راهکارهای توانمندسازی افزایش درآمد شهرداری‌ها در شهرهای کوچک (مطالعه موردی: شهر زارچ)

مقدمه

در دهه های اخیر مدیریت شهری در ایران به طور فزاینده‌ای با چالش‌های فراوانی روبرو بوده است که این امر ناشی از عوامل گوناگون اجتماعی، فرهنگی، سیاسی، اجرایی، مالی و حقوقی متعددی است (معزی مقدم، 1381: 36). رشد و توسعه سریع و شتابزده و غالباً بی رویه شهرها به واسطه رشد سریع جمعیت شهری، یکی از مسایلی که بر ابعاد مشکلات و معضلات حاضر افزوده است (معاونت عمرانی دفتر برنامه‌ریزی وزارت کشور، 1381: 11). وجود بیش از 60 درصد از جمعیت کشور در شهرها، بالاتر بودن نرخ رشد جمعیت شهری نسبت به نرخ رشد جمعیت ملی و اختصاص درآمد بسیار بالایی از ارزش افزوده و اشتغال کشور به شهرها، نشان از جایگاه اقتصاد شهری در ایران دارد (قادری، 1385: 22). از دید اقتصاد شهری عواملی چون گسترش دامنه فعالیت‌های شهرداری‌ها و بالا بردن سطح انتظارات مردم از آنها و مشکلات ناشی از افزایش جمعیت شهری نیاز به گسترش منابع مالی و درآمدی شهرداری‌ها را بیشتر می‌کند (قلعه دار، 1382: 2). بنابراین، در میان بخش‌های مختلف مدیریت شهری، تأمین منابع مالی و درآمدی شهرداری‌ها اهمیت ویژه‌ای دارد. زیرا از یک سو کسب درآمد شهرداری‌ها تأثیر عمده‌ای در ارایه خدمات به شهروندان دارد و از سوی دیگر فقدان درآمد کافی نه تنها سبب عدم ایجاد خدمات ضروری در شهر می‌شود بلکه، اساساً اجرای تمامی طرح‌ها و برنامه‌های شهری را با مشکل مواجه خواهد ساخت (جمشیدزاده، 1382: 29). طرح موضوع خودکفایی و خوداتکایی شهرداری‌ها در سال 1362ش بی توجه به مبانی نظری حاکم بر روابط مالی دولت و شهرداری‌ها و ادامه این سیاست در سال‌های بعدی، شهرداری‌های کشور را در شرایط حادی قرار داد و شمارش معکوس برای کاهش سهم آنها از بودجه دولت آغاز شد. به دنبال کاهش وابستگی درآمدی شهرداری‌ها به دولت و با توجه به تشدید مسایل و مشکلات شهرها در نتیجه رشد جمعیت و مهاجرت ها، حجم زیاد تقاضا برای خدمات شهری و اتکای شهرداری‌ها به درآمدهای ناپایدار شرایط کار را برای متولیان امور در شهرداری‌ها دشوار کرده است (نجاریان بهنمیری، 1378: 2). بنابراین، عدم برخورداری از منابع مستمر درآمدی - حداقل برای پاسخگویی به هزینه‌های دایمی- برنامه‌ریزی مالی و بودجه‌ای شهرداری‌ها را مختل و با این روند منابع درآمدی فعلی جوابگوی هزینه‌های رو به تزاید شهرداری‌ها را در سال‌های آتی نخواهد کرد (قادری، 1385: 23). در نتیجه امروزه برای شهرداری‌ها نیاز به توسعه فرآیند تصمیم‌گیری که بتواند امکان تدوین اجرای راهکارهای فعال در مقابله با شرایط متحول را فراهم نماید، شدیداً احساس می شود به گونه‌ای که از یک سو انتظار مردم افزایش یافته است و آنان خواهان انواعی از نظام‌های مدیریتی و برنامه‌ریزی شهری‌اند که در دسترس بوده و در مقابل نیازهای آنان پاسخگو و مسؤل باشند و از سوی دیگر منابع مالی و دیگر منابع شهرداری‌ها هر روز محدودتر می‌شود و نوآوری در فن‌آوری حیطه مداخله شهرداری‌ها را دچار تغییرات عدیده‌ای نموده است به گونه‌ای که مشکلات اجتماعی و کالبدی شهرها پیچیده‌تر شده و نیاز به هماهنگی در برنامه‌ریزی فزونی یافته است. امروزه شهرداری‌ها در اقصی نقاط جهان از لحاظ مدیریتی با شرایط متغیر و پیچیده‌ای رو به رو هستند به گونه‌ای که در برخی از کشورهای پیشرفته، شهرداری‌ها در مقاطعی از کمک‌های دولتی جهت اداره شهرها استفاده می کنند و بدون پشتوانه مالی دولت مرکزی در عمل با مشکلات عدیده‌ای روبرو می شوند (دفتر مطالعات برنامه ریزی شهر تهران، 1371: 85). تجربه ی شهرداری‌های کشورهای پیشرفته در زمینه شیوه کسب درآمد و تأمین هزینه‌های شهر حاکی از انجام مطالعات گسترده در زمینه دستیابی به راهکارهای کارآمد جهت تأمین منابع درآمدی جدیدی برای تأمین هزینه‌های شهر و شهرداری هستند. همچنین در تعدادی از شهرداری‌های کشورمان اولین محدودیت برای حل مسایل شهری و ناکارآمدی خدمات رسانی به شهروندان ناشی از فقدان منابع مالی کافی بوده است و از آنجایی که منابع درآمدی پایدار سهم ناچیزی در تأمین مالی شهرداری‌ها دارند بنابراین، درآمد شهرداری‌ها باید در ماهیت خود به سمت منابع پایدار، منظم و قابل وصول حرکت کند و منابع درآمدی ناپایدار جای خود را در ردیف‌های درآمدی شهرداری‌ها به منابع پایدار، مستمر و قابل وصول بدهد (علی‌آبادی، 1380: 8). در همین راستا این مقاله با نگاهی به ساختار شهر و شهرداری زارچ با توجه به نقاط قوت، ضعف، فرصت‌ها و تهدیدات راهکارهای جدیدی جهت تأمین منابع درآمدی جدید و پایدار برای شهرداری، جهت ارایه خدمات شهری مطلوب تر به شهروندان ارایه کرده است.

بر اساس تقسیمات سیاسی- اداری در سال 1385، استان یزد به 10 شهرستان و 23 شهر تقسیم شده است که از نظر جمعیتی شهرستان یزد پر جمعیت‌ترین و شهرستان صدوق کم جمعیت‌ترین شهرستان‌های استان بوده‌اند. شهر زارچ بر اساس تقسیمات سیاسی- اداری جز بخش زارچ از شهرستان یزد است. این شهر در مرکز دشت یزد – اردکان قرار گرفته است. شهر زارچ از شمال به شهر اشکذر و از جنوب به شهر شاهدیه و از غرب به دهستان کذاب از شهرستان صدوق و از شرق به بزرگراه تهران – جنوب منتهی می‌شود (مرکز آمار ایران، 1385).

شکل 1- نقشه موقعیت جغرافیایی محدوده مورد مطالعه

پیشینه تحقیق

اولین محدودیت برای حل مسایل شهری و ناکارآمدی خدمات رسانی به شهروندان ناشی از فقدان منابع مالی کافی است. صاحبنظران مسایل مالیه ی عمومی معیارها و راهکارهای متفاوتی برای تأمین منابع درآمدی شهرداری‌ها ارایه کردند. تجارب کشورهای مختلف نشان می دهد مهمترین منابع مالی شهرداری‌ها را مالیات و عوارض و پس از آن کمک های دولتی در قالب بودجه های جاری حکومت های محلی و تأسیسات و تجهیزات محلی و نهایتاً استقراض تشکیل می دهد (آیت الهی، 1387: 17). همچنین، ترکیب بهینه ی منابع مالی شهرداری‌ها مجموعه ای از فروش کالا و خدمات شهری، انواع مالیات و عوارض و کمک های مالی دولت مرکزی را شامل می شود. با مقایسه ی بین شهرداری تهران و شهرداری های آمریکا می توان گفت که بیشترین منبع درآمدی شهرداری تهران ناشی از بخش زمین و ساختمان یعنی فروش تراکم است و کمک های دولتی درصد خیلی کمی را تشکیل می دهد در حالی که درصد قابل ملاحظه ای از درآمدهای شهرداری های آمریکا از منبع کمک های دولتی است (O^, Sullivan, 2003: 451). بنابراین در ارزیابی مالیات‌ها به عنوان یک منبع عمده ی درآمدی، سه هدف عمده؛ انتقال منابع از بخش خصوصی به بخش عمومی، توزیع منصفانه ی هزینه‌ها بین سطوح مختلف، و افزایش رشد اقتصادی برای مالیات‌ها ارایه شده است (Pechman, 1987: 131-135). در کشور ما شیوه های تأمین منابع درآمدی شهرداری‌ها مشتمل بر روش های کسب درآمد شامل فروش مستقیم خدمت، اخذ مالیات محلی، کمک های دولتی، وام و استقراض می باشد که باید از منظر معیارهای بهینگی و سپس عدالت مورد ارزیابی دقیق قرار گرفته تا کفایت آن منبع تأمین مالیاتی مشخص شود که در این صورت می توان آن را ساده ترین و زودیاب ترین روش های کسب درآمد معرفی نمود (معزی مقدم، 1381: 7). در نتیجه شهرداری‌ها برای تأمین مخارج خود، هم باید از منابع مالی داخلی و هم منابع مالی دولت بهره مند شوند ولی با بزرگتر شدن اندازه شهر، سهم کمک های دولتی می تواند کاهش یابد (عابدین درکوش، 1382: 9). بررسی منابع درآمدی شهرداری‌ها روشن می سازد که منابع درآمدی پایدار سهم ناچیزی در تأمین مالی شهرداری‌ها دارند بنابراین درآمد شهرداری‌ها باید در ماهیت خود به سمت منابع پایدار، منظم و قابل وصول حرکت کند و منابع درآمدی ناپایدار جای خود را در ردیف های درآمدی شهرداری‌ها به منابع پایدار، مستمر و قابل وصول بدهد (علی آبادی و معصوم، 1380: 8). به گونه ای که مناسب ترین منبع درآمدی در حوزه ی اقتصاد شهری را می توان کارآمد نمودن نظام تشخیص اقتصادی منابع دانست که زیربنای رشد اقتصادی را برای همه ی شهرداری‌ها فراهم می سازد و عواملی چون نیروی انسانی کارآمد، ساختار سازمانی مناسب، آموزش تخصصی و حرفه ای مدیران، ایجاد و توسعه ی بانک اطلاعات و ضوابط و آیین نامه‌ها و دستور کارهای اجرایی در حوزه ی درآمدی می تواند سبب کارآمدی این نظام گردد (رزازیان، 1387: 45). در نهایت مالیات و وضع عوارض بر املاک و دارایی های غیر منقول- اعم از واحدهای صنعتی، مسکونی، تجاری، تفریحی، زمین و جزء اینها- می تواند منبع درآمدی مناسبی برای شهرداری‌ها باشد و شهرداری های ایران می توانند با استفاده از تجارب سایر کشورها در جهت چگونگی وصول این منبع درآمدی در جهت تأمین منابع جدید درآمدی استفاده کنند (جمشیدزاده زیازی، 1380: 57).

مواد و روش تحقیق

نوع تحقیق کاربردی و روش بررسی آن « توصیفی- تحلیلی» است. ابزار گردآوری اطلاعات مطالعه اسناد و مدارک و مصاحبه است. جامعه آماری تحقیق، مردم، مسؤلان و مدیران شهرداری زارچ است. در مرحله اول با توجه به اطلاعات موجود به بررسی وضعیت شهر و شهرداری پرداخته شده و سپس در مراحل بعدی تحقیق جهت تجزیه و تحلیل اطلاعات و ارایه راهکار توانمندسازی درآمد شهرداری از روش تحلیلی SWOT استفاده شده است (شکل 2). ابتدا با توجه به بررسی‌های صورت گرفته بر روی محدوده قانونی و خدماتی شهر (محیط داخلی) و حریم شهر (محیط خارجی) فهرستی از نقاط قوت، ضعف، فرصت‌ها و تهدیدها مورد شناسایی قرار گرفت و سپس به وسیله نظرخواهی از مردم و کارشناسان و وزن دهی به هر کدام از این مسایل و محاسبه و تحلیل آنها، اولویت‌ها مشخص گردید. در نهایت جهت برطرف کردن یا تقلیل نقاط ضعف و تهدیدها و تقویت و بهبود نقاط قوت و فرصت‌های موجود در ارتباط با افزایش درآمد شهرداری، راهکارهای مناسبی ارایه شده است.

یافته‌ها

بررسی اجمالی از وضعیت شهر و امکانات شهرداری

کسب درآمد در شهرداری‌ها از اموری است که تأثیر عمده‌ای در ارایه‌ی بهبود امکانات شهرداری و خدمات شهری مطلوب به شهروندان دارد. اگر شهرداری نتواند درآمد کافی به دست آورد، نخواهد توانست تأسیسات ضروری در شهر را ایجاد و اداره کند (جمشیدزاده، 1382: 29). بررسی وضع موجود شهر زارچ نشان می دهد این شهر دارای طیف وسیعی از خدمات و امکانات شهری (ارکان زیرساختی) است. ارکان زیرساختی شهر شامل یک پمپ بنزین در کنار جاده ی سنتو[1] برای ارایه خدمات به اهالی و مسافران و جزء آن، در حد ارایه نفت، بنزین و گازوییل، دو گورستان در حاشیه شهر، یک کشتارگاه که متروکه و غیرقابل استفاده است، مرکز امداد و خدمات آتش نشانی که تحت نظر شهرداری زارچ است و دارای 5 دستگاه ماشین شامل 3 کامیون، یک نیسان آتش نشانی و یک مزدای پیشرو است که به ارایه ی خدمات و امداد در مواقع لزوم مشغول است. این مرکز در حال حاضر 9 نفر کارمند دارد که این نیروها جزیی از ساختار کارکنان شهرداری محسوب می‌شوند. اداره ی برق شهر که پوشش دهنده خدمات برق‌رسانی شهر است دارای 287 انشعاب فشار قوی بوده که 154 انشعاب مختص شهر است. کل انشعابات فشار ضعیف تحت پوشش این اداره 5500 انشعاب است که از این تعداد 4000 انشعاب خانگی و مابقی تجاری هستند. همچنین سرانه تولید زباله 5/0 کیلوگرم در شبانه روز بوده است که جمعیتی معادل 8651 نفر را تحت پوشش جمع آوری زباله به وسیله ی شهرداری قرار می‌دهد. روش جمع‌آوری زباله به صورت نیمه مکانیزه بوده که پس از جمع‌آوری در فاصله 10 کیلومتری در قسمت شمالی شهر تلنبار و در همان محل سوزانده می‌شود. تعداد کارکنان جمع آوری زباله 17 نفر بوده که جزء ساختار نیروی انسانی شهرداری محسوب می‌شود. تعداد واحدهای بهداشتی و درمانی شهر عبارتند از یک مرکز بهداشتی و درمانی در زارچ اصلی و دو باب خانه بهداشت که یکی در سرچشمه و دیگری در اله‌آباد مستقر شده است. منابع آب شهر بصورت کلی شرب و غیر شرب از طریق حفر چاه و آب زیرزمینی تأمین می‌شود که تعداد انشعابات مشترکان در حال حاضر بالغ بر 5670 انشعاب است. سیستم جمع‌آوری فاضلاب و تصفیه ی آن در شهر وجود ندارد و به همین علت سیستم دفع فاضلاب به وسیله حفر چاه (جذبی) صورت می‌پذیرد. دفع فاضلاب سطح شهر و معابر هم تابع شیب موجود آنها و آب‌های سطحی از وسط معابر به طرف مزارع و باغات و نقاط کم ارتفاع شهر هدایت می‌شود. در زمینه ی برخورداری از خدمات ارتباطات تاکنون در حدود 4700 خط تلفن ثابت در شهر واگذار شده است. ظرفیت کل خطوط ثابت 6000 خط (باند) است. علاوه بر خطوط ثابت، 6 مرکز تلفن همراه نیز در شهر وجود دارد. شهر از لوله کشی گاز شهری برخوردار بوده و مشترکان گاز در شهر 1800 خانوار است که این تعداد با سرعت مناسبی در حال گسترش است. شهرداری نیز برای ارایه خدمات به شهروندان، دارای سخت افزارهای ارایه خدمات شهری به شرح جدول شماره 1 است. اما درآمد پایین شهروندان از یکسو و فقدان منابع درآمدی پایدار سبب شده است تا شهرداری جهت پرداخت هزینه‌های مختلف بویژه هزینه‌های کارکنان اقدام به فروش ماشین آلات و امکانات شهرداری نماید که این امر کاهش خدمات‌رسانی به ساکنان شهر را به دنبال داشته است.

علاوه بر امکانات و منابع شهرداری که نقش زیادی در توسعه و خدمات رسانی به شهر و شهروندان دارد، عامل نیروی انسانی نیز نقش بسزایی در فرایند توسعه متعادل شهر، ارایه خدمات به موقع و مناسب به ساکنان، استفاده مناسب از فناوری جدید و شیوه نوین خدمات رسانی دارد. بنابراین، استفاده از نیروی انسانی ماهر و متخصص در شهرداری، اجرای با کیفیت بالاتر طرح‌های عمرانی را با صرف هزینه‌های کمتر و نظارت بیشتر امکان پذیر می‌نماید (مهندسان مشاور هامونپاد، 1383: 167).

جدول 1- ماشین آلات و امکانات شهرداری زارچ سال 1385

 منبع: شهرداری زارچ، مرکز رایانه ی شهرداری زارچ.

بررسی وضعیت کارمندان در شهرداری زارچ نشان می‌دهد تعداد کارمندان رسمی 40 نفر (2/51 درصد)، کارمندان قراردادی 13 نفر (6/16 درصد) و کارمندان شرکتی 25 نفر (2/32 درصد) است که جمعاً شهرداری دارای 78 نفر کارمند است. در بین کارمندان شهرداری 1 نفر فوق لیسانس، 4 نفر لیسانس، 2 نفر فوق دیپلم، 12 نفر دیپلم و 59 نفر زیر دیپلم هستند. بنابراین، کارکنان زیر دیپلم با 7/75 درصد بالاترین میزان چارچوب نیروی انسانی شهرداری را تشکیل می‌دهد. به طور یقین جهت افزایش درآمد و کاهش هزینه های شهرداری در زمینه های مختلف به ویژه هزینه‌های کارمندی، بازنگری در تشکیلات و بهبود ساختار نیروی انسانی جهت تحول در وضعیت مالی شهرداری و بهبود وضعیت شهر امری ضروری است زیرا اجرای طرح‌های خودکفایی، سرمایه‌گذاری شهرداری در زمینه‌های مختلف، نظارت بر حسن اجرای طرح‌های عمرانی، ارایه خدمات مناسب، نظارت بر اجرای طرح‌های توسعه به ویژه جلب مشارکت مردم در زمینه‌های مختلف با شهرداری مستلزم این بازنگری اساسی است (جدول شماره 2).

جدول 2- تعداد و مشخصات کارمندان شهرداری زارچ از نظر نوع استخدام و مدرک تحصیلی

 منبع: شهرداری زارچ، مرکز رایانه ی شهرداری زارچ.

روند درآمد و هزینه‌های شهرداری زارچ

تحولات جدید در شهرداری‌ها و مدیریت شهری نشان دهنده آن است که برنامه‌ریزی در تصمیم گیری‌های شهری از مشخصه‌های عمده و اساسی مدیریت شهر است. ارتقای شرایط مدیریت شهری و بهبود وضعیت شهرداری‌ها، به عنوان یکی از اهداف و برنامه‌ها و از عوامل مؤثر در بهبود اداره شهرها و عملکرد شهرداری‌ها بایستی مورد توجه قرار گیرد. صرفه‌جویی در هزینه‌های غیر ضروری، کسب درآمدهای منطقی و بدون تبعات سوء اقتصادی- سیاسی ارتباط بسیار با نحوه عملکرد شهرداری دارد. بنابراین، عملکرد اشتباه می‌تواند هزینه‌های اضافی برای شهروندان فراهم نماید. بر اساس بررسی‌های صورت گرفته میزان درآمد شهرداری زارچ نسبت به هزینه‌های آن دارای نوسانات زیادی بوده است به گونه‌ای که طی سال های 85-1381 همواره میزان درآمدهای شهرداری نسبت به هزینه‌های انجام شده بیشتر بوده و یک توازن مثبت در روند درآمدها و هزینه‌های شهرداری را شاهد هستیم. درآمدهای شهرداری در سال 1381 برابر با 4 میلیارد ریال بوده که با نرخ رشد 4/33 درصد در سال 1385 به 12 میلیارد ریال رسیده است بررسی‌ها حاکی از این است که طی این سال‌ها درآمدهای مستمر رشدی معادل 6/527 درصد داشته که در برابر رشد 9/2291 درصدی درآمدهای غیرمستمر بسیار ناچیز است و بیانگر اتکای شهرداری به درآمدهای ناپایدار است. از میان درآمدهای ناپایدار، به ترتیب کمک‌های اعطایی اشخاص و سازمان‌های خصوصی، درآمد تأسیسات شهرداری، فروش اموال شهرداری، درآمدهای اتفاقی، بهای خدمات شهری و عوارض بر ساختمان‌ها و اراضی بیشترین نوسانات و در عین حال بالاترین میزان تأثیر در افزایش درآمدهای غیرمستمر را داشته‌اند. همچنین در مقابل رشد 4/33 درصدی درآمدهای شهرداری، هزینه‌ها دارای رشدی معادل 6/34 درصد است که قسمت اعظم این هزینه‌ها از راه درآمدهای ناپایدار تأمین می‌شود (جدول شماره 3). با مطالعه ی این روند درآمدی مشخص شد استفاده از عوامل داخلی صد در صد محقق نشده است و تنها با این منبع درآمدی به 25 درصد از نیازهای واقعی شهر در بخش توسعه، عمران، خدمات و نگهداری شهر جواب داده شده است. زیرا تنها منبع پایدار درآمدی شهرداری عوارض مواد نفتی و عوارض شرکت‌های تولیدی شهرک صنعتی ولی عصر بوده و شهرداری با این منابع درآمدی که قسمت اعظم درآمد شهرداری را شامل می شود قادر به ارایه ی خدمات مطلوب به شهروندان نبوده است. به گونه ای که اولویت های عمرانی انجام نشده شهر از قبیل توسعه فضای سبز، روشنایی معابر و بهبود عبور و مرور هنوز به قوت خود باقی مانده‌اند. طبق بررسی‌های صورت گرفته، شهر زارچ دارای نقاط قوت و فرصت‌هایی است که با شناسایی آنها می توان برنامه‌ریزی توانمندی را جهت برخورداری شهرداری از منابع درآمدی پایدار جهت مدیریت شهری مطلوب ارایه نمود. به همین منظور با بررسی عوامل داخلی و خارجی و ارایه راهبردهایی شهرداری را در ارایه خدمات مطلوب به شهروندان یاری خواهد کرد.

بررسی اثر بخشی هزینه‌های شهرداری و کارایی عملکرد شهرداری زارچ

برای بررسی اثربخشی هزینه‌ها بر اساس نسبت هزینه‌ها به درآمد لازم است ابتدا منابع تأمین درآمد شهرداری مورد مطالعه قرار گیرد. درآمدهای شهرداری از لحاظ منابع تأمین به دو دسته درآمدهای مستمر و درآمدهای غیرمستمر تقسیم می‌شود. از آنجایی که حصول درآمدهای غیرمستمر وابسته به انجام فعالیت‌های دیگری است، نظام مدیریت شهری امکان کنترل این درآمدها را نداشته به طوری که هرگونه اخلال در این فعالیت‌ها، موجب اخلال و عدم امکان برنامه‌ریزی در ساختار و نظام درآمدی شهرداری می‌شود. در یک نظام مطلوب درآمدی تمامی هزینه‌های جاری شهری (خدمات شهری) که صرف نگهداری و بهبود محیط شهری و خدمات جاری می‌گردد به درآمدهایی وابسته است که هیچ نوسانی نداشته تا مدیریت شهری برای حفظ خدمات رسانی امکان برنامه ریزی بر اساس این درآمدها را داشته باشد و سایر درآمدها که شامل عوارض از فعالیت‌های خاص هستند ابتدا صرف جبران هزینه‌های ایجاد شده توسط همان فعالیت می‌شوند و در درجه بعدی صرف بهبود و ارتقای سطح خدمات شهری می‌گردند. بنابراین، نسبت هزینه های جاری به درآمدهای مستمر و هزینه‌های عمرانی به درآمدهای غیرمستمر (ناپایدار) شهرداری شاخص‌های مناسبی برای بررسی عملکرد نظام درآمد – هزینه ی شهرداری هستند. طبق جدول شماره 4، طی سال‌های 85-1381 بر مبنای تفریغ بودجه شهرداری زارچ، نسبت کل هزینه‌ها به درآمدها همواره کمتر از یک بوده و میانگین این نسبت‌ها طی این سال‌ها 90/0 می باشد. این نسبت مؤید این است که شهرداری طی این دوره با کمبود درآمد مواجه نبوده و درآمدها همواره بیشتر از هزینه‌ها بوده است (نمودار شماره 1).

جدول 3- درآمدها و هزینه‌های شهرداری زارچ به تفکیک کدهای درآمدی در سال‌های 85- 1381(به قیمت‌های ثابت 100=1376) (ارقام به ریال)

منبع: شهرداری زارچ و محاسبات نگارندگان

جدول 4- نسبت هزینه به درآمد شهرداری زارچ طی سال های 85-1381 (ارقام به ریال)

   منبع: تفریغ بودجه شهرداری زارچ طی سال‌های 85-1381 و محاسبات نگارندگان.

شکل 2- نمودار روند درآمد و هزینه شهرداری زارچ طی سال‌های 85-1381

هر چند طی سال‌های مورد بررسی همواره درآمدهای شهرداری زارچ بر هزینه‌ها برتری داشته و شهرداری با کمبود درآمد مواجه نبوده است اما با توجه به این که 22/86 درصد از کل درآمدهای حاصله ماهیتی غیرمستمر دارند، امکان برنامه‌ریزی تنها در مورد 78/13 درصد از درآمدهای حاصله وجود داشته است. بنابراین، از یک سو این عدم قطعیت از حصول درآمدها تأثیری مستقیم بر ناکارایی هزینه داشته و از سوی دیگر سهم عمده این درآمدهای غیرمستمر از کل درآمدها و مازاد حاصله از این منابع ناپایدار و اتفاقی سبب عدم رعایت کارایی در هزینه‌ها است (جدول شماره 5).

جدول 5- درصد سهم درآمدهای مستمر و غیرمستمر از کل درآمدهای شهرداری زارچ 85-1381 ( ارقام به ریال)

منبع: شهرداری زارچ و محاسبات نگارندگان

در تقسیم بندی هزینه نیز قابل ذکر است که هزینه های مربوط به خدمات اداری از مجموع اعتبارات جاری کسر و نتیجه شامل هزینه‌های جاری در جدول شماره 6 آورده شده است.

جدول 6- درصد هزینه به درآمد شهرداری زارچ طی سال های 85-1381 (ارقام به ریال)

 منبع: شهرداری زارچ و محاسبات نگارندگان

میانگین نسبت‌های سالانه هزینه‌های جاری به درآمدهای مستمر طی دوره 85-1381 برابر با 79/0 است. این بدین معنی است که به طور متوسط طی این سال‌ها 96/13 درصد از هزینه‌های جاری از درآمدهای مستمر تأمین شده و نشان دهنده این است که شهرداری به منظور جبران کسری بودجه جاری در واقع از درآمدهای غیرمستمر هزینه نموده است. قطع این درآمدها و هر گونه اخلال در حصول این دسته از درآمدها، نظام مدیریت شهرداری زارچ را برای حفظ وضعیت خدمات‌رسانی شهری در سطح موجود با بحران مواجه خواهد کرد. همچنین در رابطه با مقایسه هزینه‌های عمرانی و درآمدهای غیرمستمر بررسی‌ها حاکی از این است که میانگین نسبت‌های سالانه آن طی دوره مورد بررسی 80/0 است. این بدین معنی است که 80 درصد از درآمدهای غیرمستمر صرف جبران کسری هزینه‌های عمرانی می‌شود. بنابراین، اختصاص اعتبارات در قالب بودجه عمرانی به منظور اثربخشی هزینه‌های عمرانی و کمک به بهبود محیط شهری مطرح می‌گردد (جدول شماره 7).

جدول 7- نسبت هزینه عمرانی به درآمدهای غیرمستمر شهرداری زارچ سال 85-1381 ( ارقام به ریال)

 منبع: شهرداری زارچ و محاسبات نگارندگان

در نتیجه، می‌توان گفت طی سال‌های 85-1381 هزینه‌های عمرانی همواره بیشتر از هزینه‌های جاری بوده است که این امر ضمن حفظ سطح خدمات، زمینه بهبود فضا و محیط شهری را فراهم آورده است. اما با توجه به اتکای شهرداری به درآمدهای ناپایدار این وضعیت همیشگی نیست. در سال‌های اخیر، شهرداری زارچ در زمینه خدمات رسانی با بحران مواجه شده است. از آنجا که برنامه‌ریزی در جهت افزایش درآمدهای پایدار در میان مدت امکان پذیر است، بنابراین، لزوم حذف ناکارایی از هزینه‌ها باید مطرح و در کوتاه مدت این امکان برای شهرداری فراهم شود تا هزینه‌ها را کاهش دهد.

برنامه‌ریزی راهبردی

اولین قدم در تحلیل برنامه‌ریزی راهبردی شناسایی ابعاد و متغیرهای تأثیرگذار در توسعه شهرهاست (پیرز و رابینسون، 1383: 155). به همین دلیل با استفاده از مطالعه وضع موجود شهر زارچ به استخراج نقاط قوت، ضعف، فرصت‌ها و تهدیدات مبادرت گردید. نقاط قوت و ضعف به آن دسته از عواملی گفته می‌شود که جنبه درونی و ذاتی دارند و فرصت‌ها و تهدیدات نیز عواملی هستند که به غیر از توانمندی‌ها و ظرفیت‌های شهر وارد می‌شوند و جنبه خارجی دارند(Hussey, 1991: 16-18). مهمترین متغیرهای استخراج شده برای برنامه‌ریزی راهبردی شهر زارچ عبارتنداز:

₁x : ارتباطات مردمی مناسب (جهت پرداخت عوارض)، ₂x : پایین بودن میزان درآمدهای پایدار (26 درصد)، ₃x : وسعت زیاد فضاهای خاص (باغات، مزروعی، ذخیره شهری و بایر (54 درصد کل شهر)، ₄ x: نزدیکی به شهر یزد، ₅x: عدم وجود سیستم تاکسیرانی در سطح شهر، ₆ x: عدم استفاده از سیستم‌های نوین مدیریت کیفیت (مهمترین نمونه رویکرد فرایندی)، ₇ x: ساختار نامناسب تخصیص اعتبارات عمرانی (4 سرفصل از 8 سرفصل بودجه‌ای کمتر از 8 درصد بودجه ی کل را به خود اختصاص داده اند)، ₈x : کمبود فضای آموزشی، ₉ x: عدم وجود بانک‌های اطلاعاتی لازم و به روز به عنوان زیربنای طرح‌های توسعه (بطور مثال: سرانه‌های شهری)، ₁₀x : ساماندهی مناسب صنایع در شهرک صنعتی شهر، ₁₁ x: عدم وجود طرح‌های شهری جدید، ₁₂x : سرانه پایین برخی از موارد (مثل سرانه ی ورزشی خاص بانوان، استخر و جزء آن)، ₁₃x : تخصیص سهم عمده‌ای از درآمدها (67 درصد) به اعتبارات عمرانی (بسیار فراتر از حداقل)، ₁₄ x: وجود دانشگاه در شهر، ₁₅ x: وجود سایر ارگان‌های مدیریت شهری در شهر و ارتباط مناسب شهرداری با آنها، ₁₆ x: تعداد بالای افراد نوجوان و جوان (عمدتاً 15 تا 24 سال)، ₁₇ x: قرار گرفتن در مجاورت یکی از جاده‌های اصلی ارتباطی پر رفت و آمد کشور، ₁₈ x: عدم وجود برنامه‌ریزی‌های بلند مدت و میان مدت، ₁₉ x: عدم انجام مطالعات جامع در خصوص آینده ترافیکی شهر و برخی مشکلات موجود، ₂₀ x: عدم استقرار نظام جمع‌آوری و تصفیه فاضلاب، ₂₁x : قدمت تاریخی شهر و وجود ابنیه تاریخی و مذهبی شهر، ₂₂ x: آلودگی ناشی از فاضلاب نزدیک شهر (وجود پشه و جزء آن).

پس از تجزیه و تحلیل متغیرها و وضعیت موجود شهر زارچ، مقدار داده های هر یک از موارد چهارگانه به عددی از 1 تا 10 استاندارسازی شد (جدول شماره 8). سپس قوت‌ها، ضعف‌ها، فرصت‌ها و تهدیدها محاسبه گردید. در نهایت میانگین ضریب هر یک از مؤلفه های SWOT در شهر محاسبه شد. برابر بررسی‌های صورت گرفته شهر زارچ دارای نقاط قوت و فرصت‌های مناسبی بوده است به گونه‌ای که از آنها می‌توان برای از بین بردن نقاط ضعف موجود که چشمگیر هم است – به مقدار 1/9 – استفاده کرد تا ضمن افزایش درآمد شهرداری، مدیریت مطلوب شهری و خدمات‌رسانی بهینه به شهروندان حاصل شود.

جدول 8- استاندارد سازی ضرایب متغیرها از 1 تا 10 در مدل SWOT در شهر زارچ

منبع: نگارندگان

پس از این که عوامل داخلی (نقاط قوت و ضعف) و عوامل خارجی (فرصت‌ها و تهدیدات) و ضرایب آنها مشخص گردید، نسبت هر کدام از این چهار فاکتور در شهر زارچ در جدول شماره 9 ارایه شده است. در ستون SWOT درصد متغیرهای وارد بر مدل در شهر آورده شده است. سپس مشخص شده چه درصدی به قوت‌ها، ضعف‌ها، فرصت‌ها و تهدیدات اختصاص یافته است. در نهایت بر اساس درصدهای محاسبه شده نوع راهکار لازم برای بهبود مدیریت شهری زارچ انتخاب شده است.

جدول 9- محاسبه درصد نقاط قوت، ضعف، فرصت و تهدید شهر زارچ

 منبع: نگارندگان