعی):

الف- منابع آبی گردشگری شامل،آب‌های جاری مانند دریا، دریاچه، رودخانه، آبشارها، چشمه‌های طبیعی و آب‌های معدنی است. در فصول مختلف سواحل دریاها، رودخانه‌ها و دریاچه‌ها مملو از گردشگرانی است که جهت استفاده از فضای زیبای طبیعت در کنار سواحل آنها به سیر و سیاحت می‌پردازند. ب- جنگل‌ها و پوشش گیاهی پ- اکوسیستم‌های کوهستانی ت- زندگی جانوری ث- غارهای طبیعی (بیرانوند، 24:1387).

دهکده‌های جهانگردی مکان‌هایی از یک استان هستند که که آن مکان یا فواصل نزدیک به آن به لحاظ جاذبه‌های طبیعی، فرهنگی و تاریخی قابلیت‌های لازم را برای جذب گردشگران دارند و نیازمند ایجاد تاسیسات و امکانات جهانگردی و نیز اطلاع رسانی مناسب اند. این کانون‌ها می بایست دارای تمامی امکانات ویژه مورد نیاز ساکنان، جهانگردان و سایر کسانی که اوقات فراغت خود را در دهکده‌ها می‌گذرانند باشند. بنابراین ساخت فضاهای تفریحی، ورزشی، اقامتی، خدماتی، تجاری و رفاهی در حد استانداردهای جهان امروز و گرد آوردن همه نیازهای شهری در یک مجموعه متمرکز، از ویژگی‌های دهکده‌های جهانگردی است(www.tao.ir).

شناسایی نواحی مناسب برای توسعه فعالیت‌های گردشگری از مهمترین موضوعات برنامه ریزان گردشگری است. شناسایی و مکان یابی مکان‌های مستعد برای توسعه فعالیت‌های گردشگری از گسترده‌ترین و معروفترین کاربرد‌های سیستم اطلاعات جغرافیایی است. بدین عبارت برنامه ریزی فعالیت‌های گردشگری نمی‌تواند فارغ از یافتن مکان مناسب با استفاده از سیستم اطلاعات جغرافیایی باشد. بنابراین، برنامه‌ریزان در مبحث گردشگری باید به دنبال مدل‌ها و روش‌های ترکیبی سیستم اطلاعات جغرافیایی باشند (بیرانوند،41:1387). سیستم اطلاعات جغرافیایی مبتنی بر کامپیوتر که در بحث مکان یابی از قابلیت بالایی برخوردار است در اوایل دهه 1960 برای اولین بار در کانادا مطرح شد. از آن تاریخ به بعد روز به روز بر طرفداران آن افزوده شد و در دهه 1980 جنبه جهانی پیدا کرد. اکثر کشورهای پیشرفته جهان اقدام به ایجاد سیستم اطلاعات جغرافیایی ملی و فراگیر کرده‌اند تا بتوانند اطلاعات و داده‌های ارزشمندی را در اختیار ادارات و شرکت‌های دولتی و خصوصی قرار دهند(فرج زاده اصل،163:1383).

2-2- دیدگاه‌ها و مبانی نظری

اگرچه سابقه تکنولوژیGIS در ادبیات گردشگری به بیش از یک دهه می‌رسد، کاربرد GIS در تحقیقات گردشگری اندک بوده است. برنامه ریزی گردشگری، مدیریت پارک و تفرجگاه و ارزیابی مناطق دیدنی سه فیلد وابسته به هم در گردشگری هستند که در کاربردهای بیشتر GIS یافت می‌شوند (Jeffery S، 1999:3). سیستم‌های اطلاعات جغرافیایی قابلیت‌های قابل ملاحظه‌ای در ایجاد سیستم‌های پشتیبانی از تصمیم گیری فضایی دارند. توابع تحلیلی و به خصوص امکانات تحلیل شبکه و مدل‌های تخصیص موجود در این سیستم‌ها برای حل مسائل مختلف از جمله مسائل مربوط به دسترسی و تعیین حوزه تاثیر و تخصیص منابع در محیط شهر، که غالب آنها وابستگی زیادی به خطوط ارتباطی دارند، بسیار مناسب هستند. با استفاده از GIS می‌توان به صورت انعطاف پذیر و موثری اقدام به برنامه‌ریزی فضایی کرد و سناریوهای مختلف را مورد مقایسه و ارزیابی قرار داد (علی محمدی،51:1381). برای تلفیق لایه‌های اطلاعاتی موجود در زمینه‌های مکان یابی، از سه مدل استفاده می‌شود که در زیر به معرفی آنها پرداخته شده است:

الف: منطق بولین(Bolean Logic) یا منطق صفر و یک: وزن دهی به واحدها در هر لایه اطلاعاتی در این مدل بر اساس منطق صفر و یک است. یعنی در نقشه‌های پایه هر واحد از نظر مکان‌یابی یا مناسب است یا نامناسب و حد وسطی وجود ندارد. درنقشه‌های نهایی و تلفیق یافته‌ها نیز هر پیکسل یا مناسب یا نامناسب تشخیص داده می‌شود.

ب: مدل منطق فازی(Fuzzy Logic): بر اساس نظریه مجموعه‌های فازی، عضویت اعضا در مجموعه ممکن است به صورت کامل نبوده و هر عضوی دارای درجه عضویت از صفر تا یک باشد. بر این اساس مجموعه‌ای در نظر گرفته می‌شود که اعضای آن، واحدهای هر کدام از نقشه‌های پایه و معیار عضویت در مجموعه مناسب بودن برای مکان یابی کلانتری‌ها و درجه عضویت بین صفر و یک باشد (آل شیخ،27:1371).

پ: منطق هم پوشانی (Index Overley) یا روی هم گذاری: در این مدل به عوارض مختلف و کلاس‌های متفاوت موجود، وزن‌های مختلف داده شده و ترکیبات انعطاف پذیری از نقشه‌ها به دست می‌آید که دامنه‌ای از اعداد را در بر می‌گیرد (فرهودی،17،1384). منطق هم پوشانی به دو نوع اجتماعی و اشتراکی تقسیم بندی می‌شود. هم پوشانی اجتماعی روشی است که در آن همگی لایه‌ها و اجزای آنها در یک لایه قابل رویت هستند، اما در هم پوشانی اشتراکی، بین لایه‌های موجود اشتراک گرفته می‌شود، تا منطقه و موقعیت مناسبی که تمامی شرایط پروژه را دارا باشد مشخص گردد. هم پوشانی که در مکان یابی استفاده می‌شود، همپوشانی اشتراکی است. (سنجری،221:1387). از آنجا که تکنولوژی GIS، جداول اطلاعاتی با کاربرد‌های مشترک مانند شرط گذاری و آنالیز‌های آماری برای داده‌های با قالب جغرافیایی را با هم تلفیق می‌کند، GIS به عنوان یک سیستم حمایت تصمیم گیری در نظر گرفته شده که شامل حل مشکل محیطی داده‌های منبع دار است. در عمل مدیران می‌توانند سناریوهای بسیاری را با GIS به عنوان یک ابزار برای کمک به تعیین چگونگی و چیستی اتفاقات متاثر از تصمیمات مشخص را ارزیابی کنند (Boerse،2007:3).

در مقابله با فقدان مدلهای سیستم گردشگری، کاربردGIS برای گردشگری نیز متفاوت است که شامل اشکال سیستماتیک ارزیابی منابع و شرایط گردشگری، مشخص کردن پتانسیل توسعه مکان‌ها، مشابه سازی و مدل سازی خروجی‌های توسعه پیشنهاد شده همراه با آنالیزهای دیداری و مشابه سازی مدل‌ها برای آسان کردن مشاهده و مدیرتی جریانات گردشگران است (همان،3:2007).

3- شاخص‌های در نظر گرفته شده

در این پژوهش 23 لایه اطلاعاتی که شامل عوامل موثر در مکان یابی دهکده گردشگری در منطقه مورد مطالعه است مورد بررسی و تجزیه و تحلیل قرار گرفته‌اند. از آنجا که نوع لایه‌های مورد استفاده در زمینه مکان یابی دهکده گردشگری و نیز تعیین حریم هرلایه نیاز به بررسی داشت، از طریق مصاحبه به اخذ نظرات کارشناسان مربوطه پرداخته شد زیرا هر لایه با توجه به ارزش و اهمیت آن در مکان یابی حریم به خصوصی را شامل می‌شود. در جدول شماره (1) لایه‌های اطلاعاتی مورد استفاده همراه با حریم و فواصل آنها و نیز ارزش هر حریم نشان داده شده است. ارزش گذاری حریم‌ها به صورت اعداد 1 تا 10 است که عدد 1 کمترین ارزش و عدد 10 بالاترین ارزش را شامل می‌شود.

جدول 1- ارزش‌های تعیین شده برای حریم‌های لایه‌های اطلاعاتی

در لایه جهت شیب از آنجا که بهترین جهات شیب آنهایی هستند که جهتی رو به سمت دریاچه دارند، بنابراین نقشه شیب اراضی اطراف دریاچه به چهار قسمت تقسیم بندی شد و در هر قسمت، جهت شیب به سمت دریاچه بالاترین ارزش را کسب کرد و به نسبت تناسب شیب نسبت به دریاچه به هر جهت ارزش گذاری شد. شکل (2) بیانگر جهت شیب مناطق و وزن‌های منظور شده در چهار قسمت از اراضی برای درجه بندی مطلوبیت نسبت به دریاچه است.

شکل 2- نمودار ارزش­گذاری جهات توسعه نسبت به دریاچه

3-1- تجزیه و تحلیل شاخص‌ها

به طور کلی هر نوع مکان یابی برای موضوعات مختلف نیازمند طی مراحل زیر است:

الف) شناسایی عوامل تاثیر گذار در مکان یابی ب) ارزش گذاری لایه‌های اطلاعاتی پ) تلفیق لایه‌های اطلاعاتی و شناسایی مناطق مستعد ت) اولویت بندی مناطق مستعد ث) تطبیق نتایج مدل مکان یابی با واقعیات عینی (فرج زاده اصل،90:1387).

3-2- شناسایی عوامل موثر در مکان یابی

در اولین مرحله از تجزیه و تحلیل، عوامل موثر در انتخاب بهترین مکان برای احداث دهکده گردشگری شناسایی شده اند. از این رو ابتدا لایه‌های موثر که شامل 23 لایه اطلاعاتی هستند به صورت نقشه تهیه شده‌اند که در جدول وزن دهی(جدول شماره1) آورده شده اند.

3-3- ارزش گذاری لایه‌های اطلاعاتی

از آنجا که شاخص‌های به کار رفته در این پژوهش که به فرمت DGN در 23 لایه رقومی تهیه شده بودند به یک اندازه در تعیین مکان ایجاد دهکده گردشگری موثر نیستد، بنابراین در این مرحله لایه‌های مورد استفاده ارزش گذاری شده‌اند و به هر کدام از این لایه‌ها بر اساس میزان اهمیت وزن به خصوصی داده شده است. برای وزن دهی لایه‌های اطلاعاتی از معیار نسبت دهی مقایسه‌ای استفاده شده است تا در نهایت وزن نرمال شده لایه‌ها به دست آید. جدول (2) بیانگر وزن لایه‌های اطلاعاتی مورد استفاده در پژوهش است.

جدول 2- ارزش گذاری لایه‌های اطلاعاتی

3-4- تلفیق لایه‌های اطلاعاتی و شناسایی مناطق مستعد

لایه‌های اطلاعاتی بعد از ارزش گذاری باید با همدیگر تلفیق شوند بنابراین ابتدا به تناسب نوع لایه و اهمیت آن اقدام به تعیین حریم و ارزش گذاری حریم‌ها شده است. برای این منظور در لایه‌های که به تعیین حریم نیاز داشت از ابزار Straight Line اقدام به تعریف حریم‌ها و نیز ارزش گذاری هر حریم شده است. برای لایه‌های مانند کاربری اراضی که تعیین حریم لازم نبود، با استفاده از منوی ابزاری Convert، لایه‌ها به فرمت رستری با اندازه سلول 25 مترمربع تبدیل شده‌اند و به هر نوع کاربری ارزش به خصوصی داده شده است. شکل‌های 3 لایه‌های اطلاعاتی و ارزش هر حریم را نشان می‌دهد.

ادامه شکل 3- نقشه ارزش‌گذاری حریم‌ها و لایه‌های اطلاعاتی

3-5- اولویت‌بندی مناطق مستعد

کلیه لایه‌های اطلاعاتی بعد از تعیین ارزش، با همدیگر تلفیق شده و محدوده مورد مطالعه از نظر قابلیت ایجاد دهکده گردشگری برحسب درصد مطلوبیت در 10 دسته طبقه‌بندی شده است که در نقشه (4) نشان داده شده است. همان طور که مشاهده می‌شود، مکان‌های معرفی شده برای ایجاد دهکده گردشگری به صورت پراکنده و در ابعاد مختلف ارایه شده است. از آنجا که زمین اختصاص یافته برای ایجاد دهکده گردشگری باید از نظر مساحت و شکل مناسب باشد، بنابراین مکانهای در ابعاد کوچک و دور افتاده از دریاچه حذف شده‌اند و در نهایت دو مکان به عنوان مکان‌های پیشنهادی معرفی شده است (شکل 5).

شکل 5- نقشه پهنه بندی تناسب اراضی محدوده بر حسب درصد مطلوبیت

3-6- تطبیق نتایج مدل مکان یابی با واقعیات عینی

برای تطبیق مکان‌های پیشنهادی به وسیله سیستم اطلاعات جغرافیایی با واقعیت‌های عینی، مکان‌های پیشنهاد شده با استفاده از مدل SWOT مورد ارزیابی قرار داده شد تا در نهایت بهترین مکان مشخص گردد.

SWOT حرف اولیه چهار کلمه انگلیسی(S) Strength با معادل فارسی قوت، (W) Weakness ضعف، (O) Opportunity فرصت و (T) Threats تهدید است (محمدی ده چشمه،2:1387). این تکنیک اصطلاحی است که برای شناسایی نقاط قوت و ضعف داخلی و فرصت‌ها و تهدید‌های خارجی یک سیستم به کار برده می‌شود. منطق رویکرد مذکور این است که راهبرد اثر بخش باید قوت‌ها و فرصت‌های سیستم را به حداقل برساند. اگر این منطق درست به کار گرفته شود نتایج بسیار خوبی برای انتخاب و طراحی یک راهبرد اثر بخش خواهد داشت (حکمت نیا،293:1385). در این پژوهش مکان‌های پیشنهاد شده به وسیله GIS (مکان الف و ب) به صورت جداگانه با تکنیک SWOT مورد ارزیابی قرار گرفتند. موضوعات تحلیل به دو دسته کلی درونی(شامل نقاط ضعف و قوت) و بیرونی(شامل فرصت‌ها و تهدیدها) تقسیم بندی شدند، که هر مکان با توجه به موقعیت و امکانات موجود، مورد ارزش یابی قرار گرفت. نحوه دسته بندی معیارها به نقاط ضعف، قوت، فرصت و تهدید به این صورت می باشد که اگر معیاری در هر کدام از مناطق وجود داشت به عنوان عامل درونی (نقاط ضعف و قوت) و در صورت عدم وجود در محدوده، آن عامل به عنوان عامل بیرونی (فرصت و تهدید) شناخته می شود. وزن دهی به موضوعات تحلیل در پنج دسته بسیار ضعیف با امتیاز1، ضعیف با امتیاز2، متوسط با امتیاز3، قوی با امتیاز4 و بسیار قوی با امتیاز 5 انجام شد به این صورت که بسته به میزان تاثیرگذاری هر کدام از عوامل، امتیاز به خصوصی برای هر کدام از آنها منظور شده است (جداول 3 و 4).

جدول 3- ارزیابی مکان‌های پیشنهادی دارای قابلیت ایجاد دهکده گردشگری

جدول 4- ارزیابی مکان‌های پیشنهادی دارای قابلیت ایجاد دهکده گردشگری

از آنجا که امتیازهای منظور شده در هر مکان اعداد منفی را شامل نمی شود و در هر مکان‌های مورد بررسی با توجه به شدت و ضعف، به هر یک از عوامل وزنی منظور شده است، در نهایت مجموع امتیازهای هر مکان با همدیگر جمع شدند تا بهترین مکان برای احداث دهکده گردشگری مشخص گردد. نتایج حاصل از جمع امتیازهای هر مکان بیانگر این است که مکان ب در فاصله یک کیلومتری منتهی الیه جنوب دریاچه، بهترین مکان برای احداث دهکده گردشگری است. بررسی‌های میدانی و نیز مشاهده تصاویر ماهواره‌ای موجود نشان می‌دهد که مکان پیشنهادی (مکان ب)، با مساحت 103 هکتار، منطبق بر یک سیرک یخچالی است که در دامنه ارتفاعات جنوبی دریاچه کافتر قرار گرفته است(شکل 6). جدول (5) نیز بیانگر مجموع امتیازات کسب شده دو مکان الف و ب است که در نهایت مکان ب با 49 امتیاز برتری نسبت به مکان الف، به عنوان بهترین مکان برای احداث دهکده گردشگری پیشنهاد می‌گردد.

جدول 5- امتیازهای کسب شده برای مکان‌ها مستخرج از جدول SWOT

شکل 6- موقعیت مکان پیشنهادی نسبت به دریاچه کافتر

4- آزمون فرضیات

نتایج حاصل از آزمایش فرضیه پژوهش نشان می‌دهد که به کمک سیستم اطلاعات جغرافیایی و مدل SWOT، می‌توان بهترین مکان برای ایجاد دهکده گردشگری را مشخص نمود. بنابراین فرضیه مطرح شده در این پژوهش تایید می‌شود. در مورد سوال مطرح شده در خصوص تطبیق مکان پیشنهادی پژوهش با مکان پیشنهاد شده در مطالعه امکان سنجی دریاچه کافتر باید گفت که مکان پیشنهادی در طرح یاد شده در ارزش یابی صورت گرفته، در اراضی با درجه مطلوبیت 60 تا70 درصد قرار دارد، بنابراین نمی‌تواند به عنوان بهترین مکان برای احداث دهکده گردشگری منظور گردد.

5- نتیجه‌گیری

در این پژوهش با تلفیق 23 لایه اطلاعاتی در محیط GIS، بهترین مکان‌ها برای احداث دهکده گردشگری در ساحل دریاچه کافتر مشخص گردید. از آنجا که اراضی مورد استفاده برای احداث دهکده گردشگری باید مساحت و شکل مناسبی داشته باشد، بنابراین، مکانهای نامناسب حذف گردید و دو مکان به عنوان مکان پیشنهادی مطرح شد در ادامه با استفاده از تکنیک SWOT به بررسی نقاط ضعف و قوت هر مکان پرداخته شد و در نهایت مکان ب با 46 امتیاز بیشتر به عنوان مکان نهایی برای احداث دهکده مشخص گردید. مکان نهایی پیشنهادی با مساحت 103 هکتار در ظلع جنوبی دریاچه کافتر قرار دارد. این مکان که در دامنه ارتفاعات جنوبی و با شیب و چشم انداز مناسب نسبت به دریاچه قرار گرفته است، به دلیل قرار گیری در دامنه ارتفاعات، علاوه بر داشتن قابلیت به منظور ساختن تاسیسات و تجهیزات رفاهی و گردشگری، می‌تواند در زمینه توسعه ورزش‌های مکمل مانند کوهنوردی، اسکی و سایر فعالیت‌های مرتبط با کوهستان در نظر گرفته شود.

راهکارهای توسعه نواحی گردشگری با فهرست نمودن مهمترین نقاط قوت و فرصت‌ها به منظور الف- طرح راهبردی تهاجمی مبتنی بر بهره گیری از برتری‌های رقابتی نواحی روستایی، ب- تبیین مهمترین فرصت‌های پیش رو به منظور رفع نقاط ضعف درون ناحیه‌ای از طریق ارائه راهبردهای بازنگری به منظور تخصیص مجدد منابع، پ- طرح مهمترین قوت‌های درون ناحیه‌ای به منظور رفع تهدیدهای برون ناحیه‌ای با تاکید بر راهبردهای تنوع بخشی در جهت رفع نیازمندی‌های نواحی روستایی و ت- طرح راهبردی تدافعی به منظور رفع آسیب پذیری ناحیه‌ای به مرحله اجرا گذاشته می‌شود (رکن الدین افتخاری، 1385: 10).

تکنیک SWOT گویای نقاط ضعف و قوت و استراتژی‌های موجود در زمینه قابلیت‌های گردشگری مکان پیشنهادی است که در جدول شماره (6) به صورت راهبردهایی برای توسعه صنعت گردشگری در منطقه و نیز مکان پیشنهادی آورده شده است.  

جدول 6- استراتژی‌های توسعه گردشگری