بررسی جامعه‌شناختی ابعاد مدارای اجتماعی با تأکید بر ویژگی‌های شخصیتی (مورد مطالعه: دانشجویان دانشگاه شهید چمران اهواز)

مقدمه و بیان مسأله

تفاوت و تنوع پدیده‏ای است که از آغاز شکل‏گیری جوامع انسانی وجود داشته است. در طول تاریخ همواره گروه‏ها و افرادی به دنبال آن بوده‏اند تا این تنوع و تفاوت را از مجاری مختلفی از قبیل سرکوب، جنگ، شکنجه و ... به نفع منافع و اهداف خود از بین برده و نوعی یکسان‏سازی ارزشی را در جامعه اجرا نمایند. ولی تجربه زیسته بشر نشان می‏دهد که این یکسان‏سازی و همگونی در همه زمینه‏ها، تنها در کوتاه مدت حاکمیت خود را حفظ کرده است و پس از مدتی دوباره همان تفاوت‏ها و تنوع‏ها بر جامعه حاکم گردیده است. پدیده‏ای که در جهان معاصر، واکنش مبتنی بر حذف نسبت به تفاوت‏ها را شدت بیشتری بخشیده، گسترش ارتباطات میان افراد، قومیت‏ها، ملیت‏ها، مذاهب و اندیشه‏های متفاوت است؛ چرا که با گسترش تعاملات، فرد هویت خود را بیشتر در معرض نابودی می‏بیند و نسبت به ذوب شدن «خود»ش واکنش شدیدتری نشان می‏دهد (ویلیامز[1]، 1377).

امروزه حذف تفاوت‏ها و تنوع‏ها بیش از هرجا خود را در گروه‏های چون داعش، جبهه‏النصره، القاعده و ... نشان می‏دهد، به طوری که این گروه‏ها هرگونه اندیشه و نگرش متفاوت با خود را سرکوب کرده، مجالی برای زندگی مسالمت‏آمیز میان پیروان ادیان و نژادهای گوناگون باقی نمی‏گذارند. توجه به امر تنوع و تفاوت در کشور ما از اهمیت زیادی برخوردار است زیرا ایران از جمله کشورهای جهان است که در آن قومیت‏ها، مذاهب و ادیان مختلفی وجود دارد و جهت‏دهی به این تفاوت‏ها موجب انسجام و یکپارچگی هر چه بیش‏تر جامعه خواهد شد. در چنین شرایطی آن چه امکان ضرورت همزیستی میان افراد و گروه‏های متفاوت را فراهم می‏آورد مدارا[2] است. مدارا را می‏توان پذیرش و کنار آمدن با افراد و گروه‏هایی که از نظر نظام ارزشی و عقیدتی با ما متفاوت هستند، تعریف کرد (kobayashi, 2010). مدارا به عنوان مسؤولیتی است که در ایجاد حقوق بشر، دموکراسی و حاکمیت قانون اثر می‏گذارد. مفهوم مدارا شامل طرد جزم‏اندیشی[3]، مطلق‏گرایی[4] و تأیید استانداردهای آورده شده در حقوق بشر بین‏الملل است (صابر، 1384). بدون وجود تحمل و مدارا، افراد جامعه تنها راه مقابله با عقاید متفاوت را خشونت خواهند دانست که در چنین صورتی نظام اجتماعی دچار اختلال و نابسامانی خواهد شد (Djupe & Calfano, 2012). اهمیت مدارا در جوامع امروز به گونه‏ای است که بشیریه جوهر دموکراسی را مدارا دانسته (61:1374)، هابرماس[5] نیز آن را برای کنش ارتباطی و مفاهمه‏ای مورد نظر خویش ضروری می‏داند (158:1379).

به نظر می‏رسد در مورد مدارای اجتماعی، با تفاوتی اساسی در میزان و شدت آن در کنش‏های روزمره افراد روبرو هستیم. این امر بیش از هر چیز نقش عوامل روان‏شناختی و خصوصاً ویژگی‏های شخصیتی[6] را برجسته می‏سازد. مک کری و کاستا (1985،1987؛ به نقل از شولتز[7]، 1383: 324) با ارائه یک نظریه جامع درباره ویژگی‏های شخصیتی که به نظریه پنج عامل بزرگ[8] معروف است، گام مهمی برای توصیف و تشریح نسبت میان عوامل شخصیتی و کنش‏های اجتماعی برداشتند. ویژگی‏های شخصیتی را می‏توان گرایش‏های درونی نسبتاً پایدار در اندیشه، احساس و رفتار شخص دانست که موجب تفاوت هر فردی با دیگری می‏شود (McCrae & Costa, 1999). این ویژگی‏ها شامل روان رنجور خویی[9]، برون‏گرایی[10]، باز بودن[11]، توافق‏پذیری[12] و وظیفه‏شناسی[13] است (McCrae & Costa, 1999:323). در مورد نسبت میان این ویژگی‏ها و کنش‏های اجتماعی، مک‏کری و کاستا (1996) معتقدند ویژگی‏های شخصیتی باز بودن، توافق‏پذیری، وظیفه‏شناسی و برون‏گرایی می‏توانند نقش مثبت و اثرگذاری بر تجارب و تعاملات فرد خصوصاً مدارا ایفا کنند. در مقابل ویژگی روان رنجورخویی به دلیل سلامت روانی پایین مثل اضطراب، افسردگی و سرزنش خود، به نظر می‏رسد آمادگی کمتری برای رفتارهای مدارا جویانه با دیگران داشته باشند. با عنایت به آن چه شرح داده شد، این پژوهش به دنبال بررسی تأثیر ویژگی‏های شخصیتی بر ابعاد مختلف مدارای اجتماعی است.

پیشینه پژوهش

مدارای اجتماعی از جمله مسائلی است که پژوهش‏های اندکی در درون کشور درباره آن صورت گرفته است. پژوهش بهمن‏پور (1378) نشان داد که ویژگی شخصیتی اقتدارگرا و جزم‏اندیش با بردباری اجتماعی رابطه منفی دارد. سراج‏زاده، شریعتی و صابر (1383) رابطه بین نوع و میزان دینداری را با ابعاد مدرای اجتماعی تأیید کردند. مطالعه دیگری نسبت میان قوم‏مداری و جامعه‏پذیری را با مدارای اجتماعی مورد بررسی قرار داد که نتایج نشان‏دهنده رابطه منفی بین این دو متغیر با مدارای اجتماعی بود (بهشتی و رستگار، 1392). پژوهشی با هدف بررسی تأثیر مشارکت اجتماعی بر مدارای اجتماعی توسط گلابی و رضایی (1392) نشان داد که بین مشارکت اجتماعی و ابعاد مدارای اجتماعی رابطه معنی‏داری وجود دارد.

از آن جا که مفهوم سازگاری روان‏شناختی مشابه با مفهوم مدارا است، می‏توان به پژوهش‏هایی اشاره کرد که رابطه بین ویژگی‏های شخصیتی و سازگاری را مورد بررسی قرار داده‏اند. از جمله مطالعه پورشهریار و همکاران (1387) که نشان دادند ویژگی شخصیتی انعطاف‏پذیری نقش مهمی در پیش‏بینی سازگاری فرد با دنیای پیرامون دارد. خدری و عسگری (1390) رابطه بین ویژگی‏های شخصیتی با سازگاری فردی و اجتماعی را مورد بررسی قرار داده که نتایج حاکی از نقش پیش‏بینی‏کننده پنج بعد شخصیتی داشت.

اما در مورد رابطه ویژگی‏های شخصیتی و مدارا در خارج از کشور نیز مطالعات بسیار معدودی انجام شده که می‏توان به مطالعه ویتنبرگ و باترس[14] (2012) اشاره کرد. آن‏ها در پژوهش خود به بررسی رابطه برخی ویژگی‏های شخصیتی با ابعاد مدارا پرداختند. ابعاد مدارا شامل مدارای عقیدتی، مدارای عملی و مدارای گفت‏وگو بود. نتایج نشان داد که ویژگی شخصیتی بازبودن و توافق‏پذیری پیش‏بینی‏کننده مدارای عقیدتی، ویژگی شخصیتی همدلی[15] (که مؤلفه‏های آن ارتباط نزدیکی با ویژگی توافق‏پذیری دارد) مهم‏ترین پیش‏بینی‏کننده مدارای گفت‏وگو است. ضمناً توافق‏پذیری و همدلی پیش‏بینی کننده مدارای عملی هستند. اما از آن جا که در گذشته مفهوم مدارا تحت عنوان تعصب صورت‏بندی می‏شد، بیش‏تر مطالعات در واقع تعصب را مورد بررسی قرار می‏دادند اما اخیراً با عنایتی که به ایضاح مفاهیم و واژگان صورت گرفته، این دو مفهوم به صورت جداگانه مورد بحث و بررسی قرار گرفته‏اند (Witenberg, 2007). با توجه با این گفته می‏توان به پژوهش‏هایی که پیرامون رابطه ویژگی‏های شخصیتی و تعصب صورت گرفته‏اند استناد کرد.

اکرمی و اکهمر[16] (2003) در پژوهش خود به این نتایج دست یافتند که میان ویژگی‏های شخصیتی بازبودن و توافق‏پذیری با تعصب رابطه معنی‏داری وجود دارد. در این تحقیق رابطه میان ویژگی‏های برون‏گرایی، وظیفه‏شناسی و روان نژندی با تعصب دیده نشد. پژوهشی دیگر درباره ویژگی شخصیتی بازبودن و نگرش‏های نژادی و تعصب نشان داد که افراد با ویژگی باز بودن نگرش‏های نژادی کمتری دارند (Flyn, 2005). مک فارلند[17] (2002) نیز در پژوهش خود رابطه بین ویژگی برون‏گرایی و تعصب را مورد تأیید قرار داد.

مطالعات دیگری هم به بررسی رابطه ویژگی‏های شخصیتی با متغیرهای روان‏شناختی و جامعه‏شناختی که متضمن مدارا هستند پرداخته‏اند. دوریز، سوئنز و بیرز[18] (2004) نسبت میان ویژگی شخصیتی بازبودن را در پیش‏بینی سبکی از هویت و دینداری که متناسب با مدارا با دیگران بود، مورد تأیید قرار دادند. دوریز و سوئنز (2006) نتایج پژوهش پیشین خود را مورد تأیید قرار دادند.

در مجموع می‏توان به سه دلیل عمده که این پژوهش را از دیگر پژوهش‏ها متمایز می‏کند، اشاره کرد. دلیل اول این است که مطالعات بسیار کمی چه در کشور و چه خارج از کشور، نسبت میان ویژگی‏های شخصیتی و مدارا را مورد بررسی قرار داده‏اند. دلیل دوم آن است که در اکثر مطالعات صورت گرفته ویژگی‏های شخصیتی با تعصب مورد بررسی قرار گرفته است در حالی‏که در تک پژوهش یافت شده (البته مطابق با بررسی‏های پژوهشگران) رابطه دو ویژگی شخصیتی با مدارا بررسی شده است. دلیل سوم این‏که پژوهشگران از ابزار متفاوت و جدیدی که امکان سنجش ابعاد مدارا را فراهم می‏کند، استفاده کرده‏اند. در مجموع این سه دلیل لزوم انجام این پژوهش را آشکار می‏سازد.

مبانی نظری پژوهش

مدارا را می‏توان عملی دانست که به مردم اجازه می‏دهد بدون اقدام به جنگ آزاردهنده علیه دیگران، عقاید یا ویژگی‏های آنان را دوست نداشته یا حتی از آن‏ها متنفر باشند (فلچر[19]، 1383). در بیانیه اصول مدارا که در طی نشست بیست و هشتمین کنفرانس عمومی یونسکو در 16 نوامبر 1995 مورد تصویب دولت‏ها قرار گرفت، مدارا تحت عنوان احترام گذاشتن، پذیرش و ارج نهادن به فرهنگ‏های متنوع پیرامونی و اشکال مختلف آزادی بیان تعریف شده است (Agius, ambrocewicz, 2003).

در بین صاحبنظران، مدارا به عنوان مفهومی چند بعدی در نظر گرفته شده است. فتحعلی در کتاب خود به بررسی انواع مدارا پرداخته است. به همین منظور وی سه نوع مدارای اخلاقی، دینی و سیاسی را از هم تفکیک می‏کند. تساهل اخلاقی عبارتست از محترم دانستن باورها و رفتارهای اخلاقی افراد و گروه‏های مختلف. مبنای اصلی تساهل اخلاقی نسبی‏گرایی اخلاقی است (فتحعلی، 44:1378). مدارای دینی، مدارا و تحمل در برابر باورها و رفتارهای مخالف دیگران، خصوصاً باورها و رفتارهای ادیان دیگر است (فتحعلی، 1378 :66). مدارای سیاسی به روش و منش حاکمیت باز می‏گردد و بیانگر آن است که حکومت باید در مقابل گروه‏ها و افراد مخالف مدارا کند و به دیدگاه آن‏ها احترام بگذارد (فتحعلی، 1378 :106). وگت نیز مدارا را به سه نوع مدارای سیاسی، اخلاقی و اجتماعی تقسیم‏بندی می‏کند (به نقل از عسگری، شارع‏پور، ارمکی، 1388). اما پیتر کینگ (king, 1976:40) در مدل خود درباره ابعاد مدارا چهار بعد را در نظر می‏گیرد که به نظر می‏رسد نسبت به دیگر مدل صورت جامع‏تری داشته باشد این ابعاد که مبنای این پژوهش هم قرار گرفته‏اند شامل مدارای عقیدتی، مدارای سیاسی، مدارای هویتی و مدارای رفتاری هستند.

مدارای عقیدتی را می‏توان مدارا نسبت به وجود یا بیان و یا تبلیغ عقایدی مخالف با عقاید عامل تساهل، مثل باور به دگر اندیشی، نسبی‏گرایی فرهنگی، عدم تعصب و باور به آزادی عقیده دیگران دانست. مدارای سیاسی به عنوان شناسایی حق گردهمایی صاحبان عقاید مختلف، ایجاد نهادهای مربوط به حل و فصل تضادها، حق اعتراض در قالب نشریات یا راهنمایی‏ها در نظر گرفته می‏شود. در تعریف مدارای هویتی، می‏توان به اعمال مدارا نسبت به ویژگی‏های دیگران مانند ملیت، دین و قومیت اشاره کرد. در نهایت مدارای رفتاری مفهومی است که مدارا نسبت به رفتارهای مختلف دیگران (قانونی و غیرقانونی) مانند روابط جنسی، رفتار با مجرمان و عدم سخت‏گیری نسبت به بعضی جرم‏ها در جامعه را در بر می‏گیرد.

در تبیین میزان مداراگری در گروه‏های مختلف، دیدگاه‏های گوناگونی وجود دارد که به بازشناسی عوامل مؤثر بر این رفتار اجتماعی کمک می‏کند. این تبیین‏ها بر عوامل هستی‏شناختی، زیست‏شناختی، جامعه‏شناختی و روان‏شناختی اجتماعی تأکید کرده‏اند (جهانگیری و افراسیابی، 1390). متفکرینی که مبنای هستی شناختی برای مدارا و عدم مدارا در نظر می‏گیرند، جهان هستی را سرشار از تفاوت‏ها، اختلافات و ناسازگاری میان موجودات از کوچک‏ترین ذرات الکترون و پروتون تا شب و روز می‏دانند. این تفاوت‏ها سراسر جهان را در بر گرفته و درگیری میان دو قطب مثبت و منفی، قوی و ضعیف، زشت و زیبا، خشن و نرم و... در همه جای هستی هویداست. قائلین به این رویکرد بر این باورند که ناسازگاری و عدم مدارا، در سرشت طبیعت بنا نهاده شده و عین عالم طبیعت است (فتحعلی، 1378: 29). لذا سازگاری در طبیعت امری فرعی و متاخر نسبت به مدارا است. بنابراین عدم مدارا پدیده‏ای هستی شناختی بوده به طوری که هستی و بودن به معنای عدم مدارا است و هر قدر تلاش کنیم از عدم مدارا گریزی نیست (جهانگیری و افراسیابی، 1390).

گروهی دیگر از متفکرین بر نقش عوامل زیست‏شناختی بر مدارا و عدم مدارا تأکید می‏کنند. اومبرتو اکو[20] (1378: 14) نشانه‏شناس و فیلسوف ایتالیایی قرن بیستم، براین باور بود که عدم مدارا صرفاً ریشه‏های زیست‏شناختی دارد. این ویژگی غریزی و زیست‏شناختی در میان جانورن به شکل قلمرو گزینی بروز می‏کند و بر واکنش‏های هیجانی غالباً سطحی بنیان نهاده شده است. ما به صورت غریزی افراد متفاوت با خود را دوست نداریم. عدم مدارا در برابر دیگران مانند غریزه تصاحب آن چه دوست دارند، یک ویژگی طبیعی است. اما انسان‏ها در طول زندگی مدارا را می‏آموزند؛ انسان‏ها به آرامی همان گونه که یاد می‏گیرند جسم خود را کنترل کنند، مدارا را نیز می‏آموزند. برخلاف این که انسان سریعاً موفق به کنترل جسم خود می‏شوند اما مدارا را با کمک تربیت مداوم برزگسالان به دست می‏آورند. از نظر وی انسان‏ها در زندگی روزمره خود، پیوسته در معرض تکانه حاصل از تفاوت و عدم مدارا قرار دارند (اکو، 1378: 15).

در رویکرد جامعه‏شناختی به مدارا بر نقش مؤثر نهادها و ساختارهای اجتماعی در رفتارهای مداراجویانه تأکید می‏شود. بر این اساس تفکیک و عدم تفکیک نهادی (برای مثال در باب دین و دولت)، موکول شدن محتوای فرهنگ به تشخیص دولت، نخبگان می‏توانند نقش مؤثری در گسترش رفتارهای مدارا جویانه در جامعه ایفا کنند (فراستخواه، 1389). همچنین مشارکت فرد در جامعه و حضور در یک شبکه ارتباطی متنوع و گسترده می‏تواند منبع قابل توجهی برای افزایش مدارای اجتماعی باشد (ایکدا و ریچی[21]، 2009؛ به نقل از گلابی و رضایی، 1392).

اما در رویکرد روان‏شناختی می‏توان روی عوامل شخصیتی متمرکز شد. با عنایت به یکی از معروف‏ترین نظریه‏های شخصیت به نام مدل پنج عامل بزرگ شخصیتی که توسط مک کری و کاستا (1999) ارائه شده تفاوت‏ها و تمایزهای موجود میان افراد در میزان مدارا را تبیین کرد. این پنج عامل به همراه خصائصی که هر کدام دارد در جدول 1 آمده است:

جدول 1- ویژگی‌های شخصیتی و رفتارهای متصف به آن‌ها

به نظر می‏رسد در تحلیل نظری ارتباطی بین این ویژگی‏ها و مدارای اجتماعی وجود داشته باشد. وگت (1997) منشأ مدارا را به ویژگی باز بودن نسبت می‏دهد، به طوری که این افراد از آن جا که قابلیت تطبیق و سازگاری در شرایط مختلف را دارند توانایی بیشتری جهت کنارآمدن با تکثر و تنوعات جامعه را داشته و در نتیجه دارای مدارای بیشتری هستند. ویژگی توافق‏پذیری هم علی‏رغم این که قابل تفکیک از ویژگی باز بودن است اما به دلیل داشتن حس مسؤولیت‏پذیری، رفتارهای موافق با هنجارها و ارزش‏ها جامعه و داشتن علاقه به همکاری با دیگران در فرد زمینه و ظرفیت مناسبی برای رفتارهای مداراجویانه فراهم می‏کند (Witenberg, 2007 & Vogt, 1997). از آن جایی که پژوهشگرانی چون وگت (1997)، ویتنبرگ (2012)، دوریز و سوئنز (2004) به رابطه میان ویژگی بازبودن و توافق‏پذیری با مدارا تأکید می‏کنند اما سه ویژگی دیگر کمتر مورد بحث و بررسی قرار گرفته‏اند. به نظر می‏رسد با عنایت و توجه به مؤلفه‏های این سه ویژگی می‏توان از نظر مک کری و کاستا (1999) نسبت آن‏ها با ابعاد مدارای اجتماعی را تبیین کرد. در همین ارتباط از آن جا که افراد برون‏گرا تمایل زیادی برای تعاملات اجتماعی و انتقال عواطف به دیگران دارند(McCrae & Costa, 1999) در نتیجه تجاربی در ارتباط با دیگران و در گروه‏های اجتماعی به دست می‏آوردند که به فهم رفتار و همچنین سازگاری با دیگران (پورشهریاری و همکاران، 1387) کمک کرده و با توجه به پایداری هیجانی و سلامت روانی آن‏ها می‏تواند زمینه‏ساز مدارای اجتماعی باشد. در مورد ویژگی وظیفه‏شناسی نیز می‏توان گفت، این افراد به دلیل داشتن سلامت روانی بالا، علاقه به همکاری و همراهی با دیگران، ویژگی از خود گذشتگی (McCrae & Costa, 1999) و داشتن رفتارهای کمتر سلطه جویانه (Heaven & Bucci, 2001) تحمل بیشتری در پذیرش عقاید و رفتارهای دیگران داشته و مدارای بیشتری را نشان می‏دهند. اما در مورد ویژگی روان رنجورخویی، از آن جا که این افراد دارای ویژگی‏هایی چون دمدمی مزاجی، مضطرب بودن، غیر منطقی بودن و در نتیجه سلامت روانی پایین (McCrae & Costa, 1999) هستند، مستعد تعارض در روابط بوده که این عوامل زمینه را برای عدم پذیرش و کنار آمدن با دیگران فراهم می‏کنند.

روش‏شناسی

جمعیت و نمونه

روش این تحقیق پیمایشی است. جامعه آماری تحقیق را دانشجویان کارشناسی دانشگاه شهید چمران اهواز تشکیل می‏دهند که در سال تحصیلی 1393-1392 مشغول به تحصیل بوده‏اند. لازم به ذکر است که دانشجویان کارشناسی به دلیل تمایل بیش‏تر و هم‏چنین به دلیل حضور مستمر و داشتن زمان کافی گزینه مناسب‏تری نسبت به دانشجویان تحصیلات تکمیلی برای پاسخگویی به سؤالات بودند.

شیوه نمونه‏گیری، خوشه‏ای چند مرحله‏ای بود. دانشگاه دارای یازده دانشکده است که از این میان سه دانشکده اقتصاد و علوم اجتماعی، علوم پایه و فنی مهندسی به صورت تصادفی انتخاب شدند. از هر کدام از این دانشکده‏ها دو رشته به صورت تصادفی به عنوان نمونه انتخاب، و سپس لیستی از کلاس‏ها تهیه شد و پس از انتخاب کلاس‏ها، پژوهشگر با ارائه توضیحاتی پرسشنامه‏ها را بین دانشجویان تقسیم کرد. جامعه آماری دانشجویان کارشناسی 12769 بود که با فرمول کوکران حجم نمونه به اندازه 372 نفر تعیین شد که برای رسیدن به این حجم نمونه 390 پرسشنامه بین دانشجویان تقسیم شد اما 13 پرسشنامه به دلیل مخدوش بودن، از تحلیل کنار گذاشته شدند و در نتیجه حجم نمونه 377 پرسشنامه مورد تحلیل قرار گرفت.

نحوه سنجش متغیرها

در این پژوهش متغیر وابسته ابعاد مدارای اجتماعی و متغیر مستقل ویژگی‏های شخصیت می‏باشند. در این قسمت به نحوه سنجش متغیرهای تحقیق می‏پردازیم.

ابعاد مدارای اجتماعی

ابعاد مدارای اجتماعی در این پژوهش بر اساس تقسیم‏بندی پیتر کینگ (75:1976) شامل چهار بعد مدارای سیاسی، عقیدتی، رفتاری و هویتی می‏شود. شاخص‏های هر یک از این ابعاد در جدول 2 آمده است.

جدول 2- ابعاد مدارای اجتماعی و شاخص‌های هر یک از ابعاد

شاخص‏های فوق از با استفاده از یک طیف پنج 5 قسمتی از یک تا پنج مورد اندازه‏گیری قرار گرفتند: 1- کاملاً مخالف، 2- مخالف، 3- تاحدودی، 4- زیاد، 5- خیلی زیاد

این پرسشنامه در پژوهش‏های شریعتی و همکاران (1383) و هم‏چنین ترکارونی (1388) مورد استفاده قرار گرفته است. در پژوهش ترکارونی تحلیل عاملی نشان داد که گویه‏های هریک از ابعاد از وزن بالایی برخوردار است و پرسشنامه اعتبار درونی بالایی دارد.

برای بررسی تعیین اعتبار پرسشنامه ابعاد مدارای اجتماعی، این پرسشنامه به تعدادی از استادان و کارشناسان برای بررسی اعتبار داده شد تا نظر خود را در این مورد ارائه کنند که این افراد اعتبار پرسشنامه را مورد تأیید قرار دادند. پایایی پرسشنامه هم از طریق آلفای کرونباخ محاسبه گردید.

ویژگی‏های شخصیتی

برای گردآوری داده‏ها جهت اندازه‏گیری ویژگی‏های شخصیتی، از پرسشنامه استاندارد نئو اف اف آی استفاده شد که به وسیله مک کری و کاستا برای اندازه‏گیری پنج عامل شخصیت (روان رنجورخویی، برون‏گرایی، توافق‏پذیری، باز بودن و وظیفه‏شناسی) تهیه شده است. فرم اصلی این پرسشنامه 240 سؤالی دارد و فرم تجدید نظر شده آن که در پژوهش حاضر مورد استفاده قرار گرفته است دارای 60 سؤال است. حق شناس (1385) ثبات درونی براساس ضریب آلفا برای ویژگی‏های شخصیتی را از داده‏های مربوط به گروهی از متقاضیان استخدام (1539 نفر) محاسبه کرد و ضرایب 86.، 77.، 73.، 68.، و 81. درصد را به ترتیب برای شاخص‏های روان رنجورخویی، برون‏گرایی، توافق‏پذیری، بازبودن و وظیفه‏شناسی به دست آورد. هم‏چنین روشن چسلی و همکاران (1385) به تحلیل عاملی پرداخته و اعتبار و پایایی پرسشنامه را مورد تأیید قرار دادند.

تعداد سؤالات مربوط به هریک از متغیرها (مستقل و وابسته) به همراه ضریب آلفای کرونباخ در جدول 3 آمده است.

جدول 3- ضریب آلفای کرونباخ متغیرهای پژوهش

یافته‏های پژوهش

در این بخش یافته‏های حاصل از تحلیل داده‏های پژوهش گزارش خواهد شد. جدول 4 در برگیرنده شاخص‏های گرایش مرکزی و پراکندگی متغیرهای پژوهش است

جدول 4- شاخص‏های توصیفی متغیرهای پژوهش

در جدول فوق می‏توان میانگین، انحراف استاندارد، کمترین نمره، بیشترین نمره، کجی و کشیدگی توزیع نمرات گزارش شده است. بر اساس نتایج آزمون کلموگروف اسمیرنوف توزیع تمام متغیرها نزدیک به نرمال بود.

برای بررسی رابطه بین متغیرها از روش همبستگی پیرسون استفاده شده است (جدول 5).

جدول 5- ضریب همبستگی و سطح معنی داری بین متغیرهای مستقل و وابسته

01/0P<  : ^**

به منظور بررسی سهم هر یک از ویژگی‏های شخصیتی در پیش‏بینی ابعاد مدارای اجتماعی از تحلیل رگرسیون به شیوه گام به گام استفاده شد. همان‏گونه که در بخش شاخص‏های توصیفی مشاهده شد، توزیع نمرات در تمامی متغیرها نزدیک به حالت نرمال بود. هم‏چنین شاخص تلرنس در برون‏داد تحلیل‏رگرسیون نشان داده است که هم‏خطی چندگانه بین ویژگی‏های شخصیتی وجود ندارد (بیش از 80/0 در تمامی موارد). جدول 6 خلاصه تحلیل رگرسیون مدارای عقیدتی بر پایه ویژگی‏های شخصیتی را نشان می‏دهد.

جدول 6- خلاصه رگرسیون مدارای عقیدتی بر پایه ویژگی‏های شخصیت

در تحلیل رگرسیون معلوم شد که از پنج ویژگی شخصیتی تنها توافق‏پذیری توانست پیش‏بینی‏کننده مدارای عقیدتی باشد. این متغیر توانست به میزان هفت درصد واریانس مدارای عقیدتی را پیش‏بینی کند. اگر چه میزان واریانس تبیین شده اندک است اما بر اساس آماره F به لحاظ آماری می‏تواند قابل توجه باشد (01/0P<). ضریب استاندارد شده شیب رگرسیون (β) نشان‏دهنده شدت و جهت تغییرات همزمان دو متغیر است. به عبارت دیگر به ازای هر واحد انحراف استاندارد افزایش در نمره توافق‏پذیری، نمره مدارای عقیدتی 26/0 انحراف استاندارد افزایش می‏یابد.

در تحلیل دوم مدارای رفتاری به عنوان متغیر ملاک در نظر گرفته شد. در جدول 7 می‏توان نتایج تحلیل رگرسیون مدارای رفتاری بر پایه ویژگی‏های شخصیت را مشاهده کرد.

جدول 7- خلاصه رگرسیون مدارای رفتاری بر پایه ویژگی‏های شخصیت

بر اساس نتایج وظیفه‏شناسی، توافق‏پذیری و روان رنجور خویی توانستند مدارای رفتاری را پیش‏بینی کنند. در گام آخر با اضافه شدن روان رنجورخویی میزان واریانس تبیین شده، به 23 درصد رسید. مقادیر F برای هر سه مدل به لحاظ آماری معنادار است و نشان می‏دهد که میزان واریانس تبیین شده در هر سه مدل قابل توجه است.

در جدول فوق هم‏چنین می‏توان ضرایب استاندارد شده شیب رگرسیون را مشاهده کرد. در مدل اول ضریب شیب رگرسیونی وظیفه‏شناسی برابر با 44/0- است. این ضریب منفی نشان می‏دهد که تغییر نمرات وظیفه‏شناسی و مدارای رفتاری در جهت معکوس است. به عبارت دیگر به ازای هر واحد انحراف استاندارد افزایش در نمره وظیفه‏شناسی نمره مدارای رفتاری به میزان 44/0 انحراف استاندارد کاهش می‏یابد. ضرایب رگرسیونی در مدل پایانی برای وظیفه‏شناسی، توافق‏پذیری و روان رنجوری به ترتیب برابر با 39/0-، 20/0- و 12/0- است. تمامی این ضرایب منفی هستند و رابطه منفی با مدارای رفتاری را بازنمایی می‏کنند. مقادیر t نشان داد که میزان شیب رگرسیون تمامی متغیرهای پیش‏بین به لحاظ آماری معنادار است. قابل ذکر است که در مدل سوم ضریب شیب رگرسیون روان رنجور خویی تنها در سطح 05/0 معنادار است.

جدول 8 نتایج تحلیل رگرسیون مدارای سیاسی بر پایه ویژگی‏های شخصیتی را نشان می‏دهد.

جدول 8- خلاصه رگرسیون مدارای سیاسی بر پایه ویژگی‏های شخصیت

نتایج نشان داد که بهترین پیش‏بین برای مدارای سیاسی وظیفه‏شناسی و پس از آن توافق‏پذیری و بازبودن است. با اضافه شدن باز بودن در گام آخر میزان واریانس تبیین شده در مجموع به 22 درصد رسید. مقادیر F برای هر سه مدل به لحاظ آماری معنادر بود و نشان داد که میزان واریانس تبیین شده قابل توجه است.

ضرایب شیب رگرسیون و مقادیر t متناظر با هر ضریب نیز در جدول قابل مشاهده است. ضریب استاندارد شده شیب رگرسیون وظیفه‏شناسی روی مدارای سیاسی 38/0 بود. این ضریب مثبت است و نشان می‏دهد تغییر نمرات مدارای سیاسی و وظیفه‏شناسی هم جهت است. ضریب رگرسیون توافق‏پذیری و باز بودن نیز روی مدارای سیاسی مثبت و معنادار بود. در مدل پایانی ضرایب رگرسیون وظیفه‏شناسی، توافق‏پذیری و بازبودن روی مدارای سیاسی به ترتیب برابر با 25/0، 22/0 و 18/0 بود.

نتایج تحلیل رگرسیون مدارای هویتی بر پایه ویژگی‏های شخصیت را می‏توان در جدول 9 مشاهده کرد.

جدول 9- خلاصه رگرسیون مدارای هویتی بر پایه ویژگی‏های شخصیت

01/0P<  : ^**

بر اساس نتایج تحلیل رگرسیون بازبودن و برون‏گرایی توانستند به طور معنادار واریانس نمرات مدارای هویتی را پیش‏بینی کنند. در نهایت با اضافه شدن برون‏گرایی میزان واریانس تبیین شده به 11 درصد افزایش یافت. مقادیر F تأییدی بر کارآمدی مدل‏های رگرسیونی فوق برای پیش‏بینی مدارای هویتی بود.

ضریب رگرسیونی باز بودن و برون‏گرایی روی مدارای هویتی مثبت بود. در مدل نهایی نشان داده شد که به ازای هر واحد افزایش در نمره باز بودن، نمره مدارای هویتی به میزان 23/0 انحراف استاندارد افزایش می‏یابد. این میزان افزایش در نمرات مدارای هویتی به ازای تغییر نمرات برون‏گرایی 18/0 انحراف استاندارد بود. بر اساس مدل‏های رگرسیونی چندگانه فوق ویژگی‏های شخصیتی توانستند در تبیین واریانس مؤلفه‏های مدارای اجتماعی نقش قابل توجهی داشته باشند.

به منظور تعیین سهم هر یک از عوامل پنج گانه شخصیت در پیش‏بینی ابعاد مدارای اجتماعی از تحلیل رگرسیون به شیوه گام به گام استفاده شد. نتایج تحلیل را می‏توان در جدول 10 مشاهده کرد.

جدول 10- خلاصه رگرسیون مدارای اجتماعی بر پایه ویژگی‏های شخصیت