پیوندهای مفید
اخبار و اعلانات
آمار
| تعداد نشریات | 43 |
| تعداد شمارهها | 1,686 |
| تعداد مقالات | 13,791 |
| تعداد مشاهده مقاله | 32,416,486 |
| تعداد دریافت فایل اصل مقاله | 12,800,569 |
تحلیلی بر روند تغییرهای سطوح توسعه و نابرابری های ناحیه ای [1] در نقاط شهری استان آذربایجانشرقی در سال های 1365، 1375 و 1385 | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| جغرافیا و برنامه ریزی محیطی | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| مقاله 2، دوره 20، شماره 3، آذر 1388، صفحه 21-44 اصل مقاله (353.63 K) | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| نوع مقاله: مقاله پژوهشی | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| نویسندگان | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| فیروز جمالی1؛ محمدرضا پورمحمدی1؛ ابوالفضل قنبری* 2 | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| 1استاد گروه جغرافیا، دانشگاه تبریز | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| 2دانشجوی دکتری جغرافیا و برنامهریزی شهری، دانشگاه تبریز | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| چکیده | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| هدف این مقاله، تعیین درجه توسعه یافتگی نقاط شهری استان آذربایجان شرقی و تحلیل روند نابرابریهای ناحیهای در استان، طی سالهای 1365، 1375 و 1385 است. محدودهمورد مطالعه، شامل نقاط شهری استان آذربایجان شرقی در سالهای مذکور است. روش پژوهش «توصیفی - تحلیلی» است. شاخصهای مورد بررسی متشکل از 39 شاخص، شامل شاخصهای بهداشتی و درمانی، فرهنگی و آموزشی، اقتصادی، زیربنایی و مسکن، ورزشی و تلفیقی از شاخصهای مورد مطالعه است. با استفاده از روشهای تحلیل عاملی و موریس، درجهتوسعه یافتگی و رتبهی هر یک از نواحی محاسبه شده است. سپس با بهرهگیری از مدل تحلیل خوشهای، نقاط شهری استان آذربایجان شرقی در سه سطح توسعه یافته، نیمه توسعه یافته و محروم طبقهبندی شده است. با توجه به شاخصهای مورد مطالعه، با وجود توسعه نامتعادل بین نقاط شهری استان، شکاف و واگرایی بین ناحیهای در سال 1385 نسبت به سال 1365 تا حدودی کاسته شده و یک نوع همگرایی و تجانس بین ناحیهای در حال شکل گیری است. | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| کلیدواژهها | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| ناحیه؛ نابرابری؛ توسعه؛ نقاط شهری؛ استان آذربایجان شرقی | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| اصل مقاله | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
نابرابری[1] در طول اعصار مختلف و از دیدگاههای متنوع، توسط فیلسوفان، دانشمندان علوم اجتماعی، اقتصاددانان، جغرافیدانان، نظریه پردازان علوم ناحیهای و دیگران مورد بحث و بررسی قرار گرفته و به ظهور نظریههای متعددی در این زمینه منجر شده است. «امروزه در ادبیات اقتصاد ناحیهای، تمایل به بررسی علل و پیامدهای نابرابریهای ناحیهای افزایش یافته است (Bono, 2007: 44)؛ چنانکه نابرابری ناحیهای به موضوع محوری در تحقیقات جغرافیدانان و دانشمندان علوم ناحیهای تبدیل شده است ( (Yu and Wei, 2003: 514. توجه به نابرابریهای فضایی و بی عدالتی فضایی در مطالعات جغرافیایی در طول دهة1970 نمایان شد (Smith, 1994)؛ به طوری که «سه جغرافیدان معروف معاصر، جانستون[2]، ناکس[3] و کوتس، مطالعة نابرابریهای فضایی را کانون جغرافیای نو میدانند (شکوئی، 1382 :277). نابرابری در فرصتهای زندگی تأثیر مستقیمیروی تواناییهای انسان دارد. معایب باطنی نابرابری مفهوم عدالت اجتماعی را زیر سؤال برده، خدشه دار میکند. نابرابریهای وسیع مبتنی بر ثروت، جمعیت و نژاد جهت رشد ناحیه، دموکراسی و انسجام اجتماعی مضر است. همچنین نابرابری، مشروعیت سیاسی را تضعیف نموده، دولت را به سوی زوال میبرد (UNDP, 2005: 51 54). در آمریکای لاتین، مسألة عمده توزیع نابرابر درآمد شهری است که نتیجهاش دوگانگی اقتصاد شهری و تشدید جدایی گزینی اجتماعی شهرهاست؛ آپارتمانهای پرزرق و برق، مؤسسات بلندمرتبة مجلل، هتلهای بلندمرتبه در مراکز شهری و حلبی آبادها[4] در حاشیةآنهاست ( (Hall and Pfeiffer, 2000: 127. به هر حال، «نابرابریهای ناحیهای در تمام اشکال و سطوح آن میتواند پیامدهای ناگواری را به همراه داشته باشد. (Pacion, 2003: 291) البته، این پدیده یکی از ویژگیهای بارز شهرهای جهان سوم است و در همة این کشورها کم و بیش مشهود است. برخی از صاحبنظران، نابرابری را به طور سیستمی میکنند و مجموعهای از عوامل طبیعی، تاریخی، اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، بین المللی و غیر آن را در تکوین، تشدید و یا کاهش نابرابریهای ناحیهای مؤثر میدانند. در پاسخ به این سؤال که چرا نابرابری همچنان تداوم دارد، عدهای دو عامل اصلی و مبنایی را در ایجاد فضاهای ناموزون توسعه در مقیاس یک کشور و منطقه دخیل میدانند. این دو عامل عبارتند: از منشأ جغرافیایی قدرت و جغرافیایی سود. یکی از وجوه قدرت در حاکمیت ملی و منطقهای منشاء جغرافیایی آن است. متأسفانه میزان نفوذ این قدرت عموماً به زیان مناطق کم توسعه در مقیاس ملی و نواحی کم توسعه در مقیاس منطقهای است (عظیمی، 1384: 66)، زیرا نواحی فقیر اغلب از لحاظ سیاسی نیز در حاکمیت ضعیف هستند (هاروی، 1379: 113). از این رو، دولتها میتوانند نقش بسزایی را در زمینة افزایش یا کاهش نابرابریهای ناحیهای بازی کنند. «دولتهای ملی نقش حیاتی در توسعة اقتصادی ناحیه از طریق سرمایه گذاری مستقیم، تخصیص منابع، مالیات و سیاستهایی در زمینة تجارت و سرمایه گذاری خارجی ایفا میکنند (song and et al, 2000: 254). در تجزیه و تحلیل علل و عوامل نابرابری نواحی، علاوه بر نقش مؤثر دولت، نباید از عوامل طبیعی و تفاوتهای سرزمینی، اقتصاد سیاسی، انقلاب صنعتی، استثمار، جهانی شدن و شرکتهای فراملیتی، دین و سنت و غیر آن غافل ماند. بررسی شاخصهای اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و بهداشتی، یکی از مؤلفههای مهم پدیدة توسعه یافتگی است. بعد از انقلاب صنعتی، روند رو به رشد اقتصاد سرمایه داری، نواحی دور دست تر را در اقتصاد نوظهور جهانی سهیم کرد، شهرهای موجود در نظام نوین، ادغام و وظایف آنها دستخوش دگرگونی شد (گیلبرت و دیگران، 1375: 101). تورم توسعه و تراکم رشد بویژه در کشورهای جهان سوم سبب بروز عدم تعادلهای ناحیهای شد که پیامد آن به سیل عظیم مهاجرتهای روستا ـ شهری، عقب ماندگی نقاط دیگر و نابرابریهای ناحیهای منجر شد (معصومیاشکوری، 1376: 17). از جمله پیامدهای منفی نابرابریهای ناحیهای، به وجود آمدن نخست شهری[5] است. مطابق نظریة هوزلیتز[6] نخست شهری، به ایجاد شهرهای انگلی منجر میشود (Sharbatoghlie, 1991: 148). از جمله پیامدهای منفی دیگر نابرابری، کوچ و مسایل همراه آن (نوربخش، 1382: 80) فقر، بیکاری، به هم خوردن ساختار جمعیتی و اشتغال، لطمه دیدن انسجام و یکپارچگی ملی است (یاسوری، 1384: 143-142). مطالعه در زمینة نابرابریهای ناحیهای در سطح دنیا به صورت آکادمیک با کار محققانی نظیر ویلیامسون[7] (1965)؛ فولمیر[8] (1979)؛ سوجا[9] (1980)؛ اسمیت[10] (1984)؛ لی[11] (2000)؛ وای[12] و فان[13] (2000)؛ یو[14] و وای (2003)؛ وای و یی[15] (2004)؛ غلام حسن[16] (2004)؛ لیو[17] (2006)؛ فرزیر[18] (2006)؛ هلد[19] و کایا[20] (2007)؛ سن[21] (1379) و محققان دیگر شدت گرفت. در مورد ایران نیز مطالعاتی توسط محققان از جمله امیراحمدی (1986، 1987 و1990)؛ شربت اوغلی (1991)؛ کلانتری (1996 و 1996)؛ افروغ (1377)؛ زیاری (1381،1379،1377)؛ طالبی و زنگیآبادی (1380)؛ نوربخش (1382)؛ حکمت نیا و موسوی (1383)؛ قنبری هفت چشمه و حسین زادةدلیر (1384)؛ یاسوری (1384)؛ بدری و اکبریان رونیزی (1385) و محققان دیگر صورت گرفته است. در کشور ایران و در محدودة مورد مطالعه یعنی نقاط شهری استان آذربایجان شرقی، تمرکز امکانات و خدمات اداری و اقتصادی در نخست شهر ناحیهای، کلان شهر تبریز، تحت تأثیر مکانیسمهای حاکم بر ساختار اقتصادی و اجتماعی کشور و نحوة نگرش به توسعه بر پایة ایجاد قطبهای رشد به جریان عظیم مهاجرت سرمایه و نیروی انسانی ماهر و متخصص از نواحی پیرامونی به این ناحیه منجر شده که نتیجة آن، رشد و تمرکز امکانات در یک نقطه و رکود در نواحی دیگر است. با افزایش شکاف توسعه بین نواحی، عدالت اجتماعی- اقتصادی مفهوم خود را از دست داد. به هر حال، توسعه و توسعه یافتگی در ایران با چالشهای متعددی رو به رو بوده و متعاقب آن در استان آذربایجان شرقی نیز، نابرابری و فقدان تعادل در پراکنش بهینة امکانات و منابع و تمرکز امکانات و خدمات در نخست شهر ناحیهای، عدم تعادل و شکاف توسعة بین نواحی استان را موجب شده است. اهمیت تحقیق حاضر در این است که با شناخت دقیق ابعاد و زوایای گوناگون وضعیت موجود و شناسایی نواحی عقب مانده و محروم در استان آذربایجان شرقی، توجه برنامهریزان و طراحان توسعه را به اتخاذ سیاستها و راهبردهایی برای کاهش نابرابریهای ناحیهای معطوف کند. در همین راستا، هدف قراردادن توسعة نواحی و شناساندن نموداری توزیع عدالت اقتصادی- اجتماعی میان نواحی برای کاهش نابرابریهای ناحیهای ضروری است. برای انجام این تحقیق سؤالهای پژوهشی به شرح ذیل عنوان شده است: 1- آیا میان نقاط شهری استان آذربایجان شرقی به لحاظ برخورداری از شاخصهای توسعه تفاوت وجود دارد؟ 2- آیا نقاط شهری استان آذربایجان شرقی از لحاظ توسعه یافتگی قابل تقسیم بندی به نواحی توسعه یافته، نیمه توسعه یافته و محروم هستند؟ 3- میزان نابرابریها و شکاف در میان نقاط شهری استان آذربایجان شرقی در سال 1385 کاهش یا افزایش داشته است؟ بنابراین، اهدف تحقیق حاضر، دستیابی به درجة برخورداری نقاط شهری استان آذربایجان شرقی از نظر شاخصهای توسعه و دستیابی به میزان نابرابری و روند تغییرات سطوح توسعه در سالهای 1365- 1385 در محدودة مورد مطالعه است که طی آن با استفاده از روشهای تحلیل عاملی[22]، موریس[23]، ضریب پراکندگی[24]، شاخصهای بخشهای بهداشتی و درمانی، فرهنگی و آموزشی، اقتصادی، زیربنایی و مسکن، ورزشی و تلفیقی بررسی و علل و عوامل تأثیرگذار بر این تغییرات با تحلیل نظری تشریح شده است.
روش پژوهش روش پژوهش مورد استفاده در این تحقیق «توصیفی ـ تحلیلی» و رویکرد حاکم بر آن، کاربردی است. محدودة مورد مطالعه، نقاط شهری استان آذربایجان شرقی، طی سالهای 1365، 75 و85 بر اساس تقسیمات سیاسی- اداری است. شاخصهای مورد بررسی 39 شاخص است که شاخصهای اقتصادی، زیربنایی و مسکن، فرهنگی و آموزشی، بهداشتی و درمانی، ورزشی و تلفیقی را در بر میگیرد. اطلاعات مورد نیاز از سرشماریهای عمومینفوس و مسکن و سالنامههای آماری، مراجعة حضوری به ادارات و سازمانهای ذی ربط جمع آوری شده است. شایان ذکر است، از آنجایی که دادههای نقاط شهری در سرشماریها منتشر نمیشود، از این رو این دادهها از مرکز آمار ایران و برخی از آنها با مراجعة حضوری به ادارات و سازمانها اخذ شده که در بخش منابع به آنها اشاره شده است. از طریق مدل تحلیل عاملی 39 شاخص انتخابی به عوامل معنی دار تبدیل شده؛ به طوری که سهم هر عامل در توسعة انسانی و نابرابری مشخص شده است. با استفاده از روش موریس، درجة توسعه یافتگی نواحی محاسبه و با استفاده از روش تحلیل خوشهای[25] و بر مبنای درجة برخورداری حاصل از روشهای تحلیل عاملی و موریس نقاط شهری استان آذربایجان شرقی در هر سه دورة زمانی در سه سطح توسعه یافته، نیمه توسعه یافته و محروم طبقهبندی شده اند. سپس با بهره گیری از ضریب پراکندگی روند و شکاف نابرابریهای ناحیهای در سالهای مورد مطالعه، مشخص شده و در نهایت به ارایة رابطة رگرسیونی برای پیشبینی سهم عوامل تأثیرگذار بر توسعة نواحی پرداخته شده است. لازم به ذکر است که استخراج نقشهها در نرم افزار9.2 ArcGIS پس از تشکیل پایگاه داده در نرم افزار مذکور صورت گرفته است.
شاخصهای تحقیق تعیین شاخصها، مهمترین قدم در مطالعات توسعة ناحیهای است و در واقع، بیان آماری پدیدههای موجود در ناحیه است (کلانتری،1380: 111). شاخصها ارقامی هستند که برای اندازه گیری و سنجش نوسانهای عوامل متغیر در طول زمان به کار میروند (آسایش، 1374: 29). انتخاب شاخص مناسب برای هر جامعه بستگی به دسترسی به آمارها، ماهیت و ترکیب جمعیتی و درآمدی آن جامعه، هدف برنامهریزی و سیاست گذاری و بالاخره انتخاب محقق دارد (رئیس دانا، 1384 :1). بستر[26] بر قابلیت کاربردی بودن شاخصها تأکید میکند (Baster, 1972) و سیرز[27] معتقد است که مهمترین کاربرد شاخصها، ارایةاهداف برنامهریزی است (Seers, 1972: 3). در این پژوهش نیز علی رغم محدودیت در دسترسی به دادهها سعی شده است از شاخصهایی استفاده شود که بتواند اهداف محقق را در سنجش توسعه و میزان نابرابریهای ناحیهای به نمایش بگذارد. تعداد شاخصهای مورد استفاده در این تحقیق 39 عدد است که عبارتند از: 1- شاخصهای اقتصادی درصد کل شاغلان ناحیه نسبت به جمعیت فعال ناحیه، معکوس نرخ بیکاری، درصد شاغلان بخش صنعت به کل شاغلان، درصد شاغلان بخش معدن به کل شاغلان، درصد شاغلان حمل و نقل و ارتباطات به کل شاغلان، درصد شاغلان دارای تحصیلات عالی نسبت به کل شاغلان، درصد شاغلان دارای تحصیلات عالیة زن به کل شاغلان زن، میزان فعالیت؛ یعنی نرخ مشارکت زنان در فعالیتهای اقتصادی، درصد قانونگذاران و مقامات عالی رتبه نسبت به کل شاغلان. 2- شاخصهای فرهنگی و آموزشی ضریب باسوادی ناحیه، ضریب باسوادی زنان، نرخ پوشش تحصیلی، درصد محصلان مرد، درصد محصلان زن، درصد فارغ التحصیلان عالی در ازای هزار نفر جمعیت، درصد فارغ التحصیلان عالی زن در ازای هزار نفر جمعیت زن، تعداد دانشجویان به ازای هزار نفر جمعیت، تعداد دانشجویان زن به ازای هزار نفر جمعیت زن، تعداد آموزشگاه در ازای هزار نفر دانش آموز، معکوس نسبت دانش آموز به کلاس، کارکنان آموزشی و اداری در ازای هزار نفر دانش آموز. 3- شاخصهای جمعیتی معکوس بارتکفل، معکوس خانوار به مسکن، تعداد اتاق به خانوار (4 اتاق و بیشتر)، تعداد نفر در اتاق (3 نفر و کمتر). 4- شاخصهای زیربنایی و مسکن درصد واحدهای مسکونی دارای برق، درصد واحدهای مسکونی دارای تلفن، درصد واحدهای مسکونی دارای آب لوله کشی، درصد واحدهای مسکونی دارای گاز، درصد مساکن با دوام (اسکلت فلزی و بتون آرمه)، نسبت برق مصرفی صنعتی ناحیه به کل برق مصرفی ناحیه. 5- شاخصهای بهداشتی و درمانی تعداد پزشک عمومیبه ازای هزار نفر جمعیت، تعداد تخت مؤسسات درمانی به ازای هزار نفر جمعیت، تعداد داروخانه به ازای هزار نفر جمعیت، تعداد پزشکان متخصص به ازای هزار نفر جمعیت، تعداد دندانپزشک به ازای هزار نفر جمعیت، تعداد آزمایشگاه به ازای هزار نفر جمعیت. 6- شاخصهای ورزشی سرانة ورزشی کل ناحیه، سرانة ورزشی زنان ناحیه. رتبهبندی و تعیین درجة توسعه یافتگی نقاط شهری استان آذربایجان شرقی در سالهای1365،75 و85 استان آذربایجان شرقی بر اساس تقسیمات سیاسی- اداری در سال 1365 دارای 30 نقطة شهری بوده است. با استفاده از روش تحلیل عاملی درجة توسعه یافتگی نقاط شهری استان آذربایجان شرقی محاسبه و رتبة هر یک از نقاط در شاخصهای مختلف مشخص شد. مطابق محاسبات صورت گرفته، با آنکه تبریز در شاخصهای بهداشتی و درمانی و زیربنایی و مسکن، خامنه در شاخصهای اقتصادی و ورزشی و کلیبر در شاخصهای فرهنگی و آموزشی، به عنوان برخوردارترین نقاط شهری استان آذربایجان شرقی شناخته شدند، ولی در پایان خامنه در شاخصهای تلفیقی رتبة اول را به دست آورد و به عنوان توسعه یافتهترین نقطة شهری مشخص شد (جدول شماره ی1). نکتة قابل تأمل در سال 1365 قرار گرفتن تبریز در رتبة 3 بعد از شهرهای خامنه و کلیبر است. علی رغم این که تبریز به عنوان کلان شهر برتر ناحیه و حتی کشور با تمرکز عظیم امکانات اداری- سیاسی، تجاری و غیر آن تا حدودی توانسته است حوزة نفوذ خود را در سطح ناحیهای و فرا ناحیهای تقویت کند، به طوری که حوزة نفوذ خود را تا کرمانشاه، ایلام و سنندج گسترش داده است، ولی به دلایل نقش مهاجر پذیری، کمبود و یا تطابق نداشتن امکانات زیربنایی و در نتیجه کمبود فرصتهای شغلی در این شهر و غیر آن، به نزول رتبة این شهر در میان سایر نقاط شهری استان منجر شده است. با وجود آنکه نابرابری در بین نقاط شهری استان آذربایجان شرقی مشهود است، اما چنانچه شاخصهای اقتصادی، مسکن و زیربنایی و فرهنگی و آموزشی ملاک توسعه و نابرابری قرار گیرد، در درجة توسعه یافتگی و نابرابری میان نقاط شهری استان تفاوت زیادی دیده نمیشود، در حالی که اگر شاخصهای بهداشتی و درمانی و ورزشی معیار محاسبه باشد، نوعی واگرایی و نابرابری در امکانات توسعه به چشم میخورد. در سال 1365، 9 شهر به عنوان توسعه یافته، 12 شهر نیمه توسعه یافته و 9 شهر به عنوان محرومترین نقاط شهری استان شناسایی شد که در این میان خامنه به عنوان برخوردارترین نقطة شهری و باسمنج محرومترین نقطة شهری استان شناخته شد. تعداد نقاط شهری استان آذربایجان شرقی در سال 1375 بر اساس تقسیمات اداری- سیاسی 39 شهر بوده است. بر اساس جدول شمارة 2 نتایج بررسی حاکی از آن است که از 9 شهر توسعه یافته در سال 1365 تنها شهر خامنه در سال 1375 در ردیف نقاط شهری توسعه یافتة استان باقی مانده و بقیة نقاط شهری به ردیف شهرهای نیمه توسعه یافته و محروم سقوط کردهاند که از آن جمله میتوان به مرند اشاره کرد که به شهرهای محروم استان پیوسته است. نکتة قابل تأمل در سال 1375، قرار گرفتن تبریز در ردیف شهرهای نیمه توسعه یافتة استان است که این امر ناشی از نقش مهاجرپذیری و هجوم روزافزون مهاجران به این شهر و در نتیجه، تطابق نداشتن امکانات و تسهیلات با جمعیت رو به رشد تصاعدی آن است. آنچه که از جدول شمارة 2 استنباط میشود، این است که تنها یک شهر در ردیف توسعه یافته، 21 شهر در ردیف شهرهای نیمه توسعه یافته و 17 شهر در ریف شهرهای محروم قرار گرفتهاند که از این میان خامنه به عنوان برخوردارترین و زرنق محرومترین نقاط شهری استان محسوب میشوند. شاید یکی از عوامل مهم توسعه یافتگی شهر خامنه پررنگ بودن نقش عوامل سیاسی در آن باشد. بررسیهای تحلیلی بیانگر آن است که یک نوع بی تعادلی در سلسله مراتب توسعه در نقاط شهری استان آذربایجان شرقی، به دلیل قرار گرفتن بیشتر شهرها در ردیف شهرهای نیمه توسعه یافته و محروم وجود دارد. شاید این امر از ضعف در برنامه ریزیها، مسایل اقتصاد سیاسی، احزاب سیاسی، مسایل قومی، زبانی، شرایط خاص ژئوپلیتیک ناحیه و ضعف مدیریت سرچشمه بگیرد. چون نابرابری در بیشتر موارد از دو عامل انسانی یا طبیعی ناشی میشود که به نظر میرسد در نقاط شهری استان آذربایجان شرقی نقش عوامل انسانی بیشتر دخیل است. با همة این اوصاف و با توجه به جدول شمارة 2 از میزان نابرابریهای ناحیهای در شاخصهای بهداشتی و درمانی و مسکن و زیربنایی کاسته و در عوض تا حدودی به میزان این نابرابری در شاخصهای اقتصادی افزوده شده است. شاخصهای ورزشی نیز بدون تغییر و بالاترین نابرابری را در سطح نقاط شهری استان نشان میدهد. بر اساس تقسیمات اداری- سیاسی سال 1385 استان آذربایجان شرقی دارای 57 نقطة شهری بوده است. با استفاده از روشهای تحلیل عاملی و موریس، درجةتوسعه یافتگی هر یک از نقاط شهری استان در شاخصهای توسعه محاسبه گردید. نتایج به دست آمده از هر دو روش، تفاوتهایی را در سلسله مراتب سطوح توسعه نشان میدهد. چنانکه در روش تحلیل عاملی، خامنه به عنوان برخودارترین نقطة شهری و کلوانق به عنوان محرومترین شهر استان شناخته شده است و شهر تبریز رتبة9 را از نظر توسعه یافتگی به دست آورده است، ولی در روش موریس، شبستر به عنوان برخوردارترین نقطة شهری مشخص شده و تبریز در رتبة چهارم پس از خامنه قرار گرفته است. کلوانق نیز به عنوان محرومترین نقطة شهری استان معرفی شده است (جداول شمارة 3 و 4). بنابراین، در کاربرد روشهای کمی رعایت جانب احتیاط ضرورت داشته، صرف استفاده از یک یا چند مدل کمی نمیتواند نشان دهندة همة واقعیات موجود یک جامعه باشد. این امر را میتوان ناشی از چندین عامل از جمله ضعف روشهای کمی در ارایة تحلیل دقیق از وضع موجود اجتماعات انسانی و رفتار آنها، عدم امکان کمی کردن همه امور کیفی، عدم امکان و شناسایی همة متغیرها و نهایتاً الزام به کاهش تعداد متغیرها[28] در مدلهای کمی دانست (بدری و اکبریان رونیزی، 1385: 20).
جدول شماره 1 رتبه بندی نقاط شهری استان آذربایجان شرقی در شاخصهای توسعه در سال1365
مأخذ: نگارندگان جدول شماره 2 رتبه بندی نقاط شهری استان آذربایجان شرقی در شاخصهای توسعه در سال1375
مأخذ: پیشین
با نگاه به جدول شمارة 3 تا 5، روشن میشود که بیشتر شهرهای واقع شده در ردیف شهرهای محروم به تازگی تبدیل به شهر شده و تقریباً همةآنها از حالت روستا ـ شهری برخوردارند. نکتة قابل تأمل در جدول شمارة 3 این است که، ورزقان با آنکه در شاخصهای بخش اقتصادی در سال 1375 دررتبة 38 قرار گرفته بود، در سال 1385 با یک جهش قابل ملاحظهای به عنوان برخوردارترین نقطة شهری استان آذربایجان شرقی از نظر شاخصهای اقتصادی شناخته شده است. این امر شاید ناشی از شروع به کار معدن سونگون به عنوان دومین معدن بزرگ مس جهان در این ناحیه و یا ضعف آمارگیری در ناحیة مذکور باشد. بنابراین، میتوان نتیجه گرفت که رتبه و سطح شهرها در شاخصهای بخشهای مختلف در هر سه دورة زمانی متفاوت است که این مسأله شاید ناشی از ضعف آمارگیری یا بیانگر توسعة نامتعادل نقاط شهری استان آذربایجان شرقی در شاخصهای بخشهای مختلف باشد. با وجود توسعة نامتعادل بین نقاط شهری استان، شکاف و واگرایی بین ناحیهای در سال 1385 نسبت به سال 1365 تا حدودی کاسته شده و یک نوع همگرایی و تجانس بین ناحیهای در حال شکل گیری است. چنانچه با توجه به جدول شمارة 3 میتوان استنباط کرد که به ترتیب شاخصهای اقتصادی، بهداشتی و درمانی و ورزشی بالاترین همگرایی و کاهش نابرابریهای ناحیهای را نسبت به سال 1365 نشان میدهند. اما نکتة قابل بحث، تفاوت در روش شناخت استنباطی با آن چیزی است که از آمارهای هر یک از شاخصهای مورد بررسی به دست آمده است، زیرا هر انسان اندیشمندی در فضایی که زیست میکند، بهتر از هر فرد دیگری به این موضوع واقف است که آیا در وضعیت نابرابر قرار گرفته است یا خیر؟.
جدول شماره 3 رتبه بندی نقاط شهری استان آذربایجان شرقی در شاخصهای توسعه در سال1385
مأخذ: پیشین جدول شماره 4 رتبه بندی نقاط شهری استان آذربایجان شرقی بر اساس روش موریس در شاخصهای توسعه در سال1385
مأخذ: پیشین
جدول شماره 5 سطوح توسعة نقاط شهری استان آذربایجان شرقی بر اساس شاخص تلفیقی توسعه در سالهای 1365، 75 و85
مأخذ: پیشین
روند نابرابریهای ناحیهای در نقاط شهری استان آذربایجان شرقی در سالهای 1365، 75 و 85 نابرابریهای ناحیهای از مسایل عمده و نگران کننده در بیشتر بخشهای جهان است (dupont, 2007:193). در واقع، میتوان گفت که نابرابریهای ناحیهای، تداوم چالشهای توسعه در بیشتر کشورها را نشان میدهد (shankar and Shah, 2003: 1421). بررسی این نابرابریها، نیازمند استفاده از مبانی نظری خاص با تکیه بر عناصر تحلیلی است. به عبارت دیگر، مبانی نظری و دیدگاههای مختلف در بررسی نابرابریهای ناحیهای، علل و آثار این نابرابریها را از جنبههای مختلف آشکار خواهد ساخت (حکمت نیا و موسوی، 1383 : 108). برای بررسی روند نابرابریهای ناحیهای در نقاط شهری استان آذربایجان شرقی در سالهای 1365، 75 و 85 از ضریب پراکندگی استفاده شده است. با مقایسةضریب پراکندگی شاخصهای بخشهای مختلف نقاط شهری استان آذربایجان شرقی در محدودة زمانی مورد مطالعه به این نتیجه میرسیم که مقدار ضریب پراکندگی در همة شاخصهای بخشهای مورد استفاده در تحقیق در سال 1385 نسبت به سال 1365 کاهش یافته است (جدول شمارة 6). با استناد به جدول شمارة 7 مشخص میشود که به ترتیب شاخصهای اقتصادی، بهداشتی و درمانی، ورزشی، زیربنایی و مسکن و فرهنگی و آموزشی بیشترین کاهش را نشان میدهند. بنابراین، میتوان نتیجه گرفت که در سال 1385 در شاخصهای مورد مطالعه و در نقاط شهری استان آذربایجان شرقی از میزان نابرابریها تا حدودی کاسته شده و گرایش به همگرایی و تعادل ناحیهای در این نواحی در آمارها تا حدودی ملموس است.
جدول شماره 6 مقایسة ضریب پراکندگی شاخصهای توسعة نقاط شهری استان آذربایجان شرقی در سالهای65،75 و85
مأخذ: نگارندگان
مأخذ: پیشین
پیشبینی اولویت توسعة نواحی با استفاده از نرم افزار رایانهای SPSS و بهره گیری از مدل رگرسیون چند متغیره میتوان اولویت توسعة نقاط شهری استان آذربایجان شرقی را بر اساس امتیاز عاملی شاخصها محاسبه و پیش بینی کرد. در این محاسبات امتیاز عاملی شاخصهای بخش فرهنگی و آموزشی به دلیل اهمیت بیشتر این شاخصها نسبت به سایر شاخصها در توسعة آتی نقاط شهری استان، به عنوان متغیر وابسته و امتیاز عاملی شاخصهای اقتصادی، بهداشتی و درمانی، زیربنایی و مسکن و ورزشی، به عنوان عامل متغیرهای مستقل در نظر گرفته شدهاند. نتایج محاسبات بیانگر آن است که R2 به دست آمده 576/ است (جدول شماره 7). همچنین در جدول شمارة7، R2 به دست آمده نشان میدهد که 576/ درصد تغییرات درجة توسعه یافتگی در نقاط شهری استان آذربایجان شرقی ناشی از چهار عامل مورد بررسی بوده است. در جدول ANOVA نیز معنی دار بودن رگرسیون و رابطةخطی بین متغیرها با سطح معنی داری (Sig: 000) که معنی دار بودن آن را در سطح 99 درصد نشان میدهد، تأیید میگردد (جدول شماره ی8). با استفاده از جدول شمارة 9 مدل پیش بینی اولویت توسعة نقاط شهری استان آذربایجان شرقی که از رابطة رگرسیونی مدل استخراج شده است به شرح ذیل میباشد: 4x317/0 + 3x314/0 + 2x073/0 + 1x071/1 + 887/1 = y مقادیر بتا (b) نشان میدهد که به ترتیب سهم شاخصهای بهداشتی و درمانی، زیربنایی و مسکن، ورزشی و اقتصادی در پیش گویی درجة توسعه یافتگی و در نتیجه کاهش نابرابریهای ناحیهای بیشتر است. زیرا یک واحد تغییر در انحراف معیار بخشهای مؤثر، باعث میشود انحراف معیار درجة توسعه یافتگی به ترتیب به اندازههای 618/0، 314/0، 183/0 و 084/0 درصد تغییر پیدا کند. بنابراین، میتوان گفت که از میان شاخصهای انتخابی، مهمترین بخش در کاهش یا افزایش میزان نابرابری و درجة توسعه یافتگی متعلق به شاخصهای بهداشتی و درمانی و کم اهمیتترین بخش متعلق به شاخصهای اقتصادی است. با توجه به مدل رگرسیونی بخشهای پیش بینی شده برای توسعة نقاط شهری استان آذربایجان شرقی، به ترتیب شاخصهای بهداشتی و درمانی، زیربنایی و مسکن، ورزشی و اقتصادی است. بنابراین، با توجه به مدل رگرسیونی، شاخصهای بهداشتی و درمانی و زیربنایی و مسکن در اولویت اول به ترتیب برای نواحی محروم، نیمه توسعه یافته و توسعه یافته پیشنهاد میشود. شاخصهای ورزشی و اقتصادی در اولویت دوم به ترتیب برای نواحی محروم، نیمه توسعه یافته و توسعه یافته توصیه میشود.
نتیجه گیری در پژوهش حاضر، 39 شاخص انتخابی توسعه از طریق روشهای تحلیل عاملی و موریس بررسی گردید. مطابق محاسبات صورت گرفته در سال 1365، 9 شهر به عنوان توسعه یافته، 12 شهر نیمه توسعه یافته و 9 شهر به عنوان محرومترین نقاط شهری استان شناسایی شد، که در این میان، خامنه به عنوان برخوردارترین نقطة شهری و باسمنج محرومترین نقطة شهری استان شناخته شد. نکتة قابل تأمل در سال 1365 قرار گرفتن تبریز در رتبة سوم است که این امر با وجود تمرکز شدید امکانات استان در این شهر به دلیل نقش مهاجرپذیری تحتالشعاع قرار گرفته و به نزول رتبة آن در میان سایر نقاط شهری استان منجر شده است. در سال 1375 تنها یک شهر در ردیف توسعه یافته، 21 شهر در ردیف شهرهای نیمه توسعه یافته و 17 شهر در ردیف شهرهای محروم قرار گرفتهاند که از این میان خامنه به عنوان برخوردارترین و زرنق محرومترین نقاط شهری استان را تشکیل میدهند. بنابراین، میتوان نتیجه گرفت که یک نوع عدم تعادل در سلسله مراتب توسعه در نقاط شهری استان آذربایجان شرقی، به دلیل قرار گرفتن بیشتر شهرها در ردیف شهرهای نیمه توسعه یافته و محروم وجود دارد. شاید این امر از ضعف در برنامهریزیها، مسایل اقتصاد سیاسی، احزاب سیاسی، مسایل قومی، زبانی، شرایط خاص ژئوپلیتیک ناحیه، ضعف مدیران استانی و عواملی نظیر آن نشأت میگیرد. در سال 1385 از روشهای تحلیل عاملی و موریس برای تعیین درجة توسعه یافتگی نقاط شهری استان آذربایجان شرقی استفاده شد. نتایج به دست آمده از هر دو روش، تفاوتهایی را در سلسله مراتب سطوح توسعه نشان میدهد: چنانکه در روش تحلیل عاملی، خامنه به عنوان برخودارترین نقطة شهری و کلوانق به عنوان محرومترین شهر در استان شناخته شد، ولی در روش موریس، شبستر به عنوان برخوردارترین و کلوانق به عنوان محرومترین نقاط شهری استان معرفی شدهاند. بنابراین، در کاربرد روشهای کمیرعایت جانب احتیاط ضرورت دارد. نکات قابل تأمل در سال 1385 این است که بیشتر شهرهای واقع شده در ردیف شهرهای محروم به تازگی تبدیل به شهر شدهاند و دیگر این که ورزقان در شاخصهای بخش اقتصادی با آنکه در سال 1375 در رتبة 38 قرار گرفته بود، در سال 1385 به عنوان برخوردارترین نقطة شهری استان آذربایجان شرقی، در شاخص مذکور شناخته شده است. بنابراین، نتیجه میگیریم که رتبه و سطح شهرها در شاخصهای بخشهای مختلف در هر سه دورة زمانی متفاوت است که این مسأله شاید ناشی از ضعف آمارگیری یا بیانگر توسعة نامتعادل نقاط شهری استان آذربایجان شرقی، در شاخصهای بخشهای مختلف باشد. با توجه به شاخصهای مورد مطالعه با وجود توسعة نامتعادل بین نقاط شهری استان، شکاف و واگرایی بین ناحیهای در سال 1385 نسبت به سال 1365 تا حدودی کاسته شده و یک نوع همگرایی و تجانس بین ناحیهای در حال شکل گیری است. اما نکتة قابل بحث، تفاوت در روش شناخت استنباطی با آن چیزی است که از آمارهای هر یک از شاخصهای مورد بررسی به دست آمده است، زیرا هر انسان اندیشمندی در فضایی که زیست میکند، بهتر از هر فرد دیگری به این موضوع واقف است که آیا در وضعیت نابرابر قرار گرفته است یا خیر؟. رابطة رگرسیونی نشان میدهد که به ترتیب سهم شاخصهای بهداشتی و درمانی، مسکن و زیربنایی، ورزشی و اقتصادی در پیش گویی درجة توسعه یافتگی و در نتیجه، کاهش نابرابریهای ناحیهای بیشتر است. بنابراین، با توجه به مدل رگرسیونی، شاخصهای بهداشتی و درمانی و زیربنایی و مسکن در اولویت اول به ترتیب برای نواحی محروم، نیمه توسعه یافته و توسعه یافته پیشنهاد میشود. شاخصهای ورزشی و اقتصادی در اولویت دوم به ترتیب برای نواحی محروم، نیمه توسعه یافته و توسعه یافته توصیه میشود.
پیشنهادها - تقویت و گسترش امکانات و زیرساختهای آموزشی، فرهنگی، اقتصادی و غیر آن در نقاط شهری استان آذربایجان شرقی و فراهم ساختن زمینة لازم برای جذب سرمایهگذاری خارجی در بخشهای مختلف؛ - تمرکززدایی از شهر تبریز، تغییر نقش و عملکرد شهر تبریز و ارتقای آن در صنایع پیشرو، آموزشی و خدمات برتر در جهت تقویت نقش فراملی آن جهت خدمات رسانی به کشورهای منطقة قفقاز؛ - تعادل بخشی در سازمان فضایی استان آذربایجانشرقی از طریق ایجاد زیرساختها در نواحی محروم و تقویت شهرهای میانی استان آذربایجانشرقی نظیر مراغه، مرند، میانه، اهر و بناب جهت ایجاد کانونهای جدید توسعه؛ - تعادل نسبی توزیع جمعیت در استان آذربایجانشرقی با تمرکززدایی از شهر تبریز و جلوگیری از مهاجرتهای درون و برون استانی از طریق سیاستها و ابزارهای مؤثر؛ - توجه به توسعه و گسترش صنایع، کشاورزی و دامپروری و تأکید بر افزایش سهم تولیدات دانش محور و ارتقاء سطح فنآوری به منظور رفع نیازهای ملی و کشورهای همجوار؛ - توسعة شبکههای حمل و نقل زمینی، ریلی و هوایی در جهت گسترش ارتباطات ملی و فراملی با توجه به موقعیت قرارگیری استان بر دالانهای شرقی ـ غربی و بویژه دسترسی به دالان بین المللی؛ - گسترش و توسعة امکانات خدمات گردشگری در نواحی مستعد استان و ایجاد زمینههای لازم برای گسترش تبادلات فرهنگی میان کشورهای همجوار که اشتراکات فرهنگی زیادی با یکدیگر دارند؛ - توسعة صنایع دستی استان بویژه صنعت فرش از طریق ایجاد نمایشگاهها در سطح ملی و بین المللی؛ - ایجاد زمینههای لازم جهت گسترش بهرهبرداری از معادن استان بویژه معدن مس ورزقان در جهت محرومیت زدایی از این ناحیه؛ - توجه ویژه به فرهنگ، سنن، آداب و رسوم و زبان ناحیة آذربایجان و استفاده از نیروهای محلی در پستهای مهم ملی به منظور تحکیم و انسجام وحدت ملی [1]- Inequality [2]- R.J. Johnston [3]- Paul Knox [4]- Shanty - Towns [5]- Urban Primacy [6]- Hoselitz [7]- Williamson [8]- Folmer [9]- Soja [10]- Smith [11]-Lee [12]-Wei [13]- Fan [14]- Yu [15]-Ye [16]- Golam Hassan [17]- Liu [18]- Fraser [19]- Held [20]- Kaya [21]- Sen [22]- Factor Analysis Method [23]- Morris Method [24]- Coefficient of Variation [25]- Cluster Analysis Method [26]- Baster [27]- Seers [28]- Reductionism | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| مراجع | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
1- آسایش، حسین، (1374)، اصول و روشهای برنامهریزی روستایی، تهران: دانشگاه پیام نور. 2- استانداری آذربایجان شرقی، معاونت برنامهریزی، دفتر آمار و اطلاعات، (1387)، سالنامة استان آذربایجان شرقی، تبریز: لوح فشرده. 3- افروغ، عماد، (1377)، فضا و نابرابری اجتماعی، ارایة الگویی برای جداییگزینی و پیامدهای آن، تهران: انتشارات دانشگاه تربیت مدرس. 4- بدری، سیدعلی و سعیدرضا اکبریان رونیزی، (1385)، «مطالعةتطبیقی کاربرد روشهای سنجش توسعه یافتگی در مطالعات ناحیهای»، مجلةجغرافیا و توسعه، شمارةپیاپی7 (بهار و تابستان). 5- حکمت نیا، حسن و میرنجف موسوی، (1383)، «بررسی و تحلیل روند تغییرات سطوح توسعه و نابرابریهای ناحیهای در استان یزد (1375-1355)»، مجلةجغرافیا و توسعه، شمارةپیاپی4 (پاییز و زمستان). 6- رئیس دانا، فریبرز، (1384)، «اندازه گیری شاخص و پویش فقر در ایران»، فصلنامة رفاه اجتماعی، دورة4، شمارة17 (تابستان). 7- زیاری، کرامت الله، (1377)، «مدلهای تحلیلی فقر، توزیع درآمد و نابرابریهای منطقهای در ایران»، فصلنامةتحقیقات جغرافیایی، سال سیزدهم، شمارة1. شمارةپیاپی 48 (بهار). 8- زیاری، کرامت الله، (1379)، «سنجش درجة توسعه یافتگی فرهنگی استانهای ایران»، نامةعلوم اجتماعی، شمارة8. پیاپی 16 (پاییز و زمستان). 9- زیاری، کرامت الله، (1381)، «شناسایی سطوح توسعه در مناطق ایران»، دانشکدة ادبیات و علوم انسانی تهران، شمارة 51-50. پیاپی 162-163 (تابستان و پاییز). 10- سازمان برنامه و بودجة استان آذربایجان شرقی، معاونت آمار و اطلاعات، (1366)، آمارنامة استان آذربایجان شرقی، تبریز: سازمان برنامه و بودجة استان آذربایجان شرقی. 11- سازمان برنامه و بودجة استان آذربایجان شرقی، معاونت آمار و اطلاعات، (1376)، آمارنامة استان آذربایجان شرقی، تبریز: سازمان برنامه و بودجة استان آذربایجان شرقی. 12- سرشماری عمومینفوس و مسکن 1375،1365 و1385، مراجعة حضوری به مرکز آمار ایران و اخذ اطلاعات، 1386و1387. 13- سن، آمارتیا، (1379)، برابری و آزادی، مترجم: حسن فشارکی، تهران: شیرازه. 14- شکوئی، حسین، (1382)، اندیشههای نو در فلسفة جغرافیا، فلسفههای محیطی و مکتبهای جغرافیایی، جلد دوم، تهران: مؤسسه جغرافیایی و کارتوگرافی گیتاشناسی. 15- طالبی، هوشنگ و علی زنگیآبادی، (1380)، «تحلیل شاخصها و تعیین عوامل مؤثر در متدولوژی توسعة انسانی شهرهای بزرگ کشور»، فصلناة تحقیقات جغرافیایی، شمارة60 (بهار). 16- عظیمی، ناصر، (1381)، برنامهریزی منطقهای، شهر و انباشت سرمایه، مشهد: نشر نیکا. 17- قنبری هفت چشمه، ابوالفضل و کریم حسینزادةدلیر، (1384)، «تعیین درجة توسعه یافتگی شهرستانهای استان آذربایجانشرقی (1375)»، مجلة جغرافیا و توسعة ناحیهای، شمارة5 (پاییز و زمستان). 18- گیلبرت، آلن و جوزف گالگر، (1375)، شهرها، فقر و توسعه، شهرنشینی در جهان سوم، مترجم: پرویز کریمیناصری، تهران: انتشارات اداره کل روابط عمومیو بینالملل شهرداری تهران. 19- مراجعة حضوری به معاونت درمان، مرکز بهداشت، ادارةکل تربیت بدنی، ادارةکل آب و فاضلاب استان آذربایجان شرقی و تبریز، سازمان برق منطقهای آذربایجان، شرکت توزیع نیروی برق تبریز، شرکت مخابرات استان آذربایجان شرقی، شرکت گاز استان آذربایجان شرقی، 1386و1387. 20- معصومیاشکوری، سیدحسن، (1376)، اصول و مبانی برنامه ریزی منطقهای، انزلی: صومعه سرا. 21- نوربخش، فرهاد، (1382)، «توسعة انسانی و نابرابریهای منطقهای در ایران: الگویی برای سیاستگذاری»، اقتصاد سیاسی، شمارة 2 (تابستان). 22- وزارت آموزش و پرورش ـ دفتر آمار، برنامهریزی و بودجه، (1385)، آمار آموزش و پرورش ـ سال تحصیلی 86-1385، تهران: وزارت آموزش و پرورش ـ دفتر آمار، برنامهریزی و بودجه. 23- وزارت آموزش و پرورش ـ دفتر هماهنگی طرحها و برنامهریزی توسعه، (1367)، آمار آموزش و پرورش سال تحصیلی 66-1365، تهران: وزارت آموزش و پرورش ـ دفتر هماهنگی طرحها و برنامهریزی توسعه. 24- وزارت آموزش و پرورش- دفتر هماهنگی و تلفیق طرحها و برنامهها، (1376)، آمار آموزش و پرورش ـ سال تحصیلی 76-1375، تهران: وزارت آموزش و پرورش ـ دفتر هماهنگی و تلفیق طرحها و برنامهها. 25-هاروی، دیوید، (1379)، عدالت اجتماعی و شهر، مترجمان: فرخ حسامیان، محمدرضا حائری و بهروز منادیزاده، چاپ دوم، تهران: شرکت پردازش و برنامهریزی شهری (وابسته به شهرداری تهران). 26- یاسوری، مجید، (1384)، «سیاستگذاری منطقهای و چگونگی نابرابریها در کشور»، اطلاعات سیاسی ـ اقتصادی، شمارة212-211 (فروردین و اردیبهشت). 27-Amirahmadi,Hooshang (1986);“Regional Planning in Iran: A Survey of Problems and Policies”, The Journal of Developing Areas, Vol. 20 (July). http:// www.amirahmadi.com. 28- Amirahmadi, Hooshang and Farhad Atash (1987);“Dynamics of Provincial Development and Display in Iran 1956-1984”, TWPR, Vol. 9. Issue. 2,PP:156-185.http:// www.amirahmadi.com. 29.Amirahmadi,Hooshang (1990);“Incongruities Between the Theory and Perception of Regional Development in less Development Countries: Toward Bridging the Gap”, In: Breaking the Boundaries: A One – World Approach to Planning Education, Bishwapria Sanyal (eds), New York: Pilenum Press, PP: 211-230. http:// www.amirahmadi.com. 30- Baster, N (1972); “Development indicators: an introduction”, Journal of Development Studies, Vol. 8, No.3. 31- Bono, Fillipa and et al (2007); “Regional Inequalities in Consumption Patterns: A Multilevel Approach to the Case of Italy”, International Statistical Review, Vol. 75, No. 1 (April). http://www.blackwell-synergy.com/. 32- Hall, P and Pffeifer. U (2000); Urban Future 21: A Global Agenda for Twenty – First Century Cities, London: E and FN Spon. 33- Dupont, Vincent (2007); “Do Geographical Agglomeration, Growth and Equity Conflict?” Regional Science, Vol. 86, No. 2 (June). 34- Folmer, Hendrik and Jan Oosterhaven (1979); “Spatial Inequalities and Regional evelopment: A Framework”, In Hendrik Folmer (eds), Spatial Inequalities and Regional evelopment, Boston: Kluwer, PP: 1- 19. 35- Frazer, Garth (2006); “Inequality and Development Across and Within Countries”, World Development, Vol. 34, Issue. 9 (September). 36- Golam Hassan, Asan Ali (2004); Growth, Structural Change and Regional Inequality in Malaysia, ampshire: Ashgate. 37- Lee, Jongchul (2000); “Changes in The Source of China Regional Inequality”, China Economic Review, Volume 11, Issue. 3 (Winter). 38- Liu, Hui (2006); “Changing Regional Rural Inequality in China 1980-2002”, Journal Area, Vol. 38, Issue. 4 (December). 39- Held, David and Ayse Kaya (2007); “Introduction”, In David Held and Ayse Kaya (eds), Global Inequality, Cambridge: Polity Press, pp: 1-25. 40- Yu, Danlin and Yehua Dennis Wei (2003); “Analyzing Regional Inequality in Post–Mao China in GIS Environment”, Eurasian Geography and Economics, Vol. 44, No. 7, PP: 514- 534. http:// www.geog.utah.edu/. 41- http://www.tavanir.org.ir. 42- Kalantari, Khalil (1996);“Identification of Backward Regions in Iran”, Quarterly Journal of Geographical Research, Vol.13, No.1, PP: 120-131. 43- Kalantari, Khalil (1996);“Intra Provincial Disparities in the Dewelopment Process in Iran”, Annals of the National Association of Geographers, Vol. XVI, No.2, PP: 67-79. 44- Pacione, M (2003); Urban Geography, A Global Perspective, 2th, London: Routledge. 45- Seers, D (1972); “What are we trying to messure?”, Journal of Development Studies, Vol. 8, No.3. 46- Shankar, Raja and Anwar Shah (2003);“Bridging the Economic Divide Within Countries: A Scorecard on the Performance of Regional Policies in Reducing Regional Income Disparities”, World Development, Vol.31, No.8, PP:1421-1441. 47- Sharbatoghlie, Ahmad (1991); Urbanization and Regional Disparities in Post – Revolutionary Iran, Boulder: Westview Press. 48- Smith, Neil (1984); Uneven Development, London: Basil lackwell. 49- Smith, D. M (1994); Geography and Social justice, Oxford: Blackwell. 50- Soja, Edward (1980);“The Socio – Spatial Dialectic”, Annals of the Association of American Geographers, Vol.70, No.2, PP: 207-225. 51- Song, Shunfeng and et al (2000); “Intercity Regional Disparity in China”, China Economic Review, Vol. 11, Issue. 4 (winter). 52- United Nations Development Program (2005); Human Development Report 2005, New York: UNDP. 53- Yu, Danlin and Yehua Dennis Wei (2003); “Analyzing Regional Inequality in Post–Mao China in GIS Environment”, Eurasian Geography and Economics, Vol. 44, No. 7,PP: 514- 534. http://www.geog.utah.edu/. 54- Williamson, Jeffery (1965);“Regional Inequality and the Process of National Development”, Economic Development and Cultural Change, Vol.13, No.4, PP: 3-45. 55- Wei, Yehua Dennis and Xinyue Ye (2004); “Regional Inequality in China: A Case Study of Zhejiang Province”, Tijdschriftvoor conomische en Social Geografie, Vol. 95. No. 1 (February). 56- Wei, Yehua Dennis and C. Cindy Fan (2000); “Regional Inequality in China: A Case Study of Jiangsu Province”, Professional Geographer, Vol. 52. No. 3 (August). | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
آمار تعداد مشاهده مقاله: 929 تعداد دریافت فایل اصل مقاله: 353 |
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||